Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv hоzirgi O’zbеk аdаbiy tili

IKKI NUQTA VA UNING QO’LLANILISH O’RINLARI
Ikki nuqta mazmuni to’la ifodalanmagan, bu mazmun o’zidan keyin-gi gaplar vositasida izohlanadigan gaplar oxirida ishlatiladi. Demak, ikki nuqta ma'lum gap orqali anglashilgan fikrning davomiyligini, tugallan-maganligini, bundagi tugallik keyingi gaplar orqali aniqlanishini ko’rsatish uchun qo’llaniladi. Ikki nuqta qo’yilgan o’rinda ma'lum miqdordagi to’xtam, davomli ohang, fikr davomiga, bundan keyingi izohga ishora sezilib turadi: Saida daftarini olib yozdi: shirkat boshliqlari bilan suhbatlar o’tkazish, ma'ruza masalalari, faollar bilan suhbat, maorif muammolari, ijroni tekshirish... (A.Q.)
Ikki nuqta ko’proq quyidagi hollarda ishlatiladi:
1. Mazmuni izohlanayotgan, aniqlanayotgan gapdan keyin. Bunday gaplarda ko’pincha quyidagicha, tubandagicha kabi so’zlar qo’llani-ladi; keyingi gaplar yoki izohlovchi komponentlar birdan ortiq bo’ladi va ba'zan numerativlar bilan beriladi: Risola muallifi quyidagicha fikr yuritgan: a) asarda arxeologiya fanining keyingi yutuqlari hisobga olingan; b) kushon imperiyasi davriga xarakteristika berilgan... (gazeta)
2. Bog’lovchisiz qo’shma gap tarkibidagi izohlanuvchi gapning mazmunini ta'kidlash, aniqlash uchun ikki nuqta qo’llaniladi. Bunday gaplar tarkiibda ko’p hollarda izohlanishi kerak bo’lgan olmoshlar, bor kabi mavhum so’zlar qo’llaniladi yoki shu so’zlar qo’llanilmasligi ham mumkin:
O’zing o’ylab qara: va'da bersagu,
Bajara bimasak axir, uyat-ku! (U.)
Istardim: avvalgi shuhrating yana
Tiklansa tillardan tushmasa isming. (U.)
Maqsadimiz shu: yigit,
El tilagi shu: yigit,
Oshig’ing olchi bo’lsin!
Qalbing quvonchga to’lsin (F.)
3. Bog’lovchisiz qo’shma gap tarkibidagi keyingi gap oldingi gapning sababini bildirsa, birinchi gapdan keyin ikki nuqta ishlatiladi: Yurtboshimiz bor: tinchlik barqaror, xonadonlarda dorulamon. ("Guliston").
4. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelganda, undan so’ng ikki nuqta qo’yiladi: Kuzatildi butun xalq: rus, ukrain, o’zbek, yaxudiy. (G’.G’.)
5. Muallif gapi ko’chirma gapdan oldin kelsa, undan keyin ikki nuqta ishlatiladi: Shoir deydi: Qalbim vatanga papvasta. (gazeta). Ko’chirma gap muallif gapining o’rtasida kelsa ham, muallif gapining ega yoki ega tarkibidan keyin ikki nuqta ishlatiladi: Bozurgon: Men sen bilan aka-uka kirishaman,– dedi (F.)
6. Qaror, reja, mavzu, maqsad kabi so’zlar yakka holda, ta'kid ma'nosida qo’llanilsa, ma'nosi izohlanadigan bo’lsa, undan keyin ikki nuqta qo’yiladi:
Reja:
1. Kirish.
2. Asosiy qism.
3. Xulosa.
Darsning mavzusi: "Otlarda kelishik qo’shimchalari"
Darsning maqsadi: O’quvchilarda kelishik qo’shimchalari haqida tushuncha va ko’nikma hosil qilish.
7. Ikki nuqta raqamlar orasida qo’llanilganda teng bog’lovchi vazifa-sini bajargan bo’ladi: "Bunyodkor" – "Paxtakor " o’yini 2:0 hisobida tugadi // O’yin ikkiyu nol hisobida tugadi;
Shuningdek, ikki nuqta matematikada 6:2 shaklida (olti bo’luv ikki yoki oltini ikkiga bo’lish ma'nosida) ham qo’llaniladi.
Punktuatsiyaga doir amaliy mashg’ulot og’zaki, yozma yoki tajriba shakllarida o’tkaziladi.
Birinchi holatda ma'lum bir gap yoki matndagi tinish belgilarining qo’llanish sabablari auditoriyada (bularni mustaqil ham bajarish mum-kin) og’zaki izohlab beriladi. Tahlil namunasi: "Neft"chilar charchab davradan chiqa boshlaganlaridan keyin, haqiqatdan, o’yindan fayz ketdi. (A.Q.)
Bu gapda uch xil tinish belgisi (qo’shtirnoq, vergul, nuqta) ishlatilgan.
1. Neft so’zi ma'nosida qo’llanilmaganligi uchun qo’shtirnoqqa olingan.
2. Kirish so’z (haqiqatdan) gap o’rtasida kelib, ikki tomondan pauza bilan ajratilganligi uchun vergul qo’llanilgan.
3. Birinchi vergul ikki ma'no, ya'ni omonimik vazifa bajargan: a) ergash gapni bosh gapdan, b) kirish so’zni asosiy gapdan ajratgan.
4. Pasayib boruvchi ohangga ega bo’lganligi, xabar anglatganligi uchun gap oxiriga nuqta qo’yilgan.
Ikkinchi holatda tinish belgilari tushirib qoldirilgan ma'lum matn tanlanib, uni kerakli tinish belgilari bilan to’ldirilishi (yozma ravishda) talab qilinadi.
Tahlil namunasi: Uning hovlisini uyini ruzg’orini ko’rib Saidaning og’zi ochilib qoldi hovli emas guliston bo’ston uy emas kichkina qasr ro’zg’or emas xazina muzey. (A.Q.)
Gapning tinish belgilari bilan to’ldirilgan shakli: Uning hovlisini, uyini ruzg’orini ko’rib Saidaning og’zi ochilib qoldi: hovli emas, gulis-ton – bo’ston, uy emas, kichkina qasr, ro’zg’or emas, xazina – muzey.
Uchinchi holatda tinish belgilarining o’rni bilan bog’liq bo’lgan ohang va uning komponentlari tajriba yo’li bilan tekshiriladi va ularning intonogrammalari olinadi.