Jahon adabiyotining so‘nmas yulduzlari nikolay Alekseyevich ostrovskiy bo‘ron bolalari

Marhamat, zavq bilan mutolaa qiling.
 
 
 
UO‘K: 
KBK: 
ISBN: 
©
 
Nikolay Alekseyevich Ostrovskiy.
 
©
 
«Oltin qalam»
nashriyoti.

---

3 
 
 
 
BIRINCHI KITOB
 
 
 
BIRINCHI BOB 
Eshik asta taqilladi. Lyudviga ko‘zlarini kitobdan olib, qu-
loq soldi. Yumshoq, lekin jahl bilan qoqish takrorlandi. Faqat 
Yuzef cholgina shunday taqillatadi; u bezovta qilgani uchun ol-
dindan kechirim so‘rayotgandek, ehtiyot va yumshoqlik bilan 
qoqardi. Lyudviga beixtiyor qadimiy soat tillariga qaradi. 
“Soat o‘n ikkidan oshgan... Cholni bunday kech kelishga 
nima majbur qilgan ekan?” 
Jeromskiyning kitobi ko‘rpadan gilamga sirg‘anib tushdi. 
Yalang‘och yelkasiga shoyi kimono tashlaganidanmi yo noaniq 
hayajonidanmi, har nechuk, arang sezilib turgan sovuq Lyudvi-
ganing badanini junjiktirdi. 
— Senmisan, Yuzef? 
— Menman, oliynasab pani. 
Lyudviga xizmatkor cholning yotoqxonaga ta’zimsiz kirib 
kelganidan va uning parishon ahvolidan biror kor-hol yuz ber-
ganligini fahmladi. 
— Pan graf Edvard keldilar, grafinya... 
— Nima deding?.. Edvard?.. Qani? — qariyb shipshi bilan 
so‘radi Lyudviga. Lekin ovozi o‘ziga baqirganday bo‘lib tuyuldi. 
Lyudviga har narsani kutsa ham, lekin erining kelishini 
kutmagan edi. Ovozini rostlab olishga u bir necha on harakat 

---

4 
qilib ko‘rdi, lekin bo‘lmadi. O‘zini yo‘qotib qo‘yib, xonadan yu-
gurib chiqdi. Kattakon mehmonxonaga royal ustidagi shamdan 
xiragina yorug‘ tushib turardi. Askarlarniki kabi kulrang shinelli 
bir kishi yelkasidan qopchig‘ini olmoqda edi. U g‘itillab ochilgan 
eshik tomonga yalt etib o‘girildi. Lyudviga beixtiyor kimonosiga 
o‘ralib oldi. Qarshisida g‘ijim bo‘lib ketgan popog‘ini ko‘ziga 
bostirib kiygan notanish bir erkak yorug‘ni to‘sib turardi. Lyud-
viganing nazari notanish kishi soqoliga kelib taqaldi, u hayron 
edi. Askar Lyudvigani qo‘lidan tutib, o‘ziga tortdi. Lyudviga 
o‘zini bir qadam orqaga tashladi, lekin erkakning qo‘llari uni 
mahkam ushlab olgan edi. 
Begona kishining soqolli yuzi Lyudviga ko‘zlariga yaqin-
lashganda paydo bo‘lgan qo‘rquv tezda yana yo‘qoldi. Endi uni 
na popog‘i alday olardi va na beso‘naqay soqoli. U Edvardning 
xiyol suzuk ko‘zlarini, nozik qayrilma qoshlarini minglarcha 
ko‘zlar orasidan ham tanib olgan bo‘lur edi. Shunday bo‘lsa ham 
bu uning Eddisi, ya’ni o‘zini hamisha sipo tutib, oltin epoletini 
ko‘z-ko‘z qilib yuradigan gvardiya polkovnigi emasdi. 
Endi uning soqol-mo‘ylovlaridan va kirlab ketgan kiyim-
laridan achchiq tamaki hidi, ho‘l shinelidan sassiq bug‘ anqib 
turardi. 
Mogelnitskiy xotinining ahvolini payqadi. Uni titrab tur-
gan lablaridan emas, chakkasidagi mayin zulfidan bir o‘pib, qo‘-
yib yubordi. Hozirgina kirgan Yuzef bir chekkada turar edi. 
Edvard popog‘ini boshidan ola turib, uzr so‘ragandek: 
— Sen bilan shunday ahvolda ko‘rishganimga mana shu 
aybdor. Yuvinib, boshqa kiyinib olgunimcha mening kelganli-
gimni senga aytmay turishi kerak edi, — dedi sekingina. So‘ngra 
chigallashib ketgan sochlarini qo‘li bilan horg‘in-tolg‘in siladi. 
Bu tanish harakat Lyudvigada eriga bo‘lgan avvalgi yaqinlik 
hissini uyg‘otdi. Lyudviga aziz kishisining kir kiyimlaridan va 
ko‘rimsiz tashqi qiyofasidan andak jirkanganiga endi achindi. U 

---

5 
Yuzefning shu yerdaligini unutib, eriga yopishdi va uning boshi-
ni qo‘llari orasiga olib qadrdon, sira ham o‘zgarmagan ko‘zlari-
dan cho‘lp-cho‘lp o‘pdi. Endi esa eri uni itarar, ehtiyot va qat’iyat 
bilan o‘zidan nari surardi: 
— Keyin, Lyudvis, keyin... Avval mana bu iflos kiyim-
larni yechib tashlashim, hammasidan oldin esa yuvinib olishim 
kerak. Nazarimda, kir badan-badanimga singib ketganga o‘x-
shaydi: keyingi ikki kunni parovozda o‘tkazdim, ko‘mir ustida 
uxladim, rostini aytganda, sira ham uxlaganim yo‘q... 
Bir soatdan keyin Edvard xotinining yotoqxonasiga kir-
ganda Lyudviga yana hayron qoldi: soqolidan asar qolmagan, 
shu bilan birga jingalak sochlari ham olingan edi. Kattakon, 
yumaloq boshi bilan burchaklari urib chiqqan manglayi jilolan-
gandek ko‘rinar edi. U yana o‘ziga o‘xshamasdi, chunki o‘ziga 
yarashmaganligini bilib, avvallari sochini hech qirdirmas edi. 
Eski graf javonidan Yuzef olib kiygizgan kulrang kostyum Lyud-
vigaga Nitsse shahrida o‘tkazgan kelinchaklik oylarini xotirlatdi. 
Grafinya uni o‘sha yerda birinchi marta fuqaro kiyimida ko‘rgan 
edi. 
— Mana endi, quvonchim, mendan qo‘rqmasliging, hatto 
bo‘sa olishing ham mumkin, — dedi Edvard. 
* * * 
Pardalari zich tushirilmagan deraza yonlaridan yotoqxona-
ga tong biqinib kirdi-yu, kulrang yorug‘larini yo‘l-yo‘l qilib yo-
yib yubordi. Lyudviga uyg‘ondi, lekin uxlab yotgan erini uy-
g‘otib qo‘yishdan qo‘rqib, unga qimirlamasdan qarab yotdi. Ed-
vard chuqur-chuqur nafas olardi, shoyi ko‘ylagi jun bosgan keng 
ko‘kragida nafasiga hamohang bo‘lib goh ko‘tariladi, goh tusha-
di. Burchaklari tirishgan o‘jar og‘zi yarim ochiq. Uyqusiz o‘tgan 
tunlar, doimo vahm solib turgan xatarlar mana endi o‘z ishini 

---

6 
qildi. Kuchli vinodan, mo‘l taomdan va xotinining g‘amzalaridan 
mast bo‘lgan horg‘in Edvard, xotiniga eng muhim narsani aytdi-
yu, dong qotib uxlab qoldi. 
U bu yerga xotini borligi uchun kelgan. U hech vaqt xotini-
ni yodidan chiqargan emas. Parijdan boshlab ikki front orqali 
o‘tilgan uzoq va xatarli yo‘l ham yana xotinining xotiri uchun. 
Durust, unga ba’zi topshiriqlar ham berganlar... Ajabo, uni bu 
yerda Polshaning eng go‘zal xotini kutib turmagan bo‘lsa, u 
Parijni, harbiy vazirlikdagi ishini tashlab, o‘zini shuncha xavf-
xatarga va judolikka duchor qilgan bo‘larmidi? U oxirgi so‘z-
larini uyquga ketayotib aytdi. “Lyudviga eri aytishga ulgurgan 
ozgina narsadan katta voqealar yetilib kelayotganligini angladi 
va o‘zi ham butun tuzumni, hayotining butun asosini yemirib 
tashlash xavfini tug‘diruvchi vayron qiluvchi allaqanday mud-
hish bir tahlikaning yaqinlashib kelayotganligini payqadi. Shun-
day bo‘lsa ham u baxtiyor edi. Eri shu yerda ekan, osmon ag‘da-
rilib tushsa ham qo‘rqmaydi. Nimaiki kerak bo‘lsa, eri qiladi, 
burungiday bajo keltiradi. Lyudviga bironta jiddiy va amaliy ma-
sala qarshisidan chiqib qolsa, o‘zi hal qilmas, balki eriga ro‘para 
qilib qo‘yardi. 
Edvard qanday tuyqusdan uyquga ketgan bo‘lsa, yana 
shunday uyg‘ondi. Ikkovlarining ko‘zlari to‘qnashdi, ikkovlari 
bir-biriga qarab kulimsirashdi. 
— Menga qara, o‘tmas pichoq bilan so‘yib turgan payt-
larida birdan uyg‘onib ketsang, qarshingda bandit emas, sen tur-
gan bo‘lsang, nima bo‘ladi, a?.. Mayli, endi vaqt ketdi, turish 
kerak. 
— Ko‘zingni berkitib tur, Edvard, kiyinib olay. 
Edvard ko‘ngilchanlik bilan kulimsiradi. 
Gilamda yotgan kitobni olib, o‘zini o‘qiyotganga soldi. 
Jeromskiy. “Sadoqatli daryo”. Isyon, fidokorlik, sadoqat ro-
mantikasi... Lyudviga o‘zgarmabdi. Hali ham: “Ko‘zingni ber-

---

7 
kitib tur”, — deydi! Katta go‘dak! Ajoyib vujud!.. 
* * * 
Graf Mogelnitskiylarning eski qasrida, uning yigirma yetti 
xonasining hammasida ertangi hayot odatdagi tarzda boshlandi. 
Bir qismi xizmatkorlar bilan band bo‘lgan pastki qavat alla-
qachon uyg‘ongan. Oshxonada nonushta tayyorlanmoqda. Ikki 
oqsoch xotin va bir yosh xizmatkor oynavand dahliz bilan katta 
mehmonxonani yig‘ishtirmoqda. Yuqori qavatdagilar esa hamon 
uyquda. Lyudviganing oqsochi — Yuzef cholning Xelya nomli 
o‘n olti yashar ko‘hlikkina nevarasi bekasining uyini yig‘ishtir-
gani kelsa, eshik qulf ekan. Xelya buni bobosiga aytgan edi, bo-
bosi: “Pani grafinyani bezovta qilma, bugun uylarini yig‘ishtirib 
ham o‘tirma”, — deb tayinladi. 
Edvard xotinining pardoz stolidagi tanish qimmatbaho 
o‘yinchoqlarni tomosha qilib, Lyudviganing kirishini kutib o‘tir-
di. Lyudviga hademay Yuzef bilan kirib keldi. Cholning sochlari 
oqarib ketgan boshi quyi solindi. Go‘shtsiz kuraklari egnidagi 
kazakcha kamzuli tagidan sezilib turardi. Yuzef Edvardga uning 
bolaligidan tortib xizmat qildi. Bu chol graf Mogelnitskiylar oila-
siga jon-dili bilan berilgan bo‘lib, undagi sadoqat xo‘jayini uyiga 
kirmoqchi bo‘lgan har qanday odamga hamla qilishga tayyor 
turgan qari vafodor it sadoqatiga o‘xshardi. Qasrni Yuzefdan xoli 
tasavvur etib bo‘lmasdi. Mogelnitskiylar unga xuddi oynavand 
dahliz kiraverishida turgan bir juft sovutli o‘rta asr ritsarlariga 
o‘rgangandek, o‘rganib qolgan edilar. Bu ritsarlar tulumi ham 
Yuzeflar singari nasldan naslga meros bo‘lib o‘tar edi. 
Yuzef chol xizmatkor edi. Uning o‘g‘illari ham, nevaralari 
ham graf Mogelnitskiylarga merosday xizmatkor bo‘lib o‘tardi-
lar. Yuzef Edvardning bobosiga o‘n besh yoshidan xizmat qila 
boshlagan. Edvard Yuzefga to‘la-to‘kis ishonadi, shuning uchun 

---

8 
ham u bu saroy xizmatkoriga o‘zini ma’lum darajada yaqin 
tutadi. 
— Yuzef, men aytgan narsalarning hammasini qildingmi? 
— Qildim, oliynasab panimizning kelganlarini hech kim 
bilmaydi. Grafning uylarini o‘zim yig‘ishtiraman. Mana bu kalit-
ni olsinlar, bu — kabinetdan oliynasab panining yotoqxonasiga 
kiriladigan eshikniki. O‘zlari ketganlaridan beri u yerga men-u, 
grafinyadan boshqa hech kim oyoq bosgani yo‘q... Xelya uy ich-
larini yig‘ishtirishga kelganda oliynasab pan o‘z kabinetlariga ki-
rib tursinlar. Nevaram-ku hech kimga aytmaydi-ya, lekin shun-
day qilsak, yaxshiroq bo‘ladi... 
Yuzef keksa odamlar singari xirillab, sekin-sekin gapiradi. 
Edvard cholning faqat chakkasiga qo‘yilgan uzun, oppoq soqoli-
ga, ozg‘in yuziga razm solib, uning keyingi uch yil mobaynida 
ancha qarib qolganligini sezdi. 
— Juda soz, Yuzef. Endi mana bu nemis mayori to‘g‘ri-
sida gapir. Oti nima ekan? 
— Adolf Zonnenburg — oliynasab pan. Mayor murabbiy-
ning hujrasida turadi. Bitta xizmatkori ham bor. U yalqov kun 
bo‘yi oshxonada ivirsib yuradi, kechasi Adam bilan xizmatkorlar 
xonasida yotadi. Pan mayor dvoryan zotidan, uning ustiga o‘zi 
tuzuk odam — bunisini ham aytib qo‘yay. Parrandalar boqiladi-
gan hovlida askarlarni beboshlik qildirmay qo‘ydi, bo‘lmasa 
g‘oz, tovuqlarimizni so‘yib yeyishar edi... 
— Mulkda qancha nemis bor? — deb Edvard cholning 
so‘zini bo‘ldi. 
— Bir eskadron. Bir oydan beri otlari bizning sulimizdan 
yeydi. Padari buzrukvorimiz oldin ruxsat bermagan edilar, ne-
mislar ishboshqaruvchi janoblarini qamab qo‘yganlaridan keyin 
omborlarni ochib berishga to‘g‘ri keldi. Pan mayor biznikiga 
tushgandan so‘ng nemislar, hech bo‘lmasa, pichanni qishloqdan 
oladigan bo‘lishdi, yo‘qsa hamma narsa bizdan edi... 

---

9 
— Askarlar qayerda joylashgan? 
— Qo‘rg‘onda. 
— Tuzuk. Iyeronim hazratlarinikiga qachon borasan? U 
bilan bugunoq ko‘rishsam deyman. 
— Hozir boraman. Menga boshqa buyruqlari yo‘qmi? 
— Yo‘q. 
Yuzef eshik oldiga borib to‘xtadi. 
— Oliynasab panning kelganlarini Iyeronim hazratlariga 
aytsam bo‘ladimi? 
Edvard bir necha on ikkilanib turdi, so‘ngra “ha” deganday 
qilib kallasini qimirlatdi. 
Mogelnitskiylar o‘zlari qolishdi. Edvard xotinining yoniga 
keldi. 
— Kechir meni, Eddi, men hech tushunolmayapman: 
Iyeronim hazratlari senga nima uchun kerak bo‘lib qoldi? Qilgan 
gunohlaring uchun uni chaqirib tavba qilmoqchi bo‘lganligingga 
sira ham ishonmayman
1
, — deb sharaqlab kulib yubordi 
Lyudviga. 
Edvard uni suyib quchoqladi. 
— Ha, Iyeronim hazratlari senga yoqmaydimi? 
— Yoqmaydi emas-u, biroz g‘alatiroq-da. Sening kelga-
ningni na otang biladi, na ukang va na Stefaniya. 
— Iyeronim hazratlarini atayin chaqiryapman. Bunga 
ajablanmasang ham bo‘ladi. Kechasi qanday qilib hammani 
bezovta qilaman? Axir, uyda nemislar bor, men esa... fransuz 
zobitiman. O‘zing tushunasan-ku, Lyudvis? Ertaga Varshavaga 
jo‘nab ketaman, shuning uchun mening kelganligimni odamlar 
qancha oz bilsa, shuncha yaxshi. 
— Nima, yana ketmoqchimisan? 
1
Katolik mazhabidagilar o‘z qilg‘iliklarini haftada, oyda yoki yilda din peshvolariga 
aytib, shu qilmishlari uchun tavba qilib turadilar