OLCHOV-DARAJA ERGASH GAPLI QOSHMA GAP
reja:
1. Olchov-daraja ergash gapli qoshma gaplarning ta'rifi.
2. Olchov-daraja ergash gapli qoshma gaplarda nisbiy sozlar.
3. Olchov-daraja ergash gaplarni bosh gapga biriktiruvchi vositalar
va komponentlarning orinlashish tartibi.
4. Olchov-daraja ergash gapli qoshma gaplarga doir tahlil
namunasi.
Bosh gapdagi voqea yoki hodisaning xajmini, miqdorini olchash, darajalab korsatish, chegaralash uchun xizmat qiladigan gaplar olchov-daraja ergash gapli qoshma gap deyiladi. Masalan, Mehnat qancha qiyin bolsa, samarasi shuncha shirin boladi gapida birinchi gap (ergash gap) ikkinchi gapning mazmunini xajm va miqdor jihatidan darajalab korsatgan.
Olchov-daraja ergash gapli qoshma gaplarda ergash gap birinchi orinda kelganda, ergash komponentda qancha, qanchalik, naqadar, nechoglik, bosh komponentda shuncha, shunchalik, shuncha kam, shuncha kop kabi nisbiy sozlar qollaniladi va bosh komponentdagi mana shu nisbiy olmoshlarning mazmuni, gap bilan bir butun holda, ergash gap tomonidan izohlanadi. Misollar: Daryo qancha chuqur bolsa, u shuncha sekin oqadi (maqol). Mehnat qancha zavqli bolsa, yillar shuncha tez otganday tuyuladi. Dostlar qancha kop bolsa, balo shuncha kam yopishadi ("K.D".). Chol bu gaplarni shu qadar hayajon bilan gapirsa, Qalandarov shuncha jiddiy quloq solar edi (A.Q.). Axmoqdan qanchalik uzoq bolsang, boshing shunchalik salomat boladi ("K.D".).
Bosh gap birinchi orinda kelganda, unda shunday, shu qadar, shunchalik, shu darajada kabi sozlar qollaniladi va ergash gap tomonidan izohlanadi. Misollar: Bu xotin shu qadar gozal ediki, hali falak kozi bunday jamolni kormagan edi ("K.D".). Men sening dostligingdan shu qadar xursandmanki, uni hech bir narsaga almashtira olmayman ("K.D".).
Bu turdagi ergash gapli qoshma gaplarning mazmunidan daraja-miqdor bilan birga, qisman, natija anglashib turadi. Olchov-daraja ergash gapning natija ergash gapdan farqi shundaki, u bosh gapdagi kesimnigina emas, balki kesim oldida kelgan holni yoki sifat (yoki ravish)+toliqsiz fe'l orqali ifodalangan kesimning birinchi elementini izohlaydi. Natija ergash gaplar esa bevosita bosh gapdagi kesimni izohlab, ish-harakatning natijasini korsatib keladi. Yana misollar: U qiz bilan shunchalik kongilli suhbat qurdiki, bir umr esdan chiqmaydigan bolib tuyuldi (Sh.R.). U shu qadar xushmuomala, shu qadar shirin soz, shu qadar kamtarinki, suhbatlashib tuymaysiz.
Olchov-daraja ergash gaplar bosh gapga -sa elementi bilan birik-kanda, ergash gap oldin bosh gap keyin keladi; boglovchi ergash gap tarkibida boladi.
Ergash gap bosh gapga -sa elementi bilan birikkanda, bosh gap birinchi ergash gap ikkinchi orinda keladi, boglovchi bosh gap tarki-bida boladi.
Bundan tashqari, olchov-daraja ergash gapi bosh gapga sari, sayin yordamchilari orqali ham birikadi. Bunday qoshma gaplarda qancha// shuncha, qanchalik//shunchalik kabi nisbiy sozlar qollanishi ham mumkin: Rahmonqulov qizarib qichqirgan sari, Samandarov unga yaqinroq kelib, nimanidir uqtirardi (Asq.M.). Saida kolxozga yaqinlash-gan sayin Qalandarov bilan ishlay olish-olmaslik vahimasi yuzaga qalqiy boshladi (A.Q.). U senga yaqinlashgan sari, sen undan uzoqlasha berasan ("K.D."). Biz qanchalik kop yol yurgan sayin, manzil shuncha uzoqlashganday bolaredi (S.Ahm).
Dostları ilə paylaş: |