Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Yoshlar va sog‘lom adabiyot targ‘iboti. 
Muhta-
ram o‘quvchi! Shu o‘rinda mavzuga doir «Adabiyot – 
oldinda yongan chiroq» nomli esse e’tiboringizga ha-
vola etiladi.
Dunyo shiddat bilan o‘zgarib bormoqda. Xuddi 
shunday evrilishlar maydonida qolgan «adabiyotning 
qo‘li»dan nima keladi: «u olam ravishiga ta’sir qila ola-
dimi? Adabiyot – oldinda yongan chiroq bo‘la oladimi? 
Ayniqsa, yoshlar uchun! Yoki chirpinib nimalar qilma-
sin, nimalar demasin, hammasi bekor-u bekorchi va-
laqlash bo‘lib chiqaveradimi?..» degan og‘riqli savollar 
o‘qtin-o‘qtin xayolimizni band etadi. Chunki tevarak 
atrofda gohi-gohida yangrab turgan «bugun adabiyot-
ning jamiyatga ta’siri nolga teng» degan iddaolar yura-
gimizga kuchi sekin-asta yetib keladigan og‘udek ta’sir 
qiladi va vaqt o‘tgan sayin mislsiz iztiroblarga ro‘baro‘ 
qilaveradi.

---

92
93
Akademik Yuriy Borev dunyoni yo‘naltiruvchi para-
digma hozir yo‘q deya bong urdi. Buni o‘zbekona ay-
tadigan bo‘lsak, bashariyat yurishi mumkin bo‘lgan tu-
zukroq yo‘l yo‘q deganidir. Nega yo‘q? Axir, u bor edi-
ku! Bu nimadan dalolat? Atrofni zulmat qoplaganidan 
emasmi? Dunyo afkor ommasining ichiga kirib borayot-
gan qorong‘ilikdan emasmi? Faqat zulmatgina mavjud 
yo‘lni ko‘zdan pinhon tutadi... «Bashar ahlini chulg‘ab 
olgan bo‘hron ikkita urush va boshqa musibatlarni bo-
shidan kechirgan dunyoning o‘ta xatarli va terrorga mo-
yil bo‘lib qolayotganida o‘zini yaqqol namoyon etmoq-
da. Sovuq urushdan keyin maydonga kelgan yangi davr 
insoniyat tarixida ilk bor borliq haqida hech qanaqa for-
mulaga ega bo‘lmay turibdi. Qarshimizda olamshumul 
qora tuynuk paydo bo‘lgan. Binobarin, hokimiyatlarda 
strategiya yo‘q, faqatgina pishib kelayotgan muammoni 
hal qiluvchi amaliy qarorlargina mavjud»
22
, – deb yozadi 
akademik.
Sovuq aql bilan qilni qirq yoradigan G‘arbga, o‘z 
hikmatlari bilan adashgan ruhga yo‘l ko‘rsatguvchi 
Sharqqa nima bo‘ldi? Nega dunyo tushkunlikka tush-
moqda?.. Ehtimol, gap yana o‘sha yo‘lda, unga bo‘l-
gan ehtiyojning mavjudligi-yu, biroq uni qondirish 
shaklining hadeganda topilmayotganida emasmikan?.. 
Chunki dunyo bor ekan, uning yurmog‘i uchun yo‘l 
kerak. Qulay, foydali va, eng muhimi, insonni oldinga, 
moddiy-ma’naviy jihatdan taraqqiyotga yetaklaydigan 
yo‘l zarur... Xuddi shu o‘rinda adabiyot o‘zini qanday 
tutadi? To‘g‘rirog‘i, qanday tutmog‘i kerak? Fahsh, ur-
sur, zulm, oldi-qochdi mavzular botqog‘iga botib, o‘z 
22
Борев Ю. Инсон ва инсоният ҳаётининг олий мақсади ва маъноси 
// ШЮ. 2001. №4. – Б.158 – 163.
ortidan insoniyatni tortib ketishga urinadimi va yoki 
do‘ppini olib qo‘yib, yetti o‘lchab bir kesadimi – teg-
rasini zulmat qoplab borayotgan odamzodning ko‘z-
lariga bir qatim ziyo bag‘ishlaydimi? Axir, yo‘lni ko‘rish 
uchun ko‘zlarning nurga ehtiyoji bormasmi? Chunki 
bugungi dunyo avvalgi dunyo emas. Bugungi dunyo 
– har qachongidan ham himoyaga muhtoj dunyo. Ayni 
paytda, undan ehtiyot bo‘lishga insonning o‘zi majbur 
va mahkum bo‘lib turibdi. Boshqacha aytganda, bugun 
dunyo insondan, inson esa dunyodan muhofazalan-
mog‘i shart. Umidbaxsh adabiyot, yorug‘ san’at bizga 
shuning uchun ham lozim.
Gazetada birga ishlaydigan ustoz va shogird o‘rtasi-
da tez-tez bahs-munozara bo‘lib turar ekan. Kunlardan 
bir kun shogird yurak yutib so‘rabdi: «Ustoz, nega siz va 
men tanlagan materiallar bir-biriga ters keladi, ular go‘yo 
o‘t bilan suv, doimo o‘zaro jang qiladilar?» Ustoz javob 
beribdi: «Chunki, sendan farqli ravishda, men beg‘araz 
yaxshilikka ishonmayman...» Shogird esa tashqariga 
chiqadi va uyiga kela-kelguncha bir narsa haqida bosh 
qotiradi: «Nahotki? Axir, ustoz elning katta, hamma ta-
niydigan ijodkori bo‘lsa-yu, yaxshilikka ishonmayman 
deb tursa! Bu nima degani? Yaxshilikka ishonmaydigan 
odamning qo‘liga qalam tutishi nechog‘lik to‘g‘ri? Uning 
ikki og‘iz so‘z yozib odamlarga havola qilishga ma’naviy 
haqqi bormi o‘zi?»
«Inson tabiatiga zid hayot telbalikka olib keladi. 
Alaloqibat ular (insonlar) o‘z dunyolarini o‘zlari vayron 
qiladi. Chunki ma’nosiz hayot alamiga dosh berolmay-
di», – deb yozadi Erix From. Agar insoniyat boshi berk 
ko‘chaga kirib qolayotgan bo‘lsa, demak, u o‘z tabiati-
ga ters ishlar qilmoqda. «O‘z tabiatingga sodiq bo‘l!» 

---

94
95
– deya sado beradi Shekspir. Lekin tabiatimizning o‘zi 
nima?..
Bir ajoyib fe’lli do‘stim bor. U hech qachon hech kim 
haqida yomon gapirmaslikka harakat qiladi. Har holda, 
men uning birovni keskin tanqid qilganini sira bilmay-
man. G‘iybat qilganini esa boz ustiga. Bu – yaxshi sifat. 
Men hamisha uning shu tomonini eslab, alqab yuraman. 
Lekin o‘rni kelganda u bilan tortishgan vaqtlarim bo‘ladi, 
«Sen oqni oq, qorani qora deyolmaysan, bu esa qat’iy 
pozitsiyangning yo‘qligidan dalolat», – deya yaniyman. 
U esa javoban mayingina jilmayadi: «Bo‘lishi mumkin». 
Shunda o‘zimcha unga subutsizlik yorlig‘ini yopishtir-
moqqa jahdlanaman, lekin do‘stimni yaxshi bilganim-
dan uning bu tavri, nekbin qarashlari, mayin jilmayishlari 
azbaroyi yuragidagi yorug‘likdan ekanligini sezaman va 
o‘zimga o‘zim: «Adolatsizlikka yo‘l qo‘ymasdan burun 
to‘xta!» – deyman.
Tog‘dan qulab tushayotgan odamning yordam ilin-
jida dod solishi, albatta, foydasiz harakat, lekin aslo 
ma’nisiz emas. Uning faryodi kuchli voqelik zarbasiga 
tutilgan birdan bir qalqondir chunki. Inson – mantiq 
farzandi. Bas, ichimizga azalda joylangan mantiq biz-
ni yorug‘lik, ezgulik, adolat va yaratishga undaydi. Aslo 
zulmat, yovuzlik, g‘irromlik va buzg‘unchilikka xizmat 
qilishga chorlamaydi. Demak, dunyoga kelgan bani 
odam qarshisida ikki yo‘l bor: biri yorug‘likka, boshqasi 
esa zulmatga eltadi. Bu – bir jaydari mantiq. Lekin aynan 
shu mantiqda inson tabiati mujassam ko‘rinadi. Inson 
hayotiga ma’ni kiritadigan yoki uni yo‘q qiladigan kuch 
ham shu yerda yashirin kabi. Alalxusus, ana o‘sha sodda 
mantiqqa ko‘ra, do‘stim tutgan hayotiy yo‘l o‘zini to‘la 
oqlaydi.
Ruhshunoslarning aytishicha, hayotsevar odam ya-
rim piyola suvni ko‘rib «piyolaning yarmida suv bor» 
degani holda, tushkun kishi xuddi shu idishga qarab 
«uning yarmi bo‘sh» der ekan. Chunki birinchi holda in-
son piyoladagi suvni, ikkinchisida esa piyolaning bo‘sh 
joyini ko‘rarkan. Asqad Muxtor «Tundaliklar»ida deraza-
dan boqib kimdir osmondagi yulduzni, kimdir yerdagi 
go‘ngni ko‘radi degan ma’nodagi fikrni yozib qoldirgan 
edi. Oriy rost, chunki har kim o‘z tabiatidan kelib chiqib 
olamga nazar soladi. Ijodkor-chi? U qanday bo‘lishi, 
dunyoni qaysi nuqtadan turib aks ettirishi lozim? Faqat 
yulduzni ko‘rib, yulduzni alqasinmi?.. Unda haqiqat, ha-
yot haqiqati nima bo‘ladi? Chinakam adabiyot, haqiqiy 
san’at adolatning yuziga oyoq bosmasligi kerakmas-
midi?.. Hayotni qora ranglarda ko‘rish va tasvirlashga 
moyil yana bir ijodkor do‘stim: «Inson balchiqqa botgan 
maxluq va u shu yerda abadiy qoladi», – deya takrorlab 
yurishni yoqtirardi. Bu borada unga: «To‘g‘ri, chinakam 
adabiyot o‘zini balchiqni ko‘rmayotgandek tutmasligi 
kerak. U nafaqat balchiqni ko‘rishi, ayni damda, uning 
badbo‘y hidini o‘quvchiga hidlatishi, halokatli quchog‘i-
dan badiiy informatsiya berishi darkor. Hatto u bun-
ga mahkum. Ayni paytda, najot haqida, uning borligi 
to‘g‘risida ham o‘quvchining qalb qulog‘iga shipshib 
o‘tmog‘i shart!» – deya bahslashish mumkin. Bas, shu-
ning uchun bir she’rda: «Balchiqlarga botsa-da jismim, 
Qorachug‘da yashaydi osmon!..» – deb yozgandim. 
Shuni unga aytdim. Biroq bu so‘zlar do‘stimga zarra-
cha ta’sir qilmadi. Oradan vaqtlar o‘tdi. Do‘stimning 
bir o‘g‘il-u bir qizi voyaga yetib, uydan ostona hatlab 
ko‘chaga chiqdi, jamiyat hayotiga aralashdi. Shunda, 
bilasizmi, nima voqea ro‘y berdi? Do‘stim hayotning 

---

96
97
yorug‘ ranglarini izlab qoldi: o‘zi uchun topolmagandi 
o‘sha ranglarni, qarang, endi bolalari uchun, ko‘zining 
oq-u qoralari uchun jazm etdi bu ishga va topdi! Hat-
to undan nari – dunyo va jamiyatdagi, ko‘cha-ko‘ydagi, 
odamlar fe’lidagi illat va nuqsonlarni o‘zicha tuzatishga 
bel bog‘ladi. Nega? Chunki bolalari bor edi u yerda – 
ro‘yi zamin ustida, odamlar orasida! Do‘stim hatto shu 
kungacha yozilgan o‘z ijodini qayta ko‘rib chiqa bosh-
ladi – yorug‘lik, yaxshilik, ezgulik, adolat va bunyodkor-
lik ruhi foydasiga!.. Demak, vaziyatga qarab bitta odam 
o‘z umri davomida piyoladagi suvga-yu deraza ko‘zidan 
ko‘rinib turgan yulduz-u go‘ngga bo‘lgan munosabati-
ni o‘zgartirib turishi mumkin va bu g‘oyat tabiiy ekan. 
Demak, inson hayotdan qanday (musbat yoki manfiy) 
ta’sirlansa, sekin-asta dunyoqarashi ham shunga moyil 
bo‘lib shakllanar ekan-da. Ya’ni inson miyasi go‘yo bir 
fotoapparat: u har kuni atrofidagi voqelik parchalarini 
chiqillatib rasmga oladi. Miyada yig‘ilgan suratlar uning 
olam haqidagi tasavvurini, tasavvur esa, o‘z navbatida, 
o‘sha insonning dunyoqarashi-yu kayfiyatini, optimist 
yoki pessimist bo‘lib yetishishiga xizmat qiladi. Demak, 
nimani suratga olish o‘sha insonning hayotga munosa-
batidagi darajani – nekbinlik yoki tushkunlik miqyosini 
belgilab beradi. Bu daraja va miqyoslar esa o‘z o‘rnida 
inson hayoti ma’nisini ifodalaydi. Qissadan hissa shuki, 
adabiyot hayot aksi, voqelik modeli bo‘lgani bois o‘quv-
chini yorug‘lik yoki zulmat sari yetaklashi, uning ong-u 
qalbini u yoki bu mazmun-kayfiyat bilan emlab turishi 
inkor etib bo‘lmas haqiqatdir. Bas, shunday ekan, ijod-
korning, umuman, insonning «kurashayotgan bu ikki 
to‘lqin» (Oybek) – (bu o‘rinda) Yorug‘lik va Zulmatning 
qay biri tomonida turishini issiq tanasiga yaxshilab o‘y-
lab ko‘rishi kerak bo‘ladi. Hatto har doim, bir umr o‘ylab 
yurishi shart buni.
Inson tug‘ilibdiki, ziyoga intiladi. Hayotning ibtidosi 
quyosh nuri bag‘rida ona sayyoramizga ingan yorug‘lik 
va iliqlikda yashirin. Boshqacha aytganda, Oliy Borliq 
quyoshni bir vosita aylab zamin uzra hayotni bor etdi. 
Zamonaviy ilm ham qadam-baqadam buni isbot qilib 
kelyapti. Demak, yorug‘likka intilish maxluqotning jav-
hariga joylashtirilgan eng kuchli Ehtiyojdir. Adabiyot-
ning oydinlikka talpinishi ham, aslida, ana shu ildizdan 
suv ichyapti. Binobarin, zulmat, yovuzlik, buzg‘unchilik-
ka mag‘lub bo‘lish va pirovardida ularni targ‘ib-u tashviq 
qilish asllikka, sog‘lomlikka, mohiyatga, javharning tabia-
tiga zid. Zero, nur o‘z yo‘lida uchragan zulmatni yen-
gish uchun bor etilgan. Aslida, olam ham cheksiz koinot 
zulmatiga basma-bas yaratilmadimi? Zulmatning bag‘ri 
chok-chokidan so‘kilib, ichidan nur oqib chiqmadimi? 
Xuddi shunday, adabiyot ham alaloqibat yorug‘likka, 
hayotga ovoz bermog‘i, bashar ahliga, yiqilganda yu-
zini yerga urib olishidan saqlaydigan tirgak – qo‘l, tur-
ganda esa olg‘a ketishini ta’minlaydigan oyoq bo‘lmog‘i 
shart emasmi? Bas, shunday ekan, bu zahmatli, ammo 
sharafli Vazifani faqat Yorug‘, Hayotparast, Nekbin va 
Kuch li Adabiyotgina uddalay oladi! Insoniyatning mana 
shunday adabiyotga bugun har doimgidan-da ko‘proq 
ehtiyoji bor!
Bir vaqtlar tengdoshlarim qatori men ham V.M.Dos-
toyevskiyning «Dunyoni go‘zallik qutqaradi» degan chi-
royli gapini aytib yurgich edim. Hozir o‘ylab qarasam, 
gapning ma’nosi-yu kuchi bilan unchalik ishim bo‘lma-
gan ekan o‘sha yoshlik yillari. Uning mavjud haqiqat-
ga qanchalar yaqin kelib-kelmasligini esa o‘tgan qator 

---

98
99
o‘nyilliklar ko‘rsatib berdi, chamasi. Bugun men dunyo-
ni qutqarish yolg‘iz go‘zallikning qo‘lidan kelmasligiga 
aminman. Yana yetib kelgan haqiqatim shu bo‘ldiki, 
asosiy gap go‘zallik (va xunuklik, ezgulik va yovuzlik, 
yuksaklik va tubanlik...) qarshisidagi insonning muno-
sabati, ya’ni tanlovi dunyo taqdirini (uning inson faoli-
yatiga bog‘liq qismini, albatta. Yo‘qsa, odamzodga mut-
laqo aloqasi bo‘lmagan, uning ta’siridan xoli tomonlari 
ham son-sanoqsiz) ko‘p jihatdan hal qilib berar ekan. 
Tanlov esa shu inson qanday muhitda, qanaqa qadri-
yat asosida yashaganligi, kimning qo‘lida va nimani 
o‘qib-o‘rganganligiga bog‘liq bo‘larkan. Agar go‘zallik 
o‘z holicha dunyoni qutqaradigan bo‘lsa, unda nima 
uchun go‘zal Yelena (Homerning «Iliada» asari qahra-
monlaridan biri)ning husn-u jamoli yoki Amir Umarxon 
kanizagining tillarda doston chiroyi butun boshli mam-
lakatlarning qon ichida suzishiga sabab bo‘ldi? Nega 
bu misollarda go‘zallik xaloskorlikka emas, halokatga 
sudradi?.. Sababi, nazarimda, besh qo‘ldek ayon: agar 
bu o‘rinda go‘zallikka munosabat xudbinona tus olma-
ganda, qirg‘inbarot urushlarning yuz bermasligi ham-
da ming-minglab odamlarning yostig‘i qurimasligini 
anglash unchalik qiyin emas. Dostoyevskiy yuqoridagi 
mulohazani yuz yillar muqaddam o‘rtaga tashlagan edi. 
Ehtimol, ulug‘ yozuvchi yashagan davr uchun go‘zallikni 
tushunish, uning qadriga yetishning o‘zi chindan ham 
dunyoga, uning avzoyiga jiddiy ta’sir qilgandir (yoki 
shunday bo‘lishiga asoslar mavjud bo‘lgandir). Hozir 
ham alohida vaziyatlar uchun: «Dunyoni go‘zallik qutqa-
radi», – deb aytish joizdir, balki. Lekin butun boshli kur-
rayi zamindagi hayotni, avvalo, ma’naviy, so‘ngra jismo-
niy halokatdan qutulib qolishi uchun ushbu shiorgagina 
rioya qilib yashash kutilgan natijalarga olib bormasligi 
bugun kundek ravshan haqiqat. Gap shundaki, oradan 
talay suvlar oqib o‘tdi. Dunyo bir emas, bir ne cha o‘n 
marta dumaladi, turlandi, murakkablashdi. Nihoyat, za-
monamizga kelib u tamomila boshqa kayfiyat quchog‘i-
da nafas olyapti. Natijada dunyo bugun butunlay bosh-
qa qutqaruv halqasiga ehtiyojmand bo‘lib turibdi.
Boshqa jihatdan, dunyodagi jamiki odamlar Dosto-
yevskiy kabi olam go‘zalligini nozik tushunib: «Dunyoni 
go‘zallik qutqaradi», – deya hayqirganda ham boshqa 
gap edi. Shu bilan birga, muddaoning hosil bo‘lishi uchun 
o‘sha hamma, shu jumladan, Dostoyevskiy ham «go‘zal-
likka daxl qilmay, aksincha, asrab-avaylash lozim» degan 
xulosaga kelishi shart bo‘ladi. Demak, go‘zallikni ko‘rish 
va uni nozik his qilish bilan unga qanday munosabatda 
bo‘lish boshqa-boshqa narsalar ekan. Zero, go‘zallikni 
ko‘rib, his qilish ortidan unga egalik qilish xurujiga mu-
btalo bo‘lish hech qachon o‘zini oqlamaydi. Axir, dunyo-
da go‘zallik (estetika kategoriyasi)dan boshqa ezgulik, 
adolat, haqiqat (etika kategoriyalari) degan tushunchalar 
ham bor. Ular ham inson ehtiyojlari hosilasidir. Go‘zallik-
ka munosabatda inson axloq normalarini chetlab yoki 
buzib o‘tdimi, demak, qalbda ego («men»lik) zulmatidan 
oziqlangan yovuzlik tug‘ilib keladi. Bunday vaqtlarda hat-
to go‘zallik shaydosidan ham himoyalanish, kerak bo‘lsa, 
uni to‘xtatish kerak.
Yana bir gap shuki, «Dunyoni go‘zallik qutqaradi» de-
gan fikrni Dostoyevskiy asar («Telba») qahramoni tilidan 
aytgan. Demak, asar qahramoni ma’lum bir kayfiyatga, 
vaziyatga, o‘zigagina xos dunyoqarashga suyanib aytgan 
bu gapni. Bas, shunday ekan, ushbu fikrni ulug‘ yozuvchi 
dunyoni xalos etish yo‘lidagi birdan bir eng oliy chora 

---

100
101
deb ilgari surganligiga hech kim kafolat berolmaydi. Biz-
ning ayni masala yuzasidan batafsil mulohaza yuritga-
nimizning boisi, gap hayot va uni qo‘rish haqida borar 
ekan, hashamdor fikrlar, chiroyli shiorlar, serjilva mulo-
hazalar, esda qoladigan nutqlar har doim ham ko‘ringa-
nidek, tuyulganidek kuch-qudratga ega bo‘lavermaydi. 
Yo‘qsa, yangi yo‘llar, dunyoni chindan-da xalos etuvchi 
o‘zga choralar ko‘zlanmay, izlanmay qo‘yiladi. Zero, bu-
gun dunyo yangi yo‘lga muhtojdir. Bu yo‘l uni muqarrar 
halokatdan qutqarmog‘i kerak.
Daraxt hali navnihol ko‘chat ekan, uning o‘zagi hatto 
kichkintoy bolani ham ko‘tarolmaydi. Ulg‘ayib, bo‘y-bas-
tini baralla kerganda esa har bitta shoxiga bir nechta-
dan voyaga yetgan odamni «chiqarib olishi» mumkin. 
Xos odamlar uchun mo‘ljallangan, faqat shulargina hazm 
qilishi mumkin bo‘lgan «yukli» asarlarni keng omma 
uchun nashr etish qanchalik o‘zini oqlaydi? Demokratiya, 
plyuralizm kabi tushunchalar ta’siri ostida har doim ham 
to‘g‘ri ish qilinadimi?.. Men «Uliss» (Jeyms Joys) kabi ki-
toblarni, uning, ayniqsa, 18-qo‘shig‘ini o‘qigach, shunday 
o‘ylarga bordim. Albatta, Joysning tasvirda «ong oqimi» 
degan ungacha kashf qilingan yo‘lni qiyomiga yetkazishi 
badiiy tafakkur tadrijida alohida xizmat sifatida qaraladi. 
Lekin bu xizmatni o‘ta behayo tasvirlarsiz ham bemalol 
amalga oshirish mumkin edi. Chunki axloqsiz holatlarning 
asar taqozosiga ko‘ra fragmentar tarzda berilishi boshqa, 
ularning erinmasdan uzoq va batafsil tasvirlanishi tamo-
mila boshqa ta’sir kuchiga egaligiga e’tibor qaratmoq-
chiman. Ayniqsa, keyingisining qarshisidan chiqib qolgan 
yosh avlod vakili anchayin mushkul vaziyatga tushib qo-
ladi. Bunday mulohazalarga: «Nima bo‘pti shunga? Ana, 
internetni ochib, bitta buyruq bersang, bas, istagancha 
hayosiz manzaralarni tоmoshа qilasan. Internetdagi 
shar mandaliklarning oldida «Uliss»dagi epizodlar ar-
zimas narsa», – deya e’tiroz bildirsa bo‘ladi. Lekin ada-
biyot nima o‘zi? Uning ildizi qayerdan suv ichadi? Inson 
ko‘nglidan emasmi? Ruhga payvastalanib ketmaydimi 
adabiyotning teran tomirlari? Va aynan shu narsa inson-
ni hayvondan ajratib turmaydimi? Adabiyot, bo‘lganda 
ham jiddiy adabiyot bilan shug‘ullanuvchi kishilar bashar 
ahlining ma’naviy rahnamolaridir. Yo‘lboshlovchilarning 
o‘zi ruhga emas, jismga, uning istaklariga sajda qilib tur-
gandan keyin, qolganlardan nima kutish mumkin? Badiiy 
asar bani odamning insonlik tarafiga emas, balki hayvon-
ligiga xizmat qilar ekan, u holda «umuman, adabiyot ke-
rakmi-yo‘qmi o‘zi?» degan savolning qarshisidan chiqib 
qolmaymizmi? Axir, kishilik jamiyatining har doim, ham-
ma davrlarda adabiyot-u san’at yanglig‘ insonni tuban-
likka emas, yuksaklikka, zulmga emas, adolatga, fahshga 
emas, poklikka yetaklovchi olamga ehtiyoji bor emasmi? 
Inson tabiati faqat hayvoniy mayllar yig‘indisidan iborat 
emas-ku, axir! Qani uning ruhoniy-ma’naviy tarafi? Yo‘q, 
gap bu yerda «Uliss» kabi asarlarni man etish haqida 
emas, balki keng ommaning hukmiga to‘laligicha havola 
qilish haqida ketyapti. Talaba chog‘imda yoshi o‘zimdan 
ancha katta do‘stimdan Markiz de Sad kitobini o‘qish 
uchun so‘raganimda, o‘rtadagi samimiyatimizga qaramay, 
kitobni menga berib turishdan bosh tortgandi. O‘shanda 
undan xafa bo‘lgandim, endi esa men uni tushunaman. 
Ayniqsa, ancha yillar keyin Sad asarlari bilan tanishga-
nimdan so‘ng do‘stimga hatto hurmatim oshgan. Oradan 
20 – 25 yillar o‘tib esa o‘sha do‘stim og‘ir xastalik vaqtida 
bir roman yozib qo‘limga tutqazdi. Men uning 20 sahi-
fasi ma’qul, qolgan 280 sahifasini mutlaqo qayta yozib 

---

102
103
chiqish kerakligini aytganimda endi u mendan xafa bo‘l-
di. Lekin yillar o‘tib do‘stim sog‘ayib ketdi, jamiyat va ta-
biat bag‘riga qaytdi hamda romanning o‘sha men aytgan 
qismlarini qayta tahrir qilayotganidan xabar berdi. Faqat 
do‘stim emas, yaqinda mening o‘zim ham ilgari chop qi-
lingan asarlarimni tahrir ko‘zi bilan qayta ko‘rib chiqdim: 
natijada juda tor davralarda, shu sohaning odamlariga-
gina aytilishi mumkin bo‘lgan tuyg‘ularimni ham farqiga 
bormay bir vaqtlar elga doston qilganimni anglab xijolat 
tortdim, ayamay tahrir qildim. (Sobiq sho‘ro davrida jami-
yat anchagina cheklovlar ichida yashagan va adabiyot-u 
san’atning gohi-gohida erkinlikka talpinib turishi tabiiy 
zarurat edi. Tafakkur kishanlarini parchalash haqiqiy ada-
biyotning vazifasidek tuyulardi o‘shanda. Endi-chi? Endi 
hamma narsa mumkin va bu hol muqaddas deb bilga-
nimiz adabiyotni ayrim o‘rinlarda oyoqlar ostiga otib yu-
bormoqda! Endi adabiyot aksincha ish tutmog‘i (vaziyat-
ga qarab ish ko‘rishni aslo subutsizlik deb tushunmaslik 
kerak) va insonga hamma narsaning mumkinligi halokat-
ga olib borishi haqida bong urmog‘i shart! Dostoyevskiy 
qahramonlaridan biri «Agar xudo o‘lgan bo‘lsa, demak, 
hamma narsa mumkin» degan fikrni aytgan edi. Hamma 
narsaning mumkinligi insonning biz bilgan tabarruk zot 
sifatida barham topganligini anglatadi) Shunda quyida-
gicha xulosalarga keldim: ijodkorning (garchi mumkin 
bo‘lmasa-da) hamma narsani bilishi yaxshi ekan-u, ham-
ma narsani yozishi joiz emas ekan. Bu borada ham ulug‘ 
Navoiydan dars olsak arziydi:
Xiradmand chin so‘zdin o‘zgani demas,
Vale har chin ham degulik emas.
Chunki «har chin so‘z» ham uni hazm qila oladiganga, 
botini yorug‘lik ila yetarlicha to‘yingan oydinlargagina 
aytilmog‘i lozim. Yo‘qsa, u, har qancha chin so‘z bo‘lsin, 
alaloqibat zulmatga xizmat qilishi mumkinligini e’tibor-
dan soqit qilib bo‘lmaydi.
Chanqab turgan odam qo‘liga qalam olmasin, yo‘q-
sa, uning yozganlari «suvga tortib» ketadi. Ya’ni suv 
tamasiga aylanadi. Xuddi shunday, dardman odam 
yozganlarini o‘sha darddan forig‘ bo‘lgandan keyin 
yaxshilab sog‘lom nazardan o‘tkazib olishi kerak. Toki 
bu darddan to‘ragan matn insonni inson o‘laroq tutib 
turgan gumanizm ustunlariga raxna solmasin. Chunki 
kasal kishi, odatda, o‘z dardi iskanjasida qolib, xasta-
likning xarxashalarini o‘zining asl istaklari deb biladi. 
Axir, inson faqat kasal holininggina mahsuli emas-ku! 
U o‘z umri davomida necha-necha bir-biridan farqli 
hollarga tushmaydi deysiz. Lekin u shularning birini 
mutlaqlashtirib, jamiyat a’zolari e’tiboriga: «Birdan bir 
haq gap shu!» – deya sunsa, bu qanchalik to‘g‘ri bo‘la-
di?.. Demak, barcha kayfiyatlarning o‘rtasini «nishonga 
olish» kerak bo‘ladi.
Hamma narsani plyuralizm (hurfikrlilik) bilan xaspo‘sh-
lab bo‘lmaydi. Agar hurfikrlilikda insoniyatga, uning ha-
yotiga qarshi nimadir, hatto eng kichik unsur bor bo‘lsa 
ham, demak, bunday plyuralizm alaloqibat qora kuch-
larga xizmat qiladigan hol sifatida baholanmog‘i kerak. 
Bunday hurfikrlilik ortidan chiqib keladigan yovuzlik, 
fahsh, zo‘ravonlik, atay tarqatiladigan yuqumli kasallik 
kabi illatlar borib-borib dunyodagi har qanday yaxshi-
lik-u ezgulikning, yorug‘lik-u adolatning urug‘ini kuy-
dirishi mumkin. Shuning uchun ham plyuralizm haqi-
da baland pafos bilan nutq irod qilayotgan paytimizda 

---

104
105
bilmog‘imiz kerakki, plyuralizmdan plyuralizmning farqi 
bor. Bashar manfaatiga to‘la xizmat qiladigan hurfikrli-
lik bilan shu niqob ostida uning oyog‘iga bolta uradigan 
«hurfikrlilik» o‘rtasida juda nozik, lekin o‘ta muhim che-
gara chizig‘i mavjud.
Kunlardan bir kuni talaba yoshlarimizning uch-to‘rt 
vakili eshik qoqib kelishdi-da, «dunyoda adolat yo‘q, 
hayot bema’ni, nima gunoh qilsang qil-u, gunohkor sen 
emassan, bu yorug‘ olamda nima karomat ko‘rsatsang 
ko‘rsat-u, oqibati bir pul» degan gaplarni «dasturxon 
qilishdi». Shunda men ular bilan ochiqchasiga bahsga 
kirish may, sekin ko‘ngillariga qo‘l solib ko‘rdim. Natijada 
ular o‘zlari «ko‘tarolmagan», «hazm qilolmagan» yozuv-
chi-yu shoirlar asarlarini o‘qib yurishganini, hatto ular-
ning ta’sirida ekanliklarini bilib qoldim. Bular Umar Xay-
yom, Dostoyevskiy, Joys, Kafka, Kamyu va boshqa jahon 
tan olgan ulug‘ ijodkorlar bo‘lib chiqdi.
Yoshlarni obdan tinglab bo‘lgach, muddaoga ko‘ch-
dim. Hayotlarining shu pallasida boshqa adabiyotlarni, 
xususan, botinida nur balqib turgan asarlarni ko‘proq 
mutolaa qilishlari zarurligini uqtirishga urindim. Ke-
yinroq, masalan, ma’naviy immunitetlari kuchga kirib 
to‘lish ganda boshqa har turli adabiyotlarni o‘qish zarar 
qilmasligini aytdim. Shunda ulardan biri jiddiy turib e’ti-
roz bildirdi: «Nega endi, masalan, Dostoyevskiyni emas-
da, Tolstoyni aytyapsiz? Axir, Dostoyevskiy dunyoda eng 
katta yozuvchi deb tan olinadi», – dedi. Men, avvalo, hech 
qaysi yozuvchi «eng katta» bo‘lolmasligi sabablarini tu-
shuntirishga harakat qildim, so‘ngra asosiy masalaga ke-
lib, tavsiya qilinayotgan asarlarda zig‘irdek bo‘lsa-da yo-
rug‘likka ishonch borligi haqida gapirdim. Ular esa yana 
bahslashishdi. Chunki o‘sha tobda ichlaridagi zulmatning 
hissasi yorug‘liknikidan ko‘proq edi, nazarimda. Zulmat 
va yorug‘lik o‘t bilan suvdek gap. Yorug‘lik haqidagi ka-
minaning gaplari shuning uchun ham ularning botinla-
ridagi «qorong‘i borliq» bilan hamohang jaranglamasdi. 
Natijada e’tiroz bildirib, qarshi fikr bildirib turishaverdi. 
Ularni eshitarkanman, xayolimda «Quyosh bilan kaltak-
la meni, Chiqib ketsin ichimdan zulmat!» degan misralar 
aylanardi.
Muhtaram o‘quvchi! Mening bu gaplarimni konteks-
dan uzib olib, Umar Xayyom, Dostoyevskiy, Joys, Kafka 
yoki Kamyu singari ulug‘ shoir-u yozuvchilarga e’tiroz 
deb tushunmasligingizni so‘rayman. Chunki ularning 
inson badiiy tafakkur tadrijiga qo‘shgan olamshumul 
hissasini inkor qilish niyatim ham, holim ham yo‘q, ak-
sincha, bu haqda baholi qudrat «nimalardir» qoralab 
kelaman. Lekin ular ma’lum ma’naviy immunitetga ega 
bo‘lgan, ruhiy jihatdan baquvvat kishilarning badiiy ta-
fakkur tarzigagina ijobiy ta’sir o‘tkazishi mumkinligi-
ni baralla aytgim keladi. Dunyoqarashi hali yetarlicha 
shakllanmagan yoshlarni, uzoq yillar yo‘lini topolmay 
gandiraklab yuradigan bo‘sh-bayov o‘quvchilar ma’na-
viyatini esa bir umrga mayib qilib qo‘yishi hech gap 
emas. Uzoqqa borishning hojati yo‘q. O‘zim ham taxmi-
nan yigirma – yigirma bir yoshlarimda Kafka asarlariga 
oshno bo‘lib, so‘ng ular ta’siriga berilib, uyqumdan ay-
rilganimni yaxshi eslayman. Xullas, yana o‘sha gap: da-
raxt navnihol ekan, egiluvchan, mo‘rt keladi, ulg‘aygach, 
uning birgina shoxi ham necha-necha insonni «bag‘riga 
olishi» mumkin.
Dostoyevkiy hayoti va ijodiga diqqat bilan razm sol-
sangiz, ulug‘ yozuvchining botinida ham juda katta zul-
mat yashaganligini ilg‘aysiz. U o‘sha zulmatga qarshi bu-

---

106
107
tun umri davomida kurashib o‘tgan. Lekin har doim ham 
yozuvchining qo‘li baland kelavermagan. Ana shunday 
damlarda yozuvchi imperialistik kayfiyatidagi niyatlarni 
yozib qoldirgan («Дневник писателья»). Shunday ulug‘ 
yozuvchi merosida bu kabi bitiklar ham borligi kishini 
hushyor torttiradi. Bunday taassufni yozuvchining za-
bardast tarjimoni Ibrohim G‘afurov ham «Dostoyevskiy 
bilan tungi suhbat» maqolasida o‘rinli ravishda bildirib 
o‘tadi. Xo‘sh, nega yozdi ekan rusning betakror adibi 
ushbu so‘zlarni?.. Yengilish sodir bo‘ldimikin? O‘z dav-
rining umumruhiga, chor davlati siyosati kayfiyatiga tu-
shib qoldimikin yozuvchi?.. Axir, kishi ichkarida – botinda 
g‘olib kelsa, hech qachon o‘ziga ravo ko‘rmagan ko‘rgi-
likni o‘zgaga tilamaydi-da! Tilamasligi joiz! Iso alayhissa-
lom o‘gitini eslang. Hatto u zulmning har qanday xiliga 
qarshi chiqqan. O‘ng yuzingga ursalar, chap yuzingni tut 
deya o‘git bergan. Bu o‘gitni yuzaki tushunganlargina 
payg‘ambarni ojizlik va mutelikda ayblaydi. Aslida, bu 
so‘zlar yuksak martabadan turib zulmga qarshi mardo-
na aytilgandir. Dostoyevskiyning nasroniylikka chuqur 
e’tiqodi bo‘lganligini hisobga olsak, u yuqoridagi kabi 
mulohazalarida muqaddas o‘gitlardan ham naqadar 
uzoqlab ketganiga guvoh bo‘lamiz. Albatta, har qanday 
millatparvar ijodkor o‘z xalqini sevishi, uni ulug‘lashi, 
o‘zi mansub jamiyatni buyuk maqsadlarga undashini 
tushunamiz va qabul qilamiz, lekin bu narsalar o‘zga 
xalqlarning ko‘z yoshi va qoni evaziga bo‘lmasligini ham 
mudom yodda tutamiz. Shularni o‘ylaganda xayolga be-
ixtiyor quyidagi o‘ylar keladi: har bir davr tafakkuri o‘zi-
gacha bo‘lgan va ulug‘ deb hisoblab kelingan hamma 
daholar va ularning barcha xizmatlarini yuksak etik va 
estetik tafakkur chig‘iriqdan o‘tkazib, gumanizm mezon-
lari bilan obdan o‘lchab olishi shart. (Adabiyot ham o‘z 
davrining kayfiyatidan kelib chiqib unga ruhiy-ma’naviy 
ko‘mak berish ma’nosida o‘z tavrini belgilab olishi ke-
rak.) O‘tmishning xayollarimizdagina mavjud poydevo-
riga bugunning haqiqiy imoratini qurib bo‘lmaydi. Yoki 
kechagi kunning soyasida bugunning jazirasidan saq-
lanish mumkin emasligini teran anglamog‘imiz kerak. 
Ba’zan ta’lim-tarbiya haqida gap borganda jahonning 
mashhur asarlari tilga olinib, hatto o‘qib-o‘rganish tav-
siyasi beriladi. Bu umumiy ma’noda to‘g‘ri, albatta. Lekin 
masalaning xususiy tomonlari ham bor. U ham bo‘lsa 
tarix va bugungi jamiyatlar, ularning dunyoqarashlari 
va qadriyatlari o‘rtasidagi tafovutdir. Shu ma’noda ta-
rixiy-madaniy merosni qanday bo‘lsa, shundayligicha 
bugungi kunga ko‘chirish (oqlash)ga urinish o‘zini to‘la 
oqlamaydi. Kerak bo‘lsa, har qanday ma’lum-u mash-
hur meros ham tanqidiy o‘rganilishi foydadan xoli emas. 
Chunonchi, «Panchatantra» degan mashhur hind ada-
biyoti namunasini o‘qib qolgan yaqin do‘stim asardagi 
ochiq sahnalarni, ko‘plashib yashash epizodlarini, eri-
dan zerikkan xotinning osongina boshqasi bilan bo‘lib, 
so‘ng erini o‘ldirish choralarini qidirib qolganini gapirib, 
tushuniksiz ko‘ylarga tushdi. Nega desangiz, tarozining 
bir tomonida butun dunyo shu kungacha ko‘kka ko‘ta-
rib kelgan asar haqidagi tasavvur, hurmat tursa, ikkinchi 
tarafida mana bunday «pardasiz» sahnalar namoyishi...
Xo‘sh, «Panchatantra» qachon bitilgan? Milodiy 
uchin chi-to‘rtinchi asrlarda. U paytda insonlar jamiyati, 
odamlarning o‘zaro munosabatlari qay daraja va ahvol-
da edi?.. Nega bu savollarni bermoqdamiz? Chunki asar-
da axloqsiz munosabatlar tasvirlari oz emaski, ularning 
bugungi kun ilg‘or jamiyatlari axloq tushunchalariga ta-

---

108
109
momila zid ekanligini ta’kidlamoq kerak. Hozirda ham 
Afrika, Janubiy Amerika kabi qit’alarning ayrim joylari-
da yarim yovvoyi qabilalar yashaydi, ularning oila, axloq 
bobidagi tushunchalarida bugunning zamonaviy, ilg‘or 
jamiyatlaridagiga mutlaqo muvofiq tushmaydigan jihat-
lar mavjud. (Ovrupaning ba’zi joylaridagi axloqsizliklarni 
ana o‘sha yetib kelingan baland maromdan chetlanish 
deb qarash kerak.) «Panchatantra» bitilgan davrlarda 
ham jamiyatlar rivojlanishning ancha quyi bosqichida 
bo‘lganligini nazarda tutsak, biz, bashar ahli, shuncha 
yo‘l bosib, qancha qonlar yutib qo‘lga kiritgan hayot 
tarzimizdan, uning qonun-qoidalaridan, axloq norma-
laridan voz kechishimiz aql ishi emasligi ayon bo‘ladi. 
Uzun gapning qisqasi shuki, nimaiki hayotda o‘zining 
sog‘lom qirrasi bilan namoyon bo‘lsa, o‘shani olish, ka-
mol toptirish zarur bo‘lganidek, nimaiki sog‘lom hayot 
tarzi va mantiqqa zid bo‘lsa, u eng ulug‘ asarlarda bi-
tilgan bo‘lishiga qaramay, ularga hech ikkilanmasdan 
tanqidiy yondashmoq, saragini avaylab olib, puchagini 
puflamoq lozim. Yanada keskinroq aytish joiz bo‘lsa, ni-
maiki insonning hayvoniy tarafiga ozuqa bo‘lsa, ayovsiz 
tanqid qilmoq, nimaiki uning insoniy tomonini quvvat-
lasa, dastaklamoq zarur. Gap olovga tashlab yoqib yu-
borish haqida emas, balki jamiyatning katta-yu kichik 
a’zolarida mavjud merosga nisbatan sog‘lom nuqtayi 
nazarni shakllantirish, to‘g‘ri munosabat borasida ket-
yapti. Axir, necha vaqtdan beri bashariyat o‘zining oliy 
maqsadi – ideal olam, ideal jamiyat sari intilib kelmoq-
da. Buni utopiya, cho‘pchak hisoblaydiganlar ham bor. 
Lekin o‘sha orzuning o‘zi insoniyatni insonlik maqomi-
da tutib turguvchi ma’naviy kuchlardan biri ekanligini 
inkor qilib bo‘lmaydi. Shunday paytda ortga qaytib, 
o‘tmish zamonlarda urf bo‘lgan ibtidoiy odatlarga rio-
ya qilish inson ma’naviyatiga ham, uning orzusiga ham, 
maqsad-muddaosiga ham ters harakatdir. Albatta, 
ma’naviy merosning bugungi kun uchun ham ahami-
yatini yo‘qotmagan qirralari o‘qib-o‘rganiladi, bundan 
tonish yo‘q. Lekin ularni dunyo zulmatini yoritguvchi 
mash’ala maqomiga ko‘tarmasligimiz kerak. Illo, hayot 
deganimiz, aslida, kuydirguvchi bir olovdir. Inson mana 
shu olovda yonib poklanadi, poklanyapti, poklanmog‘i 
zarur ham. Uning shu gulxanda yonib, o‘zining eng tu-
ban, eng jirkanch, eng qabih illatlaridan tozalanib bo-
rishi lozimligiga ishonmog‘imiz esa yanada muhim.
Mulohazamiz quruq bo‘lmasligi uchun «Panchatant-
ra»dan joy olgan uch siynali qiz, ko‘r va bukri haqidagi 
hikoyaga qisman to‘xtalsak. Shoh nuqsonli tug‘ilgani 
uchun uch siynali qizini ko‘rga xotinlikka berib, siylovlar 
evaziga o‘zga yurtga ketishini istaydi. Shunday bo‘ladi 
ham. Ammo nogiron qiz kunlarning birida ko‘r eriga xi-
yonat qilib, erining bukri do‘sti bilan o‘ynashadi. So‘ng 
xiyonatkor xotin va bukri do‘st ko‘rdan xalos bo‘lmoq 
niyatida qora ilon o‘ligini keltirib, sho‘rva tayyorlasha-
di. Sho‘rvaning hovuridan esa ko‘rning ko‘zi ochiladi. 
Bundan bexabar xiyonatkorlar yana ishratga berilishadi. 
Hammasini ko‘rib turgan er g‘azab otiga minib, buk-
rining oyog‘idan ushlab aylantiradi-da, xotiniga uradi. 
Natija sira kutilmagan bo‘ladi: kuchli zarbadan xiyonat-
kor do‘stning bukrisi va vafosiz xotinning siynasi tuza-
ladi. Hikoya shu yerda tugaydi. Xo‘sh, Sharq didaktik 
adabiyoti va falsafasi asosan qissadan hissa chiqarish 
asosiga qurilar ekan, ushbu hikoyadan qanday xulosa 
chiqib kelmoqda?.. Bevafolik (ayolning tutimi), xiyo-
nat (do‘stning tutimi), qotillik niyati (xotin va do‘stning 

---

110
111
tutimi) natijasida uchta qosirning nuqsoni tuzalib ket-
yapti. Boshqacha aytganda, «marhamat, xohlagan razil 
ishingizni qilavering, natijasi yaxshi bo‘ladi» deganimi 
bu?.. Mazkur «qissadan hissa»ni bugungi inson, uning 
qalbi va tafakkuri, axloqiy qarashlari, iymon-u e’tiqodi 
qabul qiladimi? Uni kecha ham qabul qilishmagan edi. 
Axir, arablar «Panchatantra» asosida «Kalila va Dimna» 
degan asar barpo qilishgan. Solishtirib o‘qisak, orada 
ancha farq bor. Arablar o‘z jamiyatlari, bu jamiyatdagi 
odob-axloq normalari negizida asarni asrlar mobayni-
da mudom qayta ishlaganlar. Shunga ehtiyoj sezganlar. 
Chunki hind variantidagi ko‘pgina insoniy munosabat-
larning mazmun-mohiyati ularning dunyoqarashlariga 
to‘g‘ri kelmagan ko‘rinadi. Agar hikoyani ramziy deb 
tushunmoqchi bo‘lganimizda ham uning ilk ma’no 
qatlami yuqorida ko‘rilgani kabidir. Birinchi ma’no qat-
lamidan voz kechish esa adolatdan emas. Qolaversa, 
oddiy o‘quvchi bu kabi hikoyalarning, avvalo, yuzadagi 
ma’nosinigina ko‘radi. Shuning uchun ham zamonaviy 
olimning tafakkuri ulkan projektor kabi ishlamog‘i kerak 
deb o‘ylayman: u har bir qarich yerni, har puchmoqni 
yoritmog‘i va u yerda bashar qismatiga daxldor borliq 
haqiqatni ko‘rmog‘i, uni o‘z nomi bilan atamog‘i lozim. 
Mabodo dog‘ bo‘lib tushadigan zarracha kirni ko‘rsa 
ham, u kimga, qaysi xalqqa va qaysi ulug‘ zotga tegishli 
bo‘lmasin, bundan tafakkur ahlini xabardor etmog‘i joiz. 
Bu uning eng oliy va muqaddas burchi, vazifasidir.
Bas, shunday ekan, tashqaridan qaraganda bir chet-
da kitobga jo bo‘lib turadigan beozor adabiyot aql va 
qalblarga ko‘chganda olamshumul kuchga aylanadi. Bi-
nobarin, kitobga, adabiyotga bepisand qarab bo‘lmay-
di. Shuning uchun ham ayrim buyuk ijodkorlar asarlarini 
mutolaa qilayotganingizda ko‘zingiz orqali qalbingiz-
ga bo‘ron yanglig‘ qop-qora zulmat bostirib kirmoqchi 
bo‘layotganini his qilasiz. Agar botinda yetarli darajada 
yorug‘lik bo‘lmasa, siz yozuvchi zulmati quyunida qoli-
shingiz hech gap emas. Axir, ulug‘ yozuvchi, ayni damda, 
buyuk iste’dod, hatto daho demak. Qaysi o‘quvchi (ay-
niqsa, yosh kitobxon) daho san’atkor bilan bellasha oladi: 
u ilgari surayotgan badiiy g‘oyaga tanqidiy qaray biladi? 
Kimning dahoga kuchi yetadi?.. Jiddiy o‘ylab ko‘riladigan 
mavzu bu.
Gapning lo‘ndasi shuki, UMID beruvchi asarlarga 
bo‘lgan ehtiyoj bugun har doimgidan-da katta. (Ertaga 
kashfiyotchilik adabiyotiga shunday ehtiyoj sezishimiz 
mumkin. Xuddi bir vaqtlar sarguzasht asarlarga talpinga-
nimiz kabi.) Turmush va uning adoqsiz tashvishlari bura-
masi, ommaviy madaniyat girdobi, yengil hayot tarzining 
targ‘ib etilishi, e’tiqodning, burdning zaiflashuvi va ho-
kazo sabablar natijasida inson ruhiy ildizdan uzoq tu shib 
bormoqda. Uning hayvonligi hakalak otmoqda. OAV 
butun mohiyati iste’molchilikdan iborat Yangi Insonning 
paydo bo‘layotgani haqida ovoza qilmoqda. Shuning 
uchun ham bugun insonning insonlik tarafini kuchaytira-
digan yorug‘ va umidbaxsh asarlarga suv va havodek eh-
tiyojimiz bor deb o‘ylayman. Yaqinda real hayotiy voqea-
ga asoslangan bir kino ko‘rdim va bir necha kun shu asar 
ta’sirida yurdim. So‘ng internet orqali asarni topdirdim. 
U fransuz dramaturgi Jan Dominik Bobbining «Skafandr 
va kapalak» nomli asari bo‘lib, yozilish tarixi meni o‘ziga 
jalb qildi. Ya’ni rosa kuchga to‘lgan, hayot va ijodda mu-
vaffaqiyat qozonib kelayotgan dramaturg sira kutilma-
ganda insultga chalinadi-da, to‘shakka mixlanib qoladi. 
Lekin u taslim bo‘lmaydi. Sog‘lom miya va bittagina ko‘z 

---

112
113
bilan, ularning yordamida hayot uchun kurashadi. Chun-
ki qolgan hamma a’zolar falaj holda edi: na qimir etadi, 
na gapiradi va na ovqat yeya oladi. Ishga yaroqli bitta-
gina ko‘zi bilan logoped yordamida asar yozadi. Buning 
uchun alifbodan foydalanishadi. Logoped bir chekkadan 
harflarni o‘qib chiqadi, falaj dramaturg kerakli harfga 
kelganda yagona sog‘ ko‘zini yumadi va shu tarzda bir 
necha daqiqada birgina so‘z yoziladi. Endi butun boshli 
asarni yozish uchun ketgan jasorat, sabr, vaqtni o‘zingiz 
tasavvur qilib olavering. Asar «Skafandr va kapalak» deb 
nomlanadi. Skafandr bu – suv ostiga tushish uchun kiyi-
ladigan maxsus kiyim, lekin bu yerda ramziy ma’no kasb 
etib, inson tanasini, kapalak esa ruhni anglatadi. Drama-
turg uzoq yashamaydi – o‘ladi. Lekin odamlarga umid 
qoldirib ketishni uddalab o‘ladi. Yozilishi buyuk jasorat va 
insonlikning oliy ko‘rinishi bo‘lgan asarda mujassam edi 
bu UMID. Ehtimol, asarning o‘zida ham emasdir bu umid. 
(Chunki unda g‘arb kishisining dunyoqarashiga singib 
ketgan shunday nuqtalar, ko‘nikmalar borki, bahslashish 
mumkin.) Umid – mazkur asarni yozishga undagan ishti-
yoq zamiridagi hayotparastlikdadir. Yana bir fransuz adibi 
va faylasufi Alber Kamyu avtohalokatga uchrab o‘lganda 
o‘zining bosh asari – «Urush va tinchligim»ni yozaman 
deb yashayotgan edi. Nazarimda, uning ana shu yaratuv-
chanlik ishtiyoqi yozilmay qolgan asaridan-da balandroq 
ahamiyatga ega.
Xullas, yana o‘sha – derazadan boqib kimdir yulduzni, 
kimdir go‘ngni ko‘radi degan fikrga qaytib keldik. Dar-
voqe, Deyl Karnegining otasi ham shunga yaqin gapni 
aytganini o‘qigan edim. Yaqinda sira kutilmaganda Umar 
Xayyomga nisbat berilgan quyidagicha fikrga duch kelib 
qoldim: Ikki kishi bitta derazadan boqib, biri yomg‘ir va 
loyni, ikkinchisi esa bahor va lojuvard osmonni ko‘rib-
di... Xullas, adabiyot ko‘ngil oynasi deymiz. Bu oynadan 
boqqan o‘quvchiga biz nimalarni taklif qilyapmiz?.. Al-
batta, haqiqiy adabiyot hamma narsa haqida bilishi va 
yozishi kerak. Lekin bu degani har gal xulosani go‘ng va 
balchiqqa olib kelib taqash lozim degani emas. Nega in-
songa umid berish mumkin emas? Bir qatim nur ilinish 
shunchalar qiyinmi unga? Dunyoni zulmat bosganda yo-
rug‘lik haqida yozmaslik, ziyoni tarannum etmaslik inso-
niyat oldida jinoyat sodir qilish bilan barobardek tuyul-
mayaptimi sizga?.. «Iblis Odamga sajda qilmay, Ollohning 
amriga qarshi chiqib: «Meni olovdan, uni esa balchiqdan 
yaratding», – dedi. Ya’ni mening zotim olovdan, uniki 
tuproqdandir. Yuksak bo‘lganning tuban bo‘lganga sajda 
qilishi to‘g‘rimi? Iblis Olloh bilan shu tarzda mujodala etdi 
va Uning la’natiga uchradi, huzuridan quvildi. Va: «Oh, 
Ollohim! Hammasini sen qilding. Bular sening buzg‘un-
chiligingdir. Ustiga-ustak, meni la’natlab huzuringdan ba-
darg‘a qilmoqdasan», – dedi. Odam ham gunoh qildi. Ol-
loh: «Ey Odam, gunohing uchun seni jazoladim. Hamma-
sini o‘zim qilganim holda seni qildi dedim. Sen esa men 
bilan tortishmading. Yoki daliling yo‘qmidi? Axir, sen ham: 
«Hammasi Sendan, Sen qilding, chunki dunyoda Sen ista-
gan narsa bo‘ladi, istamaganing bo‘lmaydi», – deyishing 
mumkin edi. Shu qadar aniq daliling bo‘lgani holda, men-
ga qarshi lom-mim demading, nechun?» – dedi. Odam: 
«Ey Tangrim, bilaman. Biroq Sening huzuringda tarbiyam-
ni qo‘ldan chiqarmoqni istamadim. Chunki Senga bo‘l-
gan ishqim meni qo‘yib yubormadiki, qarshi chiqsam», – 
dedi». (Rumiy J. Ichindagi ichindadir. – B.116 – 117). Inson 
ham masalaga xuddi shayton kabi qarashi mumkin edi, 
lekin nafsini, tilini tiydi va yarlaqandi.

---

114
115
Adabiyot didaktika bilan bir narsa emas deymiz. 
To‘g‘ri. Adabiyot insonni har tomonlama kashf qiladi, 
uning sir-u sinoatga, ziddiyatga to‘la qalbini badiiy tad-
qiq etadi. Chunonchi, F. Dostoyevskiy inson shuuri yer-
to‘lasiga tushib, inson xatti-harakatlarining asl manbaiga 
qo‘l uzatdi, ongosti qo‘riqxonasiga kirib bordi. Dosto-
yevskiyning mana shu kashfiga tayangan holda jahon 
adabiyoti inson botinida kechadigan xilma-xil va g‘oyat 
murakkab qirralarni shundoq kaftimizga qo‘ydiki, natija-
da odam haqidagi tushunchalarimiz, sezimlarimiz ken-
gayganini angladik. Mavridi kelganda aytish kerakki, bu 
xil kashflar Sharq mumtoz adabiyotida avvaldan bo‘lgan. 
Faqat ular tizimli tarzda emas-da, fragmentar shaklda 
asarlar qatiga yashirilgan. Chunonchi, Zigmund Freyd-
ning (XX asr) inson jinsiy quvvatining hayotni belgilay-
digan yetakchi faktorligiga doir qarashlarini eslang. Endi 
Mavlono Jaloliddin Rumiyning «Qaysga tahammulidan 
ortiq ehtiros berilgani uchun u majnun (jinni)ga aylandi» 
(«Ichindagi ichindadir») degan fikrini mushohada qiling. 
Rumiyda bir jumlada aytilgan fikr Freydda butun bosh-
li tizimga aylantirilmoqda. Freyd inson xatti-harakatlari 
zimnida faqat biologik asosni ko‘rgan bo‘lsa, Rumiy ru-
hiy o‘zakni mudom yodida tutgan. Bas, shuning uchun 
ham biologik faktorlar ta’sirini bo‘rttirmagan. Insonda 
bir vaqtning o‘zida ham hayvonlik, ham malaklik sifat-
lari yashashini uqtirgani holda, keyingisining g‘alabasiga 
umid bilan ko‘z tutgan. Rumiy insonning ruhiy-ma’naviy 
javharini ulug‘lab, farishtalardan yuksak maqomga eltib 
qo‘ygani holda, Freyd xuddi shu insonning hayvoniy ta-
rafini ideallashtirib, biologik maxluq darajasiga tushirdi. 
Lekin bu Freyd ta’limoti yolg‘on-u bo‘htonlardan iborat, 
u o‘rganilmasligi kerak degani emas. Insonning biologik 
jihati inkor etilmaydi. Gap bu yerda mutlaqlashtirmaslik 
haqida, ayni damda, insonni ulug‘laydigan sifatiga urg‘u 
berib, zulmatdan chiqish tirqishiga yo‘naltirish haqida 
bormoqda. Bas, shunday ekan, urg‘uni to‘g‘ri qo‘yib oli-
shimiz lozim va u, eng avvalo, insonning hayvonligi ustiga 
qo‘yilmasligi shart bo‘lib tuyuladi. Dunyoni o‘zgartirish 
da’vosi bilan chiqqan yana bir olim K. Marks o‘z asrida in-
sonning ijtimoiy jihatini ideallashtirishga urindi. Demak, 
insonni ruhiy, biologik va ijtimoiy asoslar harakatlantira-
di. Rumiy insonda bir vaqtning o‘zida ham malaklik, ham 
hayvonlik yashaydi, malaklik uni yuqoriga tortsa, hay-
vonlik pastga yetaklaydi deydi. Xullas, yaxshilab surish-
tirib chiqsak, o‘zimizning mumtoz adabiyotimiz zamirida 
hammasi bor edi. Lekin o‘sha hammasi parda (ramzlar 
va majozlar)ga o‘rab, ayni paytda, yuksak san’at bilan 
aytilgan edi. Shunday qilib, adabiyot didaktika bilan bir 
narsa ham, undan tamomila ayro olam ham emas. Uning 
bag‘rida pand-nasihat (albatta, yuksak san’at vositasida) 
unsuri doimo saqlanib qoladi. Insonga kerakli adabiyot 
doimo shunday bo‘lgan va u shunday bo‘lib qolishida 
xayr ko‘proqqa o‘xshaydi. O‘quvchi ko‘ngliga bir qatim 
nur olib kirolmagan, yaxshilik, ezgulik, balandlik urug‘ini 
sepolmagan so‘zga tanqidiy qarash kerak.
Jurnal tahririyatiga yozuvchilarimizdan biri uch yil 
mobaynida uchta hikoya olib keldi. Lekin hech biri chop 
etilmadi. Chunki hammasi fahshiy epizodlar bilan to‘la 
edi. Buni yozuvchining o‘ziga aytilganda u: «Hayotda 
bor-ku, men hayot haqiqatini aks ettiryapman», – deya 
norozi bo‘ldi. Bir (yuzaki) qarashda yozuvchining gapida 
jon bordek. U yog‘ini so‘rasangiz, xuddi shunday qarash 
talaygina ijodkorlarga xos ham. Lekin chuqurroq musho-
hada qilib ko‘rsak, bu qarashning tagi puch ekanligiga 

---

116
117
guvoh bo‘lamiz. Avvalo, adabiyot hayotdan ko‘chirilgan 
nusxa emas. Nusxa bo‘lsa, adabiyotning bir tiyinlik qiy-
mati qolmasdi. Chunki hayot o‘zidan aynan ko‘chirilgan 
har qanday nusxadan cheksiz karra rango-rang va boy-
dir. Chinakam adabiyotni Gegel hatto tabiatdan ustun 
ko‘radi. Chunki adabiyotga inson ruhi ishtirok etadi dey-
di. Qarang, gap aylanib qayerga boryapti? Munosabat-
ga! Ijodkor tomonidan tanlab olingan hayot materialiga 
bo‘lgan munosabat adabiyotning yaroqli yoki yaroqsiz 
ekanligini belgilab berar ekan. Yozuvchi fahsh haqida 
yozarkan, o‘quvchi ko‘nglida ham o‘sha «daryodan suv 
ichish» istagini paydo qilsa, bunday adabiyot alaloqibat 
yovuzlikka, bo‘hronga, hayvonlikka xizmat qiladi. Haqiqiy 
a