Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Umarali NORMATOV:
Abduvalining bu asarini, naza-
rimda, 90-yillarda yaratilgan ko‘plab yaxshi-yaxshi mo-
dernistik ruhdagi dostonlarning o‘ziga xos debochasi de-
yish mumkin.
Ulug‘bek HAMDAM: 
Umarali aka, umuman, o‘z-
bek she’riyatidagi tub modern burilishlar qayerdan va 
qanday bosh landi degan savol meni o‘ylatadi. Albatta, 
o‘zbek she’riyatida yuz bergan chin ma’nodagi yangi-
lanishni ancha ilgaridan, XX asr tongotaridan, xususan, 
Cho‘lpon (Fitrat, Avloniy, Hamza...)dan deya olmoqlik 
ham haqiqatga zid emas. Hatto XIX asr ikkinchi yarmi, 
ayniqsa, kunbotarida mamlakatning ijtimoiy-siyosiy ha-
yotida ro‘y bergan o‘zgarishlar natijasida shaklan an’a-
naviy, ya’ni aruziy, mazmunan esa noan’anaviy ijtimoiy 
lirikaning paydo bo‘lganligi ham fakt, bor narsa.
O‘sha Muqimiy-u Furqat, Ibrat-u Ajziy, Avaz O‘tar-u 
Maxmur, Turdi va b. o‘nlab shoirlarimiz ilk bor g‘azalda 
ijtimoiy mavzularni kuylamadimi? Va bu shoirning badiiy 
tafakkur tarzida tubdan o‘zgarish kechayotganidan da-
lolat emasmidi?.. Biroq, baribir, butun intilishlarning na-
tijasi, hosilasi Cho‘lpon bo‘ldi. (Rus she’riyatida Pushkin 
shunday «hosila»dir. Jukovs kiy va Derjavin, Delvig va Ba-
ratinskiy, Yazikov kabi o‘nlab o‘z davrning ko‘zga ko‘rin-

---

162
163
gan shoirlari intilgan cho‘qqi Pushkin tomonidan zabt 
etilgandi.) Albat ta, Fitrat bor edi, Hamza va Elbek bor 
edi, biroq XX asrning tom ma’nodagi yangi she’riyatining 
o‘ta muvaffaqiyatli ibtidosi, baribir, Cho‘lpon nomi bilan 
bog‘liq ekanini tan olishdan o‘zga chora yo‘q. Chamasi, 
o‘n yillar burun bir suhbatda taniqli adabiyotshunos olim 
Ibrohim Haqqulov Cho‘lponning yangi o‘zbek she’riyati-
da tutgan o‘rni to‘g‘risida gapira turib, agar XX asr o‘zbek 
poeziyasini bir azim daraxtga mengzasak, Cho‘lpon, shub-
hasiz, uning o‘zagidir degan fikrni bildirgan edi. Chunki 
XX asr o‘zbek she’riyatiga neki xususiyat aloqador ekan, 
deyarli barchasini Cho‘lpondan topish mumkin. Hatto 
bugun qaysidir ma’noda rusum bo‘layotgan modernistik 
ohanglar – dunyoni boshqacha, butunlay kutilmagan to-
mondan idrok etish ham bor unda. Oybekday dilbar shoir 
«ko‘ngil lirika»sini, Hamid Olimjondek xalqona ohang us-
tasi she’rlarini, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi 
kabi hassos shoirlarimizga xos tuyg‘u nozikligini, 70-yillar 
avlodi she’riyatidagi novatorlikni, hatto Abduvali Qutbid-
dindek o‘zbek she’riyatidagi o‘ziga xos ovoz sohibi po-
eziyasini yodga tushiradigan she’rlarni Cho‘lpon she’ri-
yatidan o‘qish mumkin. Cho‘lponning «Lekin shu’la lar 
Singib boralar, Oqshom to‘r solar» («Ko‘klam yomg‘iri»), 
«Na uchun yaproq Choyshab yoymaydir?» («Ko‘klamdan 
xabar»), «Qor parchalari To‘kilgan sadaf, Yonar yiltillab 
Oy kechalari» («Bu yerning qishi») kabi serramz oltin 
misralari Oybekning «Kunduz», «Tong», «Dengizda oq-
shom», «Qishki oqshom», «Erta bahor» kabi o‘nlab sim-
volizmning go‘zal namunalari hisoblanmish she’rlariga 
o‘ziga xos poydevor bo‘lgan bo‘lsa ne ajab! Zero, Oybek 
Cho‘lponni o‘ziga ustoz sanagan.
Cho‘lponning 20-yillarda yozilgan «Sochilgan so-
chingdek sochildi siring» deya «s» tovushiga urg‘u berib 
(alliteratsiya) va bu urg‘u orqali ham ma’noni kuchayti-
rishga, ham she’r maydoni ichra tovush o‘yini yasashga 
erishgan misrasi keyinroq, 1957-yilda Erkin Vohidov to-
monidan yaratilgan «Qaro qoshing, qalam qoshing» deb 
boshlanuvchi ajoyib she’r ning XX asr o‘zbek poeziyasida-
gi dastlabki muvaffaqiyatli namunasidek tuyuladi.
Bulutlar turgan joylarida qotib qoladirlar,
Gulduraklar dam chiqarmasdan nafas oladirlar.
Chaqmoq
 
toshini bag‘riga berkitadir,
Nay kamalak o‘qlarini ataylab chikkitadir...
Yoki
Bulut – kampir elagini ko‘tarib
Suprasini yoymoq uchun boradi, 
–
kabi misralari Abduvali Qudbiddin tashbehlarini, umu-
man, bu shoirning dunyoni badiiy idrok etishidagi ayrim 
xususiyatlarini (chunonchi, olamni kutilmagan, noan’a-
naviy tashbehlar orqali idrok qilishini) yodga tushiradi. 
Qolaversa, Cho‘lpon she’riyatida yana shunday ohanglar 
borki, ular keyingi avlod shoirlari tomonidan haligacha 
maromiga yetkazib kuylanmagan desak mubolag‘a bo‘l-
mas. Nazarimda, shunday ohanglarning yuksak marom-
dagi kuychisi uchun ham o‘zbek she’riyati «kahkashoni»-
dan munosib o‘rin bor.
Yiroqlashdim, uzoqlashdim bir necha kun sendan,
hol so‘rab ko‘r mendan:
Nega muncha og‘ir keldi bu yiroqlik menga –
anglatayin senga...

---

164
165
Ushbu she’rning «boshqachaligi» uning o‘ziga xos 
ohangida mujassam. She’rning mazmuni yordan bir mud-
dat yiroq tushgan oshiqning iztiroblaridan iborat. Bor-
yo‘g‘i shu. Biroq iztirob kutilmagan, avvalgilarga o‘xsha-
magan nola bilan ifoda qilinganidan beixtiyor yodimizda 
qoladi. Ha, she’riyatning qudrati aynan shu yerda – kutil-
maganlikda, ohori to‘kilmagan, tesha tegmagan usullarda, 
hali hech kim yig‘lab ko‘rmagan nolalarda, hali hech kim 
sevinib ko‘rmagan sevinchlarda, hali yashalmagan tuyg‘u-
lar titrog‘ida... Yuqoridagi bandda qofiya, ichki qofiya har 
qancha siyqalangan (sendan-mendan, menga-senga) 
bo‘lsa-da, u kechinma tabiiyligi zamirida pardozlanib ke-
tadi, natijada shoir-u o‘quvchi o‘rtasida samimiy munosa-
bat quriladi. She’r bitta she’r, biroq u ikkita alohida-alohida 
ohang bilan jaranglamoqda. Ya’ni bir she’r ning ichida ikki 
xil musiqa, ikki xil yondashuv – ikkita ovoz yashiringan-
dek: «Yiroqlashdim, uzoqlashdim, bir necha kun sendan» 
– bu birinchi ovoz. «Hol so‘rab ko‘r mendan» – ikkinchi 
ovoz. Har bir ovoz o‘z ohangiga ega. Birinchi ovoz nima 
voqea yuz berganini hikoya qilib bermoqda, misraning 
ko‘p bo‘g‘inlardan (14 ta) iborat ekanligi ham hikoyabob-
lik uchun atay tanlangan. Ikkinchi ovoz – yorga bevosita 
murojaat. Biroq har ikki ovoz ham oshiqniki. Faqat dard 
– hijron azobi zo‘r kelganda yurakdan otilib chiqayotgan 
oh-nola bo‘laklarga bo‘linib ketmoqda. Yoki «Tabiatga» 
deb nomlangan she’rdan o‘qib ko‘ring:
Kel, malak, kel, kel, pari, kel, kel, o‘pay bir erkalab,
Kel, quyosh chiqquncha o‘ptir... kel, o‘pay bir ertalab.
Bu she’rning ham yo‘q deganda yarim kuchi, yarim 
harorati uning ohangida, ohangining o‘ziga xos o‘ynoqi-
ligida. Shu ma’noda aytish kerakki, she’riyatimizdagi bu-
gungi modernistik intilishlarda ko‘pincha ohang men-
silmayotganining guvohi bo‘lmayapmizmi? Bu o‘rinda 
ohangni faqat bir xil miqdordagi ritmlar yig‘indisi yo qo-
fiyadan iborat deb tushunmasligimiz lozim. Men tuyg‘u 
ohangini nazarda tutyapman. Har qanday yaxshi she’r 
ana shu ohangdan istisno emas. Ayniqsa, noan’anaviy, 
bugun biz mo dern deya
 
e’tiborga havola etayotganimiz 
she’rda ichki, tuyg‘u ohangi bo‘lmas ekan, u bo‘laklanib 
ketadi.
Oybekning 20-yillar oxiri va 30-yillar avvalida yozgan 
simvolistik she’rlarini alohida urg‘ulab o‘tishni istar edim. 
Shoir «Ko‘ngil she’rlari»ning aksari juda jozib tuyg‘u 
asosiga qurilganki, ularni ko‘nikilgan usullarda birdani-
ga va birvarakayiga tahlil qilib tushunish, tushuntirish 
birmuncha mushkul. Bunday she’rlar ramzlarga qorish-
gan, ramzlarga aylangan tuyg‘u tilini nozik tushunishni 
taqozo etadi. Hatto bu ham kamlik qiladigandek, o‘quv-
chi o‘z muhitidan qabul qilib olgan va badiiy tafakkuri-
da me’yorlashgan, qat’iylashgan ayrim dogma nuqtayi 
nazarlar qafasini parchalab tashlab she’rni o‘qishga tu-
tinmog‘i lozim. Shundagina omad kulib boqib, san’at 
asari o‘quvchiga o‘z bag‘rini ochishi mumkin. Ehtimol, 
shun dagina san’at asarini, Aristotel aytganidek, tabiatga 
taqlid va undan olingan nusxagina deb emas, balki tabi-
atga, voqelikka muqobil, u bilan baravar bellasha oladi-
gan o‘zga bir muvoziy (parellel) voqelik deyishi ma’nisini 
ko‘proq tushunib yetarmiz...