Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Adabiyotning kelajagi masalasi.
Umumjahon fo-
rumida bo‘lib o‘tgan suhbatda ishtirok etgan adabiyot-
shunos T. Venslova: «Qisqa aytganda, fransuz she’riyati 
o‘ldi», – deya xitob qiladi. Vaqtida xuddi shu gapni Bu-
lat Okudjava rus she’riyati haqida aytgan edi. Bunday 
taxminlar, bashoratomuz fikrlar doim aytilgan. Masa-
lan, 90-yillarda o‘zbek yozuvchisi Sh. Xolmirzayev ham 
«Adabiyot o‘ladimi?» degan maqola bilan chiqqan edi. 
Gap shundaki, vaqti-vaqti bilan jamiyat (ma’naviy-ruho-
niy bo‘hronlar davrida) ana shunday kayfiyatlarga tushib 
turadi. Bu narsa, albatta, mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy, 
psixologik evrilishlar bilan bog‘liq holda ro‘y beradi. XX 
asrning 70-yillari avlodidan keyin o‘zbek adabiyoti, xusu-
san, o‘zbek she’riyati o‘ldi degan «bashorat»lar ham puch 
edi. Holbuki, bugun o‘zbek o‘quvchisi qadim ildizlardan 
suv ichib, zamon kayfiyatidan nafas olgan tamomila yan-
gilangan istiqlol davri o‘zbek adabiyoti bilan yuzma-yuz 
turibdi. Bularning siri esa o‘zgarishlar negizida. Jami-
yatda yangilanishlar shabadasi esib qolganda maydon 
markaziga har doim esinti yo‘nalishini to‘g‘ri fahmlab, o‘z 
asarlarida aks ettira oladigan ijodkorlar tushadi. Ammo 
davrlar tinimsiz almashib, o‘zgarib turgani bois har bir 
davr o‘z ijodkor (avlod)ini yaratadi. Bundan ko‘z yumib 
bo‘lmaydi. Barcha zamonlar «hadis»ini to‘g‘ri anglagan 
va ularni yuksak san’atkorlik bilan asarlariga ko‘chira ol-
gan ijodkorgina mumtozlik maqomiga ega bo‘ladi.
Internet adabiyoti.
XXI asr avvalidanoq internet-
ning misli ko‘rilmagan imkoniyatlari ayon bo‘lib qoldi. 
Sekin-asta «internet adabiyoti» paydo bo‘lib, u ma’lum 
ma’noda an’anaviy, qog‘oz shaklidagi adabiyot o‘rnini 
egallay boshladi. 100 – 120 yil davomida doimiy ravishda 
nashr etib kelingan gazeta-jurnallar jahonning ko‘pgina 
yirik mamlakatlarida XXI asrning ilk choragiga kelib yopi-
la boshladi. Odamlarning qiziqishlari, ehtiyojlarida inqi-
lobiy burilishlar sodir bo‘ldi. Natijada ma’lum muddat 
adabiyot va san’atga e’tibor susaydi. Ammo bu hodisalar 
birdaniga yuz bermadi, aksincha, uning kurtaklari o‘tgan 
asrning ikkinchi yarmida insonlar dunyoqarashidagi sil-
jishlar bag‘rida nish urgan edi. Xususan, ana shu evrilish-
larni boshidan kechirgan Fransiyada XX asrning 70-yil-
laridan keyin «she’riyat o‘ldi» deya ovoza qilindi. Xuddi 
shunday e’tiroflar sobiq Ittifoq hududiga XX asrning oxir-
gi 10 yilligi va yangi (XXI) asrning avvalida tilga tushdi. 
Masalan, internet adabiyoti portallarida shunday rasm 
paydo bo‘ldiki, u dunyoning adabiyotga bo‘lgan bitta 
kayfiyatini qisman o‘zida aks ettirar edi: qabriston, qabr 
toshiga «Stixi RU» deb yozilib, yonboshga gul, aroq va 
gazak qo‘yilgan. Lekin bu surat dunyodagi xilma-xil kay-
fiyatlarning hammasini to‘la qamrab ololmaydi. Chunki 
olam keng va u turfa axborot, turfa kayfiyatlar quchog‘i-
da nafas oladi. Yer yuzining qayeridadir adabiyot ahami-
yatini bir qadar yo‘qotsa, qayeridadir u qaddini tiklashi, 
yaproq yozib, meva tugishi, hammani o‘ziga jalb etishi 
mumkin. Jahon adabiyoti tarixiga bir qur nazar tashlash-
ning o‘ziyoq bu fikrni tasdiqlaydi. Shunga qaramay, dun-
yo bugun umumiy «adabiy bo‘hron»ni boshidan kechi-
rayotganidan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi. Shuning uchun 
zamonaviy o‘zbek she’riyati vakilasi, shoira Zebo Mirzo: 
«Gul davralar meniki emas, Mening uyim – ko‘krak qafa-

---

82
83
sim», – deb yozadi. Bu misralar tagzaminidagi ma’no XX 
va XXI asrlar she’riyatiga bitta o‘zak chiziq bo‘lib tortiladi. 
Ya’ni inson (shoir) tashqaridan ichkari (botin)ga kirdi va 
u yerdan turib atrofni kuzata boshladi. Bungacha shoir 
tashqarida, u yerdagi umum ish bilan band edi. Nafaqat 
parchalanib ketgan sobiq Ittifoq hududida, balki butun 
dunyo mamlakatlarida umumiy ahvol taxminan shunday 
edi. Yevropada «ichkariga yurish» biroz oldinroq (Birin-
chi va Ikkinchi jahon urushlaridan keyin) sodir bo‘lgandi. 
Modernizm hodisasi shu tufayli tug‘ildi. Ispan esteti va 
faylasufi X.O. Gassetning yuqorida eslaganimiz: Inson XX 
asrga kelib «ko‘z qorachig‘ini 180 gradusga burib, ichka-
riga qaratdi» degan mashhur fikri shu tarzda tug‘ilgan 
edi. Mazkur fikr butun boshli jahon adabiyotidagi tub 
o‘zgarishlarning mazmun-mohiyatini yetarlicha ochib 
bera oladi.
Bir tomondan, qog‘oz shaklidagi adabiyotga talab 
ozayib bormoqda, ikkinchi yoqdan, she’riyatning inter-
net sahifalarida ommalashib borayotgani kuzatilmoq-
da. Ijtimoiy tarmoqlar vositasida targ‘ib qilinayotgan 
adabiy janrlar orasida she’riyat ancha peshqadam. Ma-
salan, jahonda ayrim shoirlarning instagram kanalida 
100 000 (yuz ming)dan ziyod obunachilari bor. Obu-
nachilar shoirlarning ham xuddi artistlar kabi «poeziya 
shoulari» tashkil etishlarini yoqlab chiqish moqda. Shu 
orqali shaharlararo kezib, auditoriya to‘plab, o‘z she’r-
larini jonli o‘qib berishmoqda. Buning uchun esa shoir-
lar o‘z ijodini internet orqali targ‘ib qilishadi. Internet-
da ayol she’riyati ham ommalashib bormoqda. Chunki 
internet, ijobiy-salbiyligidan qat’iy nazar, barchaga bir-
dek o‘zini namoyon qilish imkonini taqdim etdi. Nati-
jada shu vaqtgacha hech kim tanimagan, tan olmagan 
yangi qalamkashlarni aynan internet tarmoqlari kashf 
qildi. Aytish joizki, adabiyotning shu shaklda tarqalishi 
postmodernizm ilgari surgan dasturdagi moddalarga 
juda ham mos tushadi. Shulardan birida har kim har 
qanday san’at turi, jumladan, adabiyot bilan shug‘ul-
lanishi mumkin degan fikr kechadi. Xuddi mana shu 
«mumkin» internet sahifalarida juda ham yaqqol ku-
zatilmoqda: iste’dodi bormi-yo‘qmi, fikr, tuyg‘u, g‘oya 
o‘zinikimi-yo‘qmi, bundan qat’iy nazar, hamma hamma 
narsani yozib, e’lon qilmoqda. Hatto xalq maqollari, yo-
zuvchi, shoir, mutafakkir, olim, mashhur siyosatchilar-
ga tegishli aforizmlar birda muallifi ko‘rsatilsa, ko‘pin-
cha ko‘rsatilmay yoyinlanmoqda. Mualliflik huquqlari 
o‘ta qo‘pol shaklda buzilmoqda. Ayni paytda, internet 
adabiyoti internet tanqidini paydo qildi. Oz bo‘lsa-da 
feysbuk, telegram, shaxsiy saytlarda e’lon qilingan kat-
ta-kichik, turfa janrlardagi matnlarga munosabat bil-
dirilmoqda. Munosabatlar ko‘pincha sharhlar tarzida 
ham qoldirilmoqda. Matnlarning aksariyati, albatta, 
professionalizmdan yiroq qoralamalardir. Ularni, ta’bir 
joiz bo‘lsa, bir so‘z bilan «bo‘tqa» epiteti bilan atash 
mumkindir, ehtimol. Shu bilan birga, tan olish kerak-
ki, internet tarmoqlarida adabiyot bilan professional 
shug‘ullanuvchilarning ham o‘z sahifalari bor bo‘lib, 
ko‘pincha aynan ana shu yerda chinakam adabiyotga, 
badiiyatga daxldor adabiy mahsullar hamda ular haqi-
dagi tanqidiy materiallar berib boriladi. Shuningdek, 
gohida xalq orasidan chiqqan, kasb-u kori, yoshi tur-
licha bo‘lgan qalamkashlarning ham pichoqqa ilina-
digan matnlari, qarashlari «yilt» etib ko‘zga tashlanib 
turadiki, bu «internet adabiyoti» ustidan chiziq tortib 
bo‘lmaydi deganidir.

---

84
85
Xullas, nima bo‘lganda ham, «internet adabiyoti» de-
gan tushuncha tobora ildiz otib, internet nashri zamona-
viy jahon adabiyotining hammabop nashrlaridan biriga 
aylanib bormoqda.