TOLDIRUVCHI ERGASH GAPLI QOSHMA GAP reja: 1. Toldiruvchi ergash gapning ta'rifi.
2. Toldiruvchi ergash gapli qoshma gaplarda nisbiy sozlar.
3. Toldiruvchi ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar va
qoshma gap komponentlarining orinlashish tartibi.
4. Toldiruvchi ergash gapga doir tahlil namunasi.
Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan toldiruvchini yoki qollanil-magan toldiruvchining mazmunini izohlab, aniqlab keluvchi gaplar toldiruvchi ergash gap deyiladi. Masalan, Shuni aytib otayki, kema butun mas'uliyatni oz ustiga olgan kema dargasining buyrugi bilangina tolqinlarni yorib dengizlar osha oladi ("K.D".) gapida ergash gap (keyingi gap) bosh gapdagi (birinchi gap) olmosh (shuni) bilan ifodalan-gan mavhum bolakning toldiruvchining mazmunini izohlab toldirib kelgan: Shuni, ya'ni kema butun mas'uliyatni oz ustiga olgan kema dargasining buyrugi bilangina tolqinlarni yorib, dengizlar osha olishini aytib utay. Toldiruvchi ergash gapli qoshma gaplarda nisbiy sozlarning qollanilishida oziga xoslik bor.
Bosh gap birinchi orinda kelganda, uning tarkibida shuni, shu narsani, bir narsani, shunga, shu narsaga kabi olmoshlar qollaniladi va bu toldiruvchi vazifasidagi bolaklar keyingi gap (ergash gap) tomonidan izohlanadi: bu olmoshlar ergash komponentda biror shaklda takrorlanib qollanmaydi: Shuni bilamanki, mashinaga ajratilgan kattakon bir kartaga Arslonbek akam muylov qilib odam qoydirib yubordilar (A.Q.) gapining bosh komponentida "shuni"bolagining mosi keyingi gapda bolmaydi.
Ergash komponent birinchi orinda kelganda, ergash gap tarkibida kimni, nimani, kimga, nimaga, nima, nimaini, kim bilan, nima bilan bosh gap tarkibida uni, shuni, oshani, hammasini, barchasini, barini, osha bilan, shu bilan, u bilan kabi nisbiy sozlar bir-biriga muvofiq-lashib keladi.
Toldiruvchi ergash gaplarni ana shu izohlanishi kerak bolgan nisbiy sozlarning (ob'yektning) xususiyatiga kora ikkiga ajratish mumkin: a) bosh gapdagi vositasiz toldiruvchini izohlaydigan ergash gap, b) bosh gapdagi vositali toldiruvchini izohlaydigan ergash gap. Vositasiz toldiruvchini izohlanayotgan qoshma gaplarda bosh gapning kesimi otimli fe'llar orqali ifodalanadi: Oygul siz shuni yaxshi bilingki, sizning juda kop samimiy dostlaringiz bor. (Sh.R.) Ona biladiki, endi har nahor, Butun Vatan boylab tolishar bahor. (H.O.)
Vositali toldiruvchisi izohlanayotgan qoshma gaplarda otimsiz fe'llar bosh gapning kesimi bolib keladi. Shunga erishmogimiz kerakki, moddiy va ma'naviy boyliklardan hamma teng bahramand bolsin (gazeta).
Kop hollarda ergash gap tomonidan izohlanishi kerak bolgan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan toldiruvchi qollanmaydi "tushib qoladi". Biroq qollanilmagan bu ob'yekt, uning vositalimi, vositasiz toldiruvchimi ekanligi, boshqaruvchi bolak kesimdan anglashib turadi. Ergash gaplar mana shu ifodalanmagan ellipsiyaga uchragan bolakning vazifasini ham aniqlab keladi ornini qoplaydi (kompen-satsiya qiladi). Masalan, Bilib qoyki, seni vatan kutadi (G.G.) gapining kesimi otimli fe'l, qollanilmagan bolak (shuni, shu narsani) vositasiz toldiruvchi. Ishonchim komilki, rejalaringizni yuqoridagilar ham ma'qullashadi (A.Q.): bosh gapning kesimi otimsiz fe'l, qollanilmagan bolak (shunga, shu narsaga) vositali toldiruvchi.
Bosh gapdagi izohlanishi kerak bolgan toldiruvchilar quyidagicha shakllanadi:
1) tushum kelishigida: Shuni unutmangki, erishilgan yutuqlar bilan xotirjam bolib qololmaymiz. (Asq. M.)
2) jonalish kelishida: Men shu narsaga aminmanki, tinchlik urushni yengadi. 3) chiqish kelishigida: Shu narsadan xavotirlanamanki, kanalni qazib bitkazmasak, suvsiz qolamiz. ("Guliston".)
Toldiruvchi ergash gapni biriktiruvchi vositalar quyidagilar:
1. -ki: Yangi tahrirdagi Konstitutsiya loyhasi shuni korsatib turib-diki, inson togrisida, uning baxt-saodati, haq-huquqi togrisida gamxorlik qilish Davlatimiz faoliyatining bosh masalasi bolib qola beradi. (gazeta). Hech qachon esimizdan chiqarmaylikki, ayollar ot-mishda hammadan kop zulm korgan. (Asq.M.)
2. -mi: Bilasizmi, paxtakorning shuhrati olamga ketgan. (gazeta) Korayapsanmi, qir tomondan ikkita otliq, kelayapti, deb shivirladi yonidagi sherigi. («S.»)
3. -ku: Bilasiz-ku, men Arslonbek Qalandarovman! (A.Q.) Bilasiz-ku, mardning sozi bir bolur, birgalashsang dushman holi tang bolur. (I.) Bilasanki, nayzang mening qalqonimga zarar yetkaza olmaydi. ("K.D.")
4. deb: Yaxshilik hech vaqt unutilmaydi, yomonlik hech vaqt jazosiz qolmaydi deb bekorga aytmaganlar. ("K.D.") Men yana ular kelishar deb oyladim. 5. -chi: Qani aytinglar-chi, toyonaga nima olib boray? ("Mush-tum".) Chiqib korchi, kimlar kelibdi. 6. -sa: Sen nima sorasang, biz bejo keltiramiz. ("K.D.") Yuragingda nimaiki bolsa, hammasini ayt. ("K.D.") Kimda-kim Goruglining girotini olib kelsa, Shunga berarkan Nigoraxon qizini. (I.) Kongli nimaga tushsa, qoli ham shunga yopishadi. Ergash gap -ki, -ku, -mi, -chiyordamchilari orqali bosh gapga biriksa, bosh gap birinchi (boglovchi vositalar bosh gap tarkibida), ergash gap ikkinchi, -sa, deb yordamchilari bilan biriksa, ergash gap birinchi (boglovchi vositalar ergash gap tarkibida), bosh gap ikkinchi orinda keladi.
Ba'zan bosh gap har xil sabab bilan ergash gapning ortasiga tushib qoladi. Bunda bosh gap kirish gap xarakteriga ega boladi: Alisher, buni yaxshi bilasizki, bolalik yillaridayoq badialar ijod qilib, "Zullisonayn"' laqabi-la shuhrat topdilar (O.). Men, ular yana kelishar deb, uyladim … Tahlil namunasi: Men shu narsaga aminmanki, tinchlik urushni yengadi 1) ikki gapdan tuzilgan.
2) birinchi gap bosh gap, ikkinchisi ergash gap.
3) ikkinchi gap bosh gapdagi olmosh (shu narsa) bilan ifodalangan toldiruvchini izohlagan toldiruvchi ergash gap
4) toldiruvchi ergash gap bosh gapga -ki boglovchisi orqali birikkan bolib, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi orinda, -ki boglovchisi bosh gap tarkibida kelgan.