VERGUL VA UNING QOLLANILISH ORINLARI Vergul sodda gap doirasida quyidagi orinlarda qollaniladi:
1. Uyushiq ohang bilan aytiladigan bolaklar, bularning yoyiq holatda guruhlashishidan tashkil topgan sintaktik qismlar vergul bilan ajratiladi. Bunda bolaklar teng boglovchilar (va biriktiruvchisi mustasno) bilan birikkanda ham, ular ortasida vergul qollanila beradi: Shundan beri... eshon raisning yugurdagi, kabobpaz va oshpazi, ashulachisi, qiziqchisi, ulfati, xodimgiri, agenti, mirzasi edi. (A.Q.). Oyna orqali koringan narsalar goh quyoshning nurida ravshanlashib korinar, goh xiralashib, kozdan goyib bolardi. (Asq.M.). Qalandarov Saidaning gapini yo eshitmadi, yo ozini eshitmaganga soldi. (A.Q.) Yigit uni quvlab ketdi, ataka qildi, ammo otishga ulgarmadi (H.Sh.) U na yozadi na oqiydi. 2. Undalmalar, yigiq, yoyiq, uyushiq, takrorlangan shaklda bolishi-dan; gapning boshida, ortasida, oxirida kelishidan qat'i nazar, gapdan vergul (emotsiya ifodalasa, undov belgisi) bilan ajratiladi: Dostlar, yodimga tushdi yashnagan gulzorlar (U.) Tokilgandan tomchilagan yomon, uka, tomchilagan yomon! (A.Q.) Muhayyo, Surayyo, Ra'no, Muqaddas, Kozimni yashnatib kiyibsiz atlas. (H.Sh.) Ortoq Nosirov, mumkinmi? (A.Q.) Bu gapni menga aytding, ortoq, boshqa kishiga ogzingdan chiqarma. (A.Q.) O, gul, janub, shifo maskani, Yana keldik sohillaringga (U.)
3. Kirishlar asosiy gapdan vergul bilan ajratiladi. Bunda kirishlar qisqa pauza, past ohang, tezroq tempda aytiladi; qanday shaklda bolishidan, gapda qaysi orinda kelishidan qati nazar, vergul bilan ajratiladi: Shunday qilib, ular partizanlarni ikki tomondan "iskanja" orasiga siqib olishdi. (S.Ahm.) Bu birinchi kulgi, albat, toleingga muhr boladi. (G.G.) Qalandarov mashq va ashuladan mamnun boldi, aftidan, uni yana gapirtirib kulgisi keldi. (A.Q.) Dunyoda hech bir xalq togri kelolmas, Mening bilishimcha, sening elingga (H.O.) Men sizga aytsam, hech yerda tayyor osh bolmaydi. ("Mushtum"). Shunday qilib desangiz, uygonib ketsam tushim ekan. (ogizdan) Buyoqqa qarang, siz qachon bu yoldan qaytasiz. (ogizdan)
4. Tasdiq va inkor bildiruvchi ha, xop va yoq sozlari asosiy gapdan vergul bilan ajratiladi. Bular gam uslubiy talab bilan gapning turli orinlarida kela oladi: Ha, rahbariyat tarkibi uch kishidan iborat, dedi Saida. Rahbarlikka kozlagan odamingiz bormi? dedi Qalan-darov. Yoq, Arslonbek aka, muvofiq odamni siz bilasiz. Xop, men bir oylab koray. (A.Q.) Bu kabinet yaqinda bolganmi? dedi Saida. Yoq, men kelganda ham bor edi. (A.Q.)
5. Undov sozlar gapda qaysi orinda kelmasin, undalma oldida qollanganda ham, kuchli emotsiya bilan aytilmasa, gapdan vergul bilan ajratiladi: Xayol, ha, sen mening uchqur kaptarim, O, naqadar jasur va quvnoq edik. (U.) Voy, aya, sizga nima boldi? (A.Q.)
6. qani (qani endi), xop sozlari vergul bilan ajratiladi: Qani, mashinangizning oyogini bir sinab koraylik. ("Mushtum") Qani endi, ostonamga oyoq, qoysin-chi. Mayli! dedi Qalandarov yana muylovini burab, –Xosh, men, ozingiz... Xosh, yana nima demoqchisiz. (A.Q.)
7. Ega u, bu, shu, osha olmoshlari bilan ifodalanganda, ularni shu olmoshlar bilan ifodalangan aniqlovchilardan farqlash uchun vergul bilan ajratiladi: U, devor ustidagi qizga qarab, bogiq tovush bilan oshqirdi. (A.Q.)
Ba'zan yuqoridagi korsatish olmoshlari boshqa soz bilan ifodalan-gan egani ajratib korsatish, ta'kidlash uchun qollanib, ta'kidlovchi, ega vazifasini bajaradi: Paxta bu, or-nomus, milliy iftixor. (gazeta)
6. Ozi izohlayotgan bolakdan keyin kelib, undan juda qisqa pauza bilan farqlanadigan, maxsus ta'kidlanmaydigan ajratilgan bolaklar vergul bilan ajratiladi: Qobilbobo, yalang bosh, yalang oyoq, yaktak-chan, ogil eshigi yonida turib, dag-dag titraydi. (A.Q.) Biz, qishloq yoshlari, tinchlik uchun korashamiz. Eshon ottiz ikki yoshida shunday xotinga, ya'ni mana shu Kifoyatxonga uchrabdi. (A.Q.)
7. Ajratilgan bolaklar kengayib, oborot shaklida uyushib keladi va vergul bilan ajratiladi: Atrof tevarakda bolgan urush qasir-qusuri ayiqni bezovta qilib, uning qish uyqusini buzib, inidan chiqargan edi. (R.F.)
Vergul qoshma gap doirasida quyidagi orinlarda qollaniladi:
1. Boglangan qoshma gap (va boglovchili qoshma gap mustasno) komponentlari ortasidagi pauza ornida: Shu asnoda Umida raisni telefonga chaqirdi-yu, bu gap chala qoldi, lekin Saida buni davom ettirishga xohishi yoq edi. (A.Q.) Lekin oz kabinetlari hamisha qulf, yo mehmon kelganda ochiladi, yo jahllari chiqqanda... (A.Q.) Na kocha bor, na mustahkam uy-joy, na dala shiyponi bor. (O.)
Korinadiki, bunday hollarda vergul biriktiruv boglovchi vazifasida qollanilgan yuklamalardan keyin, ayiruv, zidlov boglovchilaridan oldin qollaniladi.
2. Ergash gapli qoshma gaplar ortasida: Ayiq uni qor uyumidan agdargan hamon, topponchani chiqarib tepkisini bosib yubordi. (R.F.) Butalar shitirlab, yosh qaragaylarning shoxlari larzaga keldi. (P.T.)
3. Boglovchisiz qoshma gaplar ortasida: Bugu bir chochib ketdi, orqa terisi titradi, oyoqlari yana juftak boldi. (S.Ahm.)
4. Kochirma gap bilan muallif gapi ortasida: Paxta rejasini ham oshirib bajardik, dedi rais.