Jamiyat fikrining abstraktlanish jarayoni

5. Ob'ektlarni (jarayonlarni, xodisalarni) modellashtirish bosqichlari: 
1. Maqsadni shakillantirish. Har qanday modellashtirish masalasi, muammosi asosida sub'ekt 
(inson) ob'ektdan nimani kutadi, nimaga intilish zarur kabi axborat yotadi, ya'ni uning maqsadi 
nimadan iborat. Aynan mana shu axborat ob'ektni aniqlaydi. Bunday paradokslar sodda yechiladi. 
Sub'ekt o’zining maqsadini shakillantirayotganda ob'ekt xaqida har doim dastlabki tasavvurlarga 
ega bo’ladi. Bu tasavvurlar taxminiy bo’lib, modellashtirish maqsadini samarali shakillantirish 
uchun yetarli bo’lgan ob'ekt xususiyatlarini aks ettiradi. Odatda modellashtirish masalalarda maqsad 
funktsiya ko’rinishida berilgan biror bir kriteriyni maksimallashtirish yoki minimallashtirish yo’li 
bilan erishiladi. 
2. Ob'ektni o’rganish. Bunda sodir bo’layotgan jarayon o’rganiladi, ob'ektni ko’rib turgan 
tashqi muhit chegarasi aniqlanadi. Bundan tashqari bu bosqichda tadqiq etilayotgan ob'ektni hamma 

---

kirish va chiqish parametrlari tadqiq etiladi va ularni modellashtirish maqsadiga erishishga bo’lgan 
ta'siri o’rganiladi. 
3. Tavsifli modellashtirish. Ob'ektni kirish va chiqish parametrlarini o’zaro bog’lanishini 
belgilash va so’z bilan yoziladi. 
4. Matematik modellashtirish. Tavsifli modelni matematikformal tilga o’girish. Maqsadni 
biror bir maqsad funktsiya deb aytiluvchi funktsiya ko’rinishida yozish. Ob'ektni xarakati ma'lum 
bir ifodalar yordamida yoziladi. Bu ifodalar ob'ektni kirish va chiqish parametlari orasidagi 
bog’lanishni ifodalaydi. Bu bosqichda ob'ektni murakkabligiga qarab matematik xarakterga xos 
bo’lgan qiyinchiliklar mavjud bo’ladi. Bunday masalalarga matematik dasturlash, chiziqli algebra, 
differentsial va integral xisoblash va boshqalar bo’lishi mumkin. 
5. Masalani yechish usulini tanlash yoki yaratish. Bu bosqichda vujudga kelgan matematik 
masala uchun mos keluvchi usul tanlanadi. Usul tanlashda asoan usulning murakkabligiga va talab 
etuvchi xisoblash resurslariga e'tibor berish mumkin. Agar mavjud bo’lgan usullar talabiga javob 
bermasa yangi usul ishlab chiqarishga to’g’ri keladi. Ko’pgina xollarda xisoblash xarakteristikalari 
bo’yicha samarali bo’lgan ishlab chiqiladi. 
6. Masalani EXM da yechish uchun dastur tanlash yoki ishlab chikqsh. Bu bosqichda tanlab 
olingan usulni EXMdan o’tkazish uchun mos dastur tanlanadi. Agar bunday dastur mavjud 
bo’lmasa yangi dastur yaratish zarur. 
7. EXM da masalani yechish. Masalani yechish uchun zarur axborat EXM xotirasiga dastur 
bilan kiritiladi. Mos dastur yordamida makasdli axboratni kayta ishlanadi va kulay kurinishda 
echish natijalari olinadi. 
8. Olingan echimni taxlil qilish..Echim taxlili ikki ko’rinishda bo’ladi: formal (matematik) 
ya'ni bunda tuzilgan matematik modeldan olingan yechimni mosligi va mazmuniy (iqtisodiy, 
texnologik va x.k.) ya'ni olingan natijalarni modellashtirilgan ob'ektga mosligini tekshirish. Taxlil 
qilish natijasida modelga o’zgartirishlar yoki aniqliklar kiritilishi mumkin va ko’rilgan jarayon 
qaytadan takrorlanishi mumkin. Tanlangan ko’rsatkich buyicha ob'ekt faoliyatini yetarli aniqlikda 
ifodalasa model yaratilgan va tugallangan xisobanadi. Ana shundan sung modelni turli 
xisoblashlarda foydalanish mumkin. 
Matematik modelni qurish bosqichlariga quyidagilar kiradi: 
1. 
Maqsadni tanlash; 
2. 
Model parametrlarini aniqlash, ya'ni tadqiqotchi ga'sir olmaydigan faktorlarni 
aniklash 
3. 
Bosh uzgaruvchilarni tanlash. Bu uzgaruvchilar tsiy - matlarni uzgartirish natijasida 
kuzlangan maqsadga erishiladi. Bosh uzgaruvchilarning qiymatlari masala - ning echimi buladi; 
4 Echim aniqlangan soqalarni aniklash, ya'ni bosh uzgaruvchilarni qanoatlantiruvchi echim 
soqalarini to - pish; 
5. 
Noma'lum faktorlarni, ya'ni tasodifan yoki aniq - mas tarzda uzgaruvchi miqdorlarni 
aniklash; 
6. 
Bosh uzgaruvchilar, parametrlar va noma'lum fak - torlar ortali maqsadni ifodalash, 
ya'ni (ba'zida samaradorlik mezoni yoki masalaning optimalligi deb ataluvchi) maqsad funktsiyani 
tuzish..Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: model parametrlari 
x — bosh uzgaruvchilar 
X — echimlar sozqasi 
£, — tasodifiy yoki aniqmas faktorlar 
W — maqsad funktsiya