Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi

Umumiy yuklamaning hajmi
soatlarda

1	2	3
1.0.00	Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar	1704
2.0.00	Matematik va tabiiy ilmiy fanlar	642
2.1.00	Axborot texnologiyalari kursi	486
2.1.01	Komp’yuter grafikasi	164
2.1.02	Informatika va axborot texnologiyalari	322
2.2.00	Tabiiy- ilmiy kurs	156
2.2.01	Ekologiya	104
2.2.02.	Hayotiy faoliyat xavfsizligi	52
3.0.00	Umum kasbiy fanlar	3392
	Ijtimoiy ish kursi	2792
3.1.01	Mutaxassislikka kirish	106
3.1.02	Ijtimoiy ish etikasi	160
3.1.03	Ijtimoiy ish tarixi, nazariyasi va uslubiyoti	378
3.1.04	Ijtimoiy pedagogika	106
3.1.05	Ijtimoiy siyosat	106
3.1.06	Mehnat birjalari va bandlik	106
3.1.07	Alohida ijtimoiy guruhlar va qatlamlar bilan ijtimoiy	106
3.1.08	Ijtimoiy psixologiya	82
3.1.09	Pensiya ishi	572
3.1.10	Ijtimoiy moslashuv markazlarida ijtimoiy ish	242
3.1.11	Inklyuziv ta`lim nazariyasi va metodikasi	106
3.1.12	Akmeologiya	106
3.1.13	Keksalar bilan ijtimoiy ish	82
3.1.14	YOsh pedagogikasi va psixologiyasi	106
3.1.15	Deviant xulqlilar bilan ijtimoiy ish	106
3.1.16	Konfliktologiya	216
3.1.17	Mahallada ijtimoiy ish	106
3.2.01	Tanlov fanlari	600
4.0.00	Ixtisoslik fanlari	792
4.1.01	Ijtimoiy ishning huquqiy, iqtisodiy asoslari va menejmenti	246
4.1.02	Bolalar muassasalarida ijtimoiy ish	222
4.1.03	Mehribonlik uylarida ijtimoiy ish	112
5.0.00	Tanlov fanlari	212
6.0.00	Qo’shimcha fanlar	598
	JAMI:	7344
	Malakaviy amaliyot	864
	Bitiruv malakaviy ish (loyihasi)	324
	Joriy va davlat attestatsaiyalari	540
	Jami	1728
	JAMI:	9072

MA’RUZA MATNI


1- Ma’ruza Jamoatchilik fikri sotsiologiyasining strukturasi va mohiyati.
Reja:
1. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi predmetining taqlili.
2. XX asrning ikkinchi yarmida jamoatchilik fikri sotsiologiyasining rivojlanishi.
3. Hozirgi kunda nazariya va amaliyotning umumiy tasnifi.
4. AQSHda jamoatchilik fikrini o‘rganish markazlarini vujudga kelishi.

Tayanch iboralar: Jamoatchilik fikri, ijtimoiy fikrni o‘rganish, jamoatchilik fikrini shakllanishi, emperik tadqiqotlar, ijtimoiy gurux,.

Adabiyotlar ro‘yxati:

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. «O‘zbekiston», 2003 y.

2. Karimov I.A. «O‘zbekiston: milliy istiqdol, iqtisod, siyosat, mafkura». 1 jild. T. «O‘zbekiston», 1996 y.
3. Karimov I.A. «YAngicha fikrlash va ishlash davr talabi». 5 -jild. T. «O‘zbekiston», 1997 y.
4. Millyy istiklol g‘oyasi: asos-iy tushuncha va tamoyillar. T. «O‘zbekiston». 2002 y.
5. Bekmurodov M. «Movarounnaxrda jamoatchilik fikri tarixi». I. «Fan», 1994 y.
6. Korobeynikov V.S. «Piramida mneniy». M. 1981.
7. Mixaylovskiy B.V. Sovremennsh Amerikanskiy liberalizm: ideologiya i politika. M. 1992.
Xozirgi paytda xar kanday monografik tadkikot batafsil taxlilsiz va urganilayotgan xodisa moxiyatiga nisbatan turli karashlarni takkoslamasdan bulmaydi, bularsiz bu tadkikotlarni kullab-kuvvatlamasdan koladi. SHuning uchun biz xam shu an’anadan chetga chikmaymiz. Birok jamo^atchilik fikriga nisbatan bildirilgan zamonaviy karashlarni taxlil kilishdan avval, kiskacha bulsada, jamoatchilik fikri xakida insoniyatning ilgor kishilari nima deyishgan, uning moxiyatining kirralarini kanday tasavvur kilganlari, uni kuch manbalari va jamiyat xayotidagi rolini nimalarda kurishganlari bilan ozgina kizikib kursak maksdga muvofik buladi.
Ibtidoiy jamoa tizimi davridagi jamoatchilik fikrlariga tuxtalib utirmaymiz. Usha paytda jamoatchilik fikrini bilish axamiyatining muammolari biror kishini uylantirgani xakida tarix sukut saklaydi.Lekin u ishonch bilan kuldorlik tuzumi davrida jamoatchilik fikri fenomenini anglashga kattik kizikish bulganligini ta’kidlaydi. «Jamoatchilik fikri» tushunchasini kullamasdanok, antik davrning kizikuvchan donolari moxiyati buyicha shu xodisa bilan bevosita boglik bulgan narsalar xakida bosh kotirishardi.
Demokratik davlat tarafdorlari bulgan sofistlar(safsatabozlar) jamoatchilik fikriga bu ishlarda axamiyatli rol ajratdilar. Protagor nima xakikat va nima yolgon nima adolatli-yu nima adaolatli emasligi xakidagi savollarga javob berishni jamoatchilik fikri ixtiyoriga topshirardi. U fukarolik jamoasida axlokiy-xukukiy me’yorlarni manba va choralarini kura bildi. Moxiyatan, uning uchun jamoatchilik fikri jamiyat, davlat, jamoatchilik xokimiyatining butun tizimi bilan kushilib ketardi. Sukrot maktabi xadkning uz-uzini boshkarishga dono va bilimli kiborlar boshkaruvini karshi kuyadi. Bu goyalar Platon asarlarida uz rivojini topgan, u erda, xususan, donolar fikri kupchilik fikriga nisbatan xakikatlirok degan fikr asoslanadi.
Aristotelning jamoatchilik fikri xakidagi nuktai nazari demokratik an’analardan xoli emas. U uzining «Siyosat» (Aristotel. Asarlar.1983 y, t. b 464 )ida turli ishlarni muxokama kilganda aloxida kishi mukammallikdan yirokligini tan olar ekan, u kupchilikning kobiliyatiga e’tibor beradi, xususan shunday deydi: «musikiy va nazmiy asarlar xakida birovlar bir tomoni xakida muxokama kilsalar, boshkalar ikkinchi tomoni xakida muloxaza yuritadilar, xamma birgalikda butunlay olib muxokama kiladi». SHuningdek uni boylikka ega bulmagan va ajratib turadigan xislatlarga ega bulmagan erkin fukarolar ommasi nima ustidan yukori xokimiyatga ega bulishi kerak degan savol xam uylantirardi. Bir tomondan bundaylarni yukori lavozimlarga tayinlash xavfli... ular yo adolatsizlik yoki xatolikka yul kuyishlari mumkin. Ikkinchi tomonda xokimiyatga aralashishga chetlatish xam xavfli: davlatda kup kishilar siyosiy xukuklardan maxrum bulsa, kashshoklar kup bulsa, bunday davlat, shubxasiz, adavotli kishilar bilan tulib ketgan bular edi. Fakat bir yul koladi: ularga maslaxat va xukukiy xokimiyatda ishtirok etishga ruxsat berish kerak» (Aristotel. Asarlar, T. 4, b 464-465).
Feodal tuzum sharoitida , cherkovning karshiligiga karamay, ijtimoi-siyosiy tafakkur jamoatchilik fikri muammolariga jiddiy e’tibor berardi. Aynan klassik feodalizm davrida «jamoyatchilik fikri» iborasi paydo buldi(«ri’Ns artyup»). Birinchi bor bu iborani ingliz yozuvchisi va davlat arbobi D.Salsberi(12 asr) tomonidan mamlakat axolisi tomonidan parlamentni ma’naviy kullab-kuvvatlashni ifodalash uchun kullagan, deb xisoblashadi.
Feodal tuzumning oxirlarida kadimgi grek mutafakkirlarining jamoatchilik fikri mavjudligi muammolarini kamrab oluvchi goyalari paydo buldi va rivojlandi. Buni 15 asrda Italiyadagi insonparvarlik goyalari misolida kurishimiz mumikn. 15 asrda italyan gumanizmining ilgor (xalk fikri rolini kuprok yoritishga yakinrok bulgan) okim bu fukorolik gumanizmi (L.Bruni, M.Palmeri, A.Vinuchini va b). Uning namoyondalari Florensiya respublikasi siyosiy xayotida demokratik asoslarni muntazam amalga oshirish, konun oldida xammaning teng xukukli ekanligi va davlat boshkaruvida ishtirok etishida xammaning imkoniyati barobar ekanligi tugrisida chikishlar kilardilar. Aristotel falsafasida va Rim tarixidan bilimini kondirgan L.Bruni demokratik tartiblarni davlat muassasalariga saylovda kandaydir mulk senzi(cheklash) asosida emas, balki boshkarishda ishtirok etishga ma’kul deb topilgan shaxslar orasidan kur’.a tashlash yul.orkali saylash bilan boglardi. Amaldor shaxslarni tez-tez almashtirib turishda u fukarolar tengligining jiddiy namoyon bulishini, ozodlikni zulmdan saklashda - demokratiyaning kata galabasini kurardi (uygonish davri italyan gumanistlarining asarlari. M., 1985, 67-71 b). fukorolik gumanizmi ijodkorlarining sotsial-siyosiyo karashlarida urta Katlam va xukmronliq kilishga da’vogarlik kilayotgan aslzodalarning xarakatidan xavotirlanayotgan florensiyaning idora kiluvchi doiralarining kayfiyatini namoyon kilardi.
Feodalizm davrida utopik sotsializm, kommunistik orzular va xalk fikri paydo bulishi shart-sharoitlari tasavvurlari bilan zich boglangan tasavvurlar asosida kuplab anti ekspluatator(zulm, ezilishga karshi) goyalar paydo buldi. Urta asr Evropasida xalk utopik ideologiyasini taboritlar, anabaptistlar targib kildilar. Avval boshda bu goyalar xalkning sotsial-diniy ta’limotlarida, xalk ogzaki ijodida uz ifodasini topdi. Xususiy mulkchilikka Karshi bulgan xolda boylikka umumiy egalik kilish va xamma mexnat kilishi majburiyligini yoklab chikkan T. Myunser(16 asr) Germaniyadagi dexkonlar urushiga boshchilik kildi va uning ta’limotida yukorida aytilgan goyalar uz chukkisiga erishdi.
Bu ideologiyada kuplab ijobiy talablar mujassamlangan bulishiga karamasdan, u sezilarli darajada orkaga, patriarxal demokratiya davri tomon intilmokda edi.
16 asrda va 17 asr boshlarida xususiy mulkchilikka asoslangan tartiblarni tankid kilish, sotsial tenglik goyalari, davlatni boshkarishda xalkning ishtirok etishi tugrisidagi goyalar buyuk mutafakkir va gumanist-yozuvchilar T.Mor va T.Kampanella asarlarida uz badiiy ifodasini topdi.
T. Mor uzining «Utopiya»sida xamma sotsial ofatlarni xususiy mulk mavjudligi bilan boglaydi xususiy mulk mavjutligi Bilan boglaydi: xususiy mulk bulgan xamma narsa pul ulchanadigan xamma erda davlat adolatli boshkarilishi va xamma baxtli bulishiga erishilishi imkoni xech kachon bulmasligi kerak. (T.Mor. Utopiya. M., 1947, 90-6). Xalk yigilishining muximligi, juda axamiyatli masalalarni butun davlat muxokamasiga kuyishning maksadga muvofikligini tan olgan xolda, u kulchilik, ma’lum bir ierarxiya(kuyining yukoriga buysinishi)ning oliy xukmrok xokimiyati(knyaz)ning saklanib kolishi tarafdori edi, ya’ni xalk irodasining namoyon bulish erkinligini cheklaydigan vash u Bilan xakikiy tenglik tizimig zid bulgan jamoatchilik institutlarining saklanishi tarafdori edi.
T. Kampanellaning kuvnok «Kuyosh shaxri»da utopik-gumanistik goyalar uz rivojini topdi, sotsial tenglik prinsipini e’lon kilish, umumiy mulkchilik davlat boshkaruvining demokratik boshlanmasida uzining ancha muntazam ifodasini topdi. Kampanella xama katta yoshdagi axoliga (20 yosh va undan yukori) kuyidagilarni: navbat-navbat davlatda kanday nukson va kamchiliklar mavjud, kaysi amaldor shaxslar uz vazifalarini yaxshi bajaryapti-yu, kaysilari yomon bajarayotganligi xakidagi fikrlarni bildirishni taklif kildi.(T.Kampanella. Kuyosh shaxri. M., 1954, 95-bet). U amaldor shaxslarni almashtirishni xam xalk jamoatchilik fikriga buysindiradi. SHu bilan birga uning dadil demokratik goyalari mistik xurofot bilan, cherkov muassasalarining prinsiplarini kadrlash,sexr-joduga mukkasidan ketganligi bilan uygunlashib ketgan edi.
Kapitalizm davrida, jamoatchilik fikri shakllanishi va faoliyat yuritishida ob’ektiv ravishda sezilarli daraj ada jonlanish paydo bulgandi bu fenomenning moxiyatini, uning davlat va jamiyat xayotidagi rolini nazariy anglabetishga shart-gaaroit etila boshladi. Italyan mutafakkiri, endi paydo bulgan burjuaziya ideologi N.Makiavelli uzining «Podshox» asarida jamoatchilik fikrining kup ma’noda siyosiy izoxlashga moxiyatan yakin keldi. Bu asosiy vazifasi kudratli yagona milliy davlat tuzish bulgan yangi podshox-siyosiy xokimiyatni boshkaruvchisiga murojat kilgan xolda siyosiy ong va siyosiy xarakatlarga tarixda birinchi bor tavsif berishga xarakat kilish bilan boglik edi. (K.Dolgov. Gumanizm, uygonish va Nikkola Makiavellining siyosiy falsafasi. - N.Makiavelli. Tanlangan asarlar. M., 1982 y).
U xalkda «katta kuch»ni, podshoxning kudratli tayanchini kurdli: «... chegki dushmanlardan kura xalkdan kuprok kurkadigan podshoxlarga kal’alar kerak; xalkdan kura chetki dushmanlardan kuprok kurkadigan podshoxlarga kal’alar zarur emas... Xamma kal’alardan eng yaxshisi - xalkka adovatda bulmaslik ...» (N.Makiavelli. T.A.M., 1982 y, 364-365 b)
SHu bilan birga Makiavelli jamoatchilik fikrida podshoxning sotsial-psixologik xususiyatlari aks etishini ta’kidlab utadi: «...kishilar kupincha kurnishga karab muloxaza yuritadilar, chunki xammaga kurish ata etilgan, kul bilan teginib kurish xammaga xam nasib kilmaydi. Xar bir kishi kurinishning kandayligini ayta oladi, xakikatan kandayligini kamchilikka ma’lum va shu keyingilar kupchilik fikriga karshi borolmaydi, chunki ular ortiida davlat turadi»(usha asar, 352-6). Italyan mutafakkirining muloxazalarida fikr va kayfiyatlarni urganish buyicha kursatmalarga duch kelamiz, nima uchun u «xamma narsa xakida batafsil surash, suralgani xakidagi xakkoniy javoblarni sabr bilan tinglash, undan xam kura kimdir unga xakikatni aytishga kurkayotganidan tashvishlanishi kerak»(usha asar, 370-371 b).
YAngi davrda jamoatchilik fikri fenomenini anglashga ingliz faylasuflari F.Bekon, T. Gobss, Dj. Lokk ijodi yordam berdi. Fikrlar(goyalar)ni taxlil etishda gnoseologik(ilmiy-bilish manbalari, vositalari, imkoniyatlaridan foydalangan xolda) yondashishni sotsiologik bilan tuldirdi, bunda u yolgon, xatto muloxazalar jamoatchilik akliy kayfiyatiga ma’lum bir ta’ir etishini, bundan esa xokimiyat egalari foydalanishlari mumkinligiga e’tibor berdi. Birok, jamoatchilik fikrida bulmagur muloxazalarning tarkalishini u kishilarning umumkabul kilingan bylishni notugri aks ettiradigan goyalari, xislari va muloxazalarini kishilar azaldan notankidiy kabul kilishi bilan boglaydi. T.Gobss turli fikrlar mavjudligining boshka manbaasini kursatdi, ularga anik bir sotsial extiyojlar deb karaladi. Bunda u fikrlarga sotsial amaliy axamiyat berdi, shuningdek ta’kidladi: kishilar xarakati ularning fikrlari bilan shartlangan va fikrlar yaxshi boshkarilsa ularning xarakati xam yaxshi boshkariladi, shunday bulsa ular orasida tinchlik va birdamlik utnatiladi. Xalk farovonligini davlatning oliy konuni deb bilib, shu bilan birga jamoatchilik fikri xamisha kirol boshchiligidagi davlatni kullab-kuvvatlashi kerak deb xisoblardi: kishilar tarkok va xammaga karshi urush xolatyda yashamasligi uchun davlatni xurofiy tarzda uluglashni targibot kilardi (K.Marks, F.Engels. Asarlar, T. 22, 220-6). Gobbs nuktainazarlarining bir-biriga karama-karshiligi kuyidagilarda xam namoyon bulardi: diniy ishonchning yolgonligini tan olgan xolda uni xalk ommasi akliy kayfiyatiga ta’sir etuvchi foydali vosita deb bilardi. Liberalizm tarafdori bulgan Oj Lokk T.Gobssning davlat mutlok nazariyasini yoklamasdi.U fakatgina xokimiyatning xammasini ximoya kilish zarur bulgan «ta’biiy xukuklari» va avvolombor, mulkchilik xukuku, suz va din erkinligi xukuklarini tan olardi. Xokimiyat konunga buysunishi shart kilib, xalkni xech kanday shartsiz mustakil ozod mavkega kutaradi, shu bilan birga xalk fikri ma’suliyatsiz xokimiyatni kullamasligi kerakligini uktirdi. Lokk jamoatchilik fikrining tarbiyaviy ta’siri xakida xam fikr yuritdi. Xech kim, xisoblardi u, «doimiy iltifotsizlik zulmi va uz yakinlari, u muomilada bulgan kishilarning u xakda yomon fikri mavjud bulgan jamiyatda yashay olmaydi» (Dj.Lokk. Tanlangan falsafiy asarlar. 2 tomli. M„ 1960, T1, 358-6).
Davlat boshkaruvida jamoatchilik fikri roliga ilgor karashlarda muxim" urin 18 asr fransuz ma’rifatiga ajratiladi - u 16 va 17 yuz yilliklarida Evropa ilgor jamoatchilik muloxazalari, uygonish davri ma’naviy kadriyatlarining tarixiy va mantikiy davomi buldi. Mavkei ortib borayotgan burjuaziya ideologi SH.Monteske kishilar oddiy, siyosiy xukuklardan maxrum bulgan va tubanlikka maxkum etilgan mustabid davlatni kattik tankidga olardi. Xalk ezila boshlagan laxzadan xalk fikri mustakil, xukmronga buysinmaydigan kuchga aylanadi. Montese-demokratik respublika tarafdori, bu uning ta’rificha ancha tularok tarzda xalk erkinlishi va teng xukukligini ta’minlaydi, siyosiy oliyximmatlikning bu oliy prinsipi, vatanparvarlikdir, deb xisoblanadi. U, xalk okilona boshkaruvni tashkil kilolmaydi, degan fikrga kushilmasdi, «Xalk, -yozadi u , - uz xokimiyatining bir kismini topshirishi kerak bulgan kishilarni oliy darajada mos tarzda saylaydi» (SH.Montese. TAM, 1955 y, 170-6). SHu bilan birga Monteske moxiyatan ommaning akliy kayfiyati va e’tikodini idora kiladigan cherkov faoliyatini oklardi: «din prinsiplari tugri yoki yolgonligidan kat’iy nazar, u jamiyat uchun zarur, chunki u duzax azobidan kurkkan kishilarni oliyximmat bulishga urgatadi» deb xato uylardi.(X.N.Momdjyan, 18 asr fransuz ma’rifati. M., 1983, 96-6). J.J.Russo ancha radikal (keskin choralar tarfdori) sotsial-siyosiy goyalar bilan chikdi. U kizikkonlik bilan xalk jamoatchilik fikrini ifodalashga da’vat etiladigan ideal demokratik davlatni yoklab chikdi. «Jamoat shartnomasi xakida» asarida fransuz ma’rifatparvari demokratik xukuklar tizimini asoslab berdi, ular amalga oshirilgan takdirda, uning fikricha, «eng yuksak jamiyat» tuzilgan, umuminsoniy demokratiya galabasini ta’minlash mumkin bulardi. Russo xokimiyat faoliyatini xalk xukmiga to’be kilib kuyadi, u xar kanday xalk majlisini ikkita savolni kundalang kuyish bilan ochishni tavsiya etadi: «Xalk amaldagi xokimiyat shaklini saklab kolishi kerakmi? Xukumat xokimiyati xozir xokimiyat tepasida turganlar kulida saklanib koladimi? SHunday shartlarda , uning fikricha, xokimiyat xalk majlisi kursatmalariga amal kilishga majbur buladi».(J.J,Russo. Jamoat shartnomasi xakida. M., 1938, 88-6 ) . Russo jamoat shartnomasini buzish yuliga utgan xokimiyatni tuntarish xukukini xalkka berishni asoslab bergan bulsada, xakikatan, kayd kiladi K.Marks bu shartnoma - «davlat idroki» «amalda fakat burjuaziya demokratik respublikasi bulishi mumkin» (K.Marks, F.Engels. A., t19, 190-6). Jamoatchilik fikrini shakllanishi va faoliyat yuritishni shart-sharoitlari, omilari xakidagi tasavvurlarning tarikkiy etishida materialistik karashga ega bulgan fransuz mutafakkirlari K.Gelvetsiy va P.Golbaxning muloxazalari muxim boskich buldi. Adashishlarning, fikrlarning xakikatga, vokeylikka mos kelmasligi manbaisini ular insonni bilish imkoniyatlaridan emas, balki kurinishlar va vokeaarga tugri munosabatda bulishga kishilarga xalakit beradigan turmush sharoiti, sotsial muxitdan izladilar. Bundan kelib chikadiki, adashish va buzuk fikrlar keng xalk ommasini ataylab yuldan chalgitish uchun mustabid xokimiyat va cherkov muassasalari tomonidan paydo kilinadi va kullaniladi. Fransuz ma’rifatparvarlari tomonidan muvofik fikrlarning shakllanish va kishilar xulk atvorini tartibga soluvchi omillar sifatida shaxsiy, guruxiy va jamoatchilik kizikishlari xakidagi savolni kundalang kuyishlari asosli ravishda muximdir. Ular shunday xulosaga kelishdi: «kishilarning aynan bir vokea kurinish xakida turli fikrda bulishlarining sababi - ularning jamiyatda turli mavkega, turli manfaatlar va kizikishlarga ega ekanligididir. Boshka tomondan uxshash manfatlarda ular jamoatchilik fikrining bir xil baxo berishlari manbasini kurdilar.
Na, Gelvetsiy, na Golbax jamiyat sinfiy tarkibi va sinfiy manfaatlari tugrisida ilmiy tasavvurlarga ega bulmasada, manfaatlar muammolarini karab chikish jamiyatda turli katlamlar mavjudligini kayt kilishga va kishilar, ularning fikrlari u yoki bu jamoalar bilan alokada ekanliklarini kurishga imkoniyat berdi.
Uning bu xususida bildirgan fikrlari jamoatchilik fikrining anik namoyon bulishini tugri izoxlashda muxim axamiyatga ega. Kant bilim, e’tikod va fikr urtasida shaxs bilish ishonchining uch pogonasi sifatida anik fark utkazdi. «Fikr,- yozadi,- u xam sub’ektiv xam ob’ektiv tomndan etarli bulmagan nimanidir ongli ravishda xakikat deb tan olishdir. Agar muloxaza xakikiyligini tan olish sub’ektiv tomondan kerakliasosga ega bulsa, va shu bilan birga ob’ektiv jixatdan etarsiz bulsa, unda u e’tikod deb ataladi. Nixoyat, muloxaza xakikiyligini tan olish xam sub’ektiv xam ob’ektiv asoslangan bulsa bu bilimdir». (Kant. Asarlar, 6 tomli, M., 1964, tZ, 673-bet)
Kant fikrlarining sub’ektiv axamiyatini uning vokeligini tan olishni munosabatdosh deb biladi, birok, shu bilan birga uning etarli darajada asoslanmagan deb xisoblaydi. SHuningdek urta asr akidaparasligiga karashli bulgan xolda, Kant xakikatga uxshash fikrlar kuchini vokelikka muvofik ravishda kuradi. «Narsalarga nima xosligi xakidagi fikrlar va extimolli muloxazalar xakikatda berilgan nimanidir tushuntirish uchun asos buladi, xalos» (Kant. Usha asarda). SHunday kilib, fikrga bilish shakli sifatida karab, fikrlar manbaini vokelikni empirik tushunishda kuradi. Birfok, bunda Kantda ma’lum bir tarzda fikrlarni mensimaslik mavjud, u fikrlarni sof ongga yakinlashtirmaydi. Kant fikrlar imkoniyatini kurinishlar olami bilan chegaralaydi, uning uchun «uz-uzicha bir narsa» unga tugri kelmaydi.(B.Erunov. Insoniyat bilishi sistemasida fikrlar, L., 1973, 28-43-6).
Birinchi bulib jamoatchilik fikrining yaxlit nazariy konsepsiyasini ishlab chikdi. Uning jamoatchilik fikri moxiyatiga karashlarini ijobiy tomonlari katoriga avvalambor, jamoatchilik fikri sub’ekti va ob’ektini uzaro dialektik alokalarda olib karashida, shuning uning paydo bulUish va shakllanish shart-sharoitlarida kurish mumkin. Gegel «Xukuk falsafasi»da jamoatchilik fikriga kuyidagicha ta’rif beradi: «umumiy, substatsional va xakikat - u vokelikning tugri tendensiyalarini tasvirlaydi va uzining zidma-zidligi, kupchilikning uziga xos va aloxida fikri sifatida boglanadi». Jamoatchilik fikriga «adolatlilik prinsiplari, asl mazmuni va butun davlat, konun chikaruvchi tizimlar natijasi va umuman insoniy soglom akl shaklida kishilarning umumiy xolati» kiradi. (Gegel. Asarlar, M-L., 1934, t7, 336-337-6). Substatsional prinsiplar u tomonidan fikrlarning axlokiy asosi deb kabl kilinadi, kupchilikning uziga xos, aloxida fikrlarini «tasodifiy fikrlar, nodonlik, tubanlikka kirgazadi» (Usha asar, 337-bet).
Jamoatchilik fikri karama-karshiliklarni ialektik ochib tashlashda Gegelning xizmati katta. U uz fikrlarining «axolokiy asrlar»ini kura bildi va unda fakat «xurofot» va «doimiy adashishilar»ni emas balki xakikatni xam kurdi (jamoatchilik fikri va targibot. M., 1980, 14-6). U xamma davrda jamoatchilik fikri katta kuch bulganligini xam kura oldi, chunki u jamoatchilik fikri sub’ekti deb podshoxni emas, xalkni xisobladi (Podshox xalk fikrining ifodalovchisi bulishi mumkin). Gegel jamoatchilik fikrini xalkning «xamma narsa» xakida uz muloxazalarini ifodalash imkoniyatini bilan boglardi. (Usha asar, 332-6). SHu bilan birga u ommaviy tarzda baxslashishga yul kuymaydigan mustabidlikni rad etardi va xatto, jamoatchilik ifkrini xakikatda ifodalashga xizmat kilmaydigan burjuaziya demokratiyasiga nisbtan xam uz nuktai nazarida turdi, «xalk ovozi xudo ovozi» tezisini dastak kilmaslikka chakirdi. SHu bilan birga, Gegel jamoatchilik fikridagi substansional xakikat uning kurinishida birdan bilinmaydi, deb xisoblaydi; jamoatchilik fikrini kupchilikning umumiy empirik nuktai nazari va muloxazalari sifati substansional mavjudlikka karama karshi kuyardi. Gegel shu bilan fikrini bilim, fan bilan «tuknashtirardi». Jamoatchilik fikrini ifodalashni ob’ekti bulib xizmat kiladigan umum ishini amalga oshirish xalkdan musodara kiladi va oliy davlat amaldorlariga beradi. (Gegel. Asarlar, t7, 332-324-6). shunday kilib, Marks ta’kidlaganidek, Gegelda «umumishi - kandaydir tayyor, lekin xakikatan xalk ishi emas. Xakikiy xalk ishi xalk ishtirokisiz amalga oshiriladi» (K.Marks, F.Engels. Asarlar, t1, 289-6).
Jamoatchilik fikri kudratini ta’minlaydigan xalk ma’naviy kuchlarini ozod kilish yullarini topishga rus mutafakkiri V.Solovev uz dikkatini karatdi. U xukmron sinf manfaatlarini kilgan xolda muntazam tarzda ommaviy ma’naviy tazyik tkazayotgan rasmiy cherkov faoliyatini kattik tankid kildi va shunday xulosaga keldi. Xalk yaratganning xar kanday tarzda uz manfaatiga yarasha boshkarish butunlay yovuzlik va yolgon bilan ifodalanigan tazyik turidir, shuning uchun uni iblisona deb atash odillik bulardi.(V.Solovev. AT, t8, 415-6). Rossiyaning asosiy «kuchsizligi» shaxsning yaxshi shakllanmaganligi, bu orkali esa jamoatchilikning yaxshi rivojlanmaganinidadir, deya Solovev shuni xam tan olardi. «Rossiyaning ma’naviy ozod bulishi»ni «dexkonlarning fukoroviy ozodligi»dan kura juda muximdir ya’ni krepastnoylik xukukini yuk kilishni va «xalkka yordam beradigan yagona jamiyat» buladigan rus partiyasi xakidagi utopik xayollarga berilardi. (Usha erda, 438-6).
19 asr oxiry 20 asr boshlari maxsus jamoatchilik fikri muammolari bilan shugullanadigan tadkikotchilar orasidan fransuz sotsiologi G.Tard, nemis xukukshunosi F.Golsendorf va Moskva universiteti professori V.Xvostovni ajratib kursatish mumkin.
G.Tardning (avvalo, «jamoatchilik fikri va olomon» kitobida) asarlarida jamoatchilik fikri mazmunni , uning namoyon bulish va shakllanishining sotsiologik-psixologik mexanizmi xakidagi xususiy fikrlari dikkatga sazovor bulsada, umumiy olganda uning jamoatchilik akliy kayfiyatlari dinamikasi konsepsiyasi idealistik asoslarda kurilgan sotsial jamoalarning muloxazalari va baxo berishlarining sinfiy tomonini tan olmaydi. Tard buyicha, jamoatchilik fikri ijodkori bulib, ildizlari ommaviy ma’naviy-psixologik jarayonlar xususiyatlariga borib takaladigan, ancha xarakatchan va chegaralari noanik bulgan kandaydir tomoshabinlar xisoblanadi.
Jamoatchilik fikri nazariyasi soxasining kaysi yunalishida rivojlanyapti? Uning kaysi tomonlarini etarlicha urganilgandeb xisoblasa buladi va kaysi tomonlari tuldirishni talab etadi? Avvalgi jamoatchilik fikri nimalarga erishdi va xozirgi tadkikotchilar tomonidan nima kilinganini xisobga olib jamoatchilik fikri tabiati, fuknsiyasi, uning ichki «prujinalari», tashki namoyon bulishi xakida tulik yoki tuliksiz tasavvur berish mumkinmi?
Bularga bir xil javob berish oson emas. Gar shundaki jamoatchilik fikri muammolari ishlanmasi darajasi xamma turli tadkikotchilar tomonidan turlicha baxolanadi. Birlari «jamoyatchilik fikri keyingi yillarda izchil urganishning predmeti edi va uning kupchilik xususiyatlari ancha tulik aniklanilgan» (A.Uledov. Jamiyatning ma’naviy xayoti. M., 1980. 215-6) deb xisoblaydilar. Boshka birlari esa «jamoatchilik fikri - kishi ma’naviy olami kizikarli va nisbatan kam urganilgan kurinishidir» dsb xisoblaydilar(V.Korobeynikov. Fikrlar piramidasi, 7-6).
Uchinchi birlari kat’iylik bilan «...xozirgi sotsiologiyada mazmuni juda noanik va kup munozaralarga sabab buladigan boshka bir tushuncha topilmasa kerak» (B.Grushin. Olam xakidagi fikrlar va fikrlar olami).
Bir tomondan, jamoatchilik fikrini uzi tadkikotchilarga «xoxlamaygina» ochiladi. Avvaldan ma’lum buldiki, jamoatchilik fikri kelib chikishi va usish tarixini tutashib ketgan sotsial kurinishlar, uni urab turgan siyosiy, sotsial iktisodiy va ma’naviy-mafkuraviy makromuxit xakida kerakli bilimlarga ega bulmasdan turib, tusatdan uning moxiyatini tushunishga xarakat kilish samara bermaydi.(R.Angelos. jaaoatchilik fikri va ommaviy alokalar, Budapesht, 1972 y, 46-6).
Ikkinchi tomondan, jamoatchilik fikri muammolarini shugullangan kupgina tadkikotchilar urganilayotgan predmetga nisbatan «xususiy» nuktai-nazarlarni izlab topish yulidan bordilar. Albatta, xar kanday muallif bu xususida tula xukukga egadir. Birok ayni paytda bu munozarali nuktai-nazarga ega buldi. Mutaxassislar doirasi kengayishiga olib kelgan bulsa-da, bu xususda bir karorga kelinmayapti. Bundan, bu fenomen urganyotgan tadkikotchi kancha bulsa jaaoatchilik fikri xakida shuncha koida mavjud, degan xulosa chikadimi? Kani xakikat, uni kanday xal kilish kerak.
Sovet adabiyotida jamoatchilik fikri guruxiy psixologik kurinishi, ommaning psixik xolati, sotsial, psixologik alokaviy kurinish, deb ta’riflangan. Bunday ta’rif berishning sababi, jamoatchilik fikrining, xakikatan, ildizlari ommaning ijtimoiy psixologiyasiga borib takaldi, ular sotsial xislari, kechinmalari. Kayfiyatlari bilan boglik. SHu bilan birga, jamoatchilik fikrini fakat kurinishlar vokeliklarning yuzaga keltiruvchi kobiliyatga ega, ded uning imkoniyatlarini cheklash tugri bulmasdi. Agar kachonlardir bunga asos bulgan bulsa, xozir vaziyat uzgargan. Bilim va madaniyat saviyasining usishi, kommunikatsiya jadalligi, ommaviy ongning siyosiylashuvi, xayot tarzining ma’naviy yuksakligi jamoatchilik fikrida katta uzgarishlarga olib keldi, uning tarkok tendensiyalari anglangan omillar tarafi tomon uzgardi. Jamoatchilik fikri nafakat ijtimoiy psixologiya doirasini, balki ijtimoiy mafkura, fanni xam kamrab ola boshladi. Ulardan xar biri u yoki bu vaziyatda jamoatchilik fikri xolatiga, uning dinamikasiga uz xissasini kushdi.
Boshka gurux jamoatchilik fikrini tariflash uchun unga fakat axlokiy tabiat va vazifalarni kiritadi. D.Potapeyko jamoatchilik fikri «uziga xos axlokiy muassasa», deb xisoblaydi.(D.Potapeyko xukukiy anglash loxida jamoatchilik fikri sifatida. Kiev. 1970. 12-6). D.CHesnokov yozadi, jamoatchilik fikri bu «kishilar xulk atvori, odatlari, muloxazalari, xislari, urflari, kunikmalariga beriladigan u yoki bu tarzda tashkillashtirilgan jamoaviy baxo, yukoridagi sanab utilganlardan birini tan olib, kolganlarini muxokama kiladi»(D.CHesnokov. Tarixiy materializm. M., 1965, 326-6).
Jamoatchilik fikriga axlokiy institutlardan biri, deb ta’rif berish kishini kiziktiradi. U utmishda chegarasiz axlokiy xokimiyatga ega bulganligini eslatadi. Bizning davraimizda urab turgan vokeylikda jamoatchilik fikrini kabul kilishni axlokiy tomoni yanada yakkol gavdalangan. Xozirgi paytda, jamoatchilik fikri nazariga tushgan xamma narsa, avvalo, oliy axlokiy mezonlar buyicha ulchanadi.
Birok, nima bulganda xam, jamoatchilik fikri kanday axlokiy faollikka ega bulmasin uning tabiatini fakat jamoatchilik ongi shakl.i sifatidagi axlok bilan boglash - uni fakatgina axlokiy ulcham, fakatgina axfloky munosabatlar doirasi bilan chegaralab kuyish demakdir. Jamoatchilik fikri mavjudligining uzi bunga xech kanday asos bermaydi. Uning mavjudlik doirasi jamoatchilik ongi va jamoatchilik munasabatlari mavjudligi doiralaridan xech xam kam emas. Bu demakki, jamoatchilik fikri zarur bulgandi jamoatchilik ongining xar kanday shakliga kira oladi, u xox siyosiy, xox iktisodiy, axlokiy yoki boshka bulmasin.(L.Arxangelskiy. Markscha-lenincha etika kursi buyicha ma’ruzalar.M., 1974, 97-6).
Jamoatchilik ongi shakllari yoki doiralarining biridan jamoatchilik fikri uziga xosligini chikarib tashlash adolatdan emasmi tadkikotchilarni substansiyasining uzi «ushlab olingan» tushunchalarga murojat kilishlariga olib keldi - bu fenomenning birinchi asosi, uning «ongning u yoki bu yachekka» bilan kattik alokasi yoki jamoatchilik munasabatlar va ommaviy faoliyati tomonlari bilan. Bunda birinchi planga «munasabat», «baxolovchi muloxaza», «ongning xolati» kabi tushunchalar surildi. P.Safarov yozadi: «jamoatchilik fikri - nisbatan keng tarkalganligi, jadalligi va barkarorligi yubilan ajralib turadigan baxolovchi munosabat - sotsial jamoalarning ularni kiziktiradigan masalalarga munosabati, va muloxaza, xatti-xarakatlarida buning ifodalanishidir» (P.Safarov. Sovet demokratiyasi sistemasida jamoatchilik fikri. M., 1982, 3-6).
Kator mualliflar jamoatchilik fikri moxiyatini uning ijtimoiy yoki ommaviy anglashga tegishliligi orkali ifodalamokchi va sungra tavsifini aniklamokchi buladilar. «jamoatchilik fikri, - ta’kidlaydi B.Grushin, - uzida turli gurux kshilarining sotsial vokelikning vokea va kurinishlariga munosabatlarini aks ettirgan ommaviy ong xolatidir» (Falsafiy ensiklopedik lugat. M., 448-449-6).
V. Korobeynikov shunday xulosaga keladi: «Jamoatchilik fikri -ijtioiy ongning shunday kurinishiki, unda ijtimoiy manfaat, kizikishlarni kuzlaydigan, vokelikning dolzarb kurinishlarini yaxlit xolda sotsial guruxlar xalk tomonidan baxolanishi aks etadi» (V.Korobeynikov. Fikrlar piramidasi, 16-6).
S.Xitrova jamoatchilik fikri moxiyatini «ijtimoiy ongning anik xolati»dan keltirib chikarsa, V.Jitenov «ommaviy ongning baxolovchi xolati»dan keltirib chikaradi(S.Xitrova. Jamoatchilik fikri va rivojlangan sotsializm sharoitida targibot. M., 1979, 8-6, V.Jitenev. Sotsial boshkarishda jamgoatchilik fikri. Novosibirsk. 1987, 36-6).
Jamoatchilik fikri moxiyatini baxolovchi muloxazadan keltirib chikadi, deb xisoblaydiganlar kupchilikni tashkil etadi. A.Uledov ta’kdlaydi: «jamoatchilik fikrini kishilarning katta jamoalarining umumiy manfaatlariga, sotsial xayotining umum axamiyatli masalalari buyicha baxolovchi muloxazalar sifatida ta’riflash mumkin», bunda «jamoatchilik fikri xakikiy xolatlarga, sotsial xayot vokealariga munosabatni ifodalaydi»(K.Uledov. Sotsial psixologiyaning dolzarb masalalari. M., 1981, 72-6).
V.Paderin yozadi: «...jamoatchilik fikri turli sotsial kurinishlar axamiyatini uz manfaatlariga tugri kelish yoki tugri kelmasligiga karab axamiyatini anglaydigan katta va kichik sotsial guruxlarning baxolovchi muloxazalaridir»(V.Paderin. Rivojlangan sotsialistik jamiyatda jamoatchilik fikri: shakllanish moxiyati va konuniyatlari, Kozon. 1980, 110-b).
Birinchidan, biz jamoatchilik fikri tushunchasining kup ma’noligi xakida yaxshi tasavvurga ega buldik va uning ma’nosini aniklash, shunchaki, terminologik masala emas, balki prinsipal nazariy muammo ekanligini bildik, buni xal kilish jamoatchilik fikrini urganish shakllantirish va xisobga olish buyicha amaliy masalalarni xal kilishda muxim kursatkich bulardi.
Ikkinchidan, jamoatchilik fikri tabiati buyicha tadkikotchilarning karama -karshi va xarakteri buyicha bir-biriga yakin karashlari oydin buldi, shuningdek jamoatchilik fikrini mavjudligini uzi bilan boglik bulgan kurinishlar doirasi xam ma’lum buldi (Ijtimoiy va ommaviy ong, munosabat, baxolovchi muloxaza, manfaatlar, omillar va ijtimoiy xayot vokealari va boshkalar).
Uchinchidan, xar biri eng «moxiyatlisi»ga davogarlik kiladigan, turli tumanlikka boy bulgan moxiyatli tomonlarga ega bulgan jamoatchilik fikri fenomenini tan olish uchun keraklicha ma’lumotlar yigildi.

Nazorat savollari:

1. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasining strukturasi?
2. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishi?
3. Ijtimoiy fikr moxdyati?
4. XX asrda jamoatchilik fikri sotsiolgiyasining rivojlanishi?
5. Jamoatchilik fikrini emperik jiqatdan o‘rganishning aqamiyati?
6. Jamoatchilik fikrini o‘rganishdagi muammolar?

3 Mavzu: Jamoatchilik fikri tushunchasi, jamiyat qayotida uning ishlashi.

REJA:
1 .Jamoatchilik fikri ommaviy ongning elementi sifatida.
2.Jamoatchilik fikrini ekspressiv, nazorat, konsultativ va direktiv funksiyalari.
Z.Jamoatchilik fikrining moqiyati - baqolash, analitik, konstruktiv vazifalari.
4.Jamoatchilik fikrining belgisi - pozitiv va negativ fikrlar:
5. Jamoatchilik fikri ob’ekti va uni ko‘p tomonlama talkin etish.
6. Jamoatchilik fikri sub’ekti- sotsial jamoalar.
Tayanch iboralar: Jamoatchilik fikri, ob’ekt, sub’ekt, jamoatchilik fikri funksiyalari, jamoatchilik fikri tarkibi, baxrlash, nazorat, yo‘l - yo‘riq, maslaxdt.
ADABIYOTLAR.
1. Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. «O‘zbekiston». 2003 Y.
2. Karimov I.A. «O‘zbekiston: milliy istiqdol, iqtisod, siyosat, mafkura». 1-jild, T. «O‘zbekiston», 1996 y.
3. Karimov I.A. «YAngicha fikrlash va ishlash davr talabi». 5-jild, T. «Uzbekiston». 1997 y.
4. Karimov I.A. «Xavfsizlik va barqaror taraqkiyot yo‘lida». 6 jild. T. «O‘zbekiston» 1998 y.
5. Karimov I.A. «Biz tanlagan yo‘l - demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan qamkorlik yo‘li». 11-jild. T. «O‘zbekiston» 2003 y.
6. Milliy istiqdol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. G. «O‘zbekiston» 2002 y.
7. Bekmurodov M. Movarounnaxrda jamoatchilik fikri tarixi. G. «Fan». 1994 y.
8. Bekmurodov M. O‘zbekistonda jamoatchilik fikri. T. «Fan». 1999 y.
9. Bekmurodov M. Begmatov A. Milliy mentalitet va raqbar ma’naviyati. -T.: 2003 y.
10. Korobenikov V.S. Piramida mnenie. -M.: 1981 g. P.Obshestvennoe mneni:
Jamoatchilik fikri sub’ekti uning mexanizmi sifatida ob’ekt bilan chambarchas bog‘liqdir. Jamoatchilik fikrining ob’ekti o‘z ko‘lamiga ko‘ra juda keng bo‘lib unga moddiy va ma’naviy qayotning barcha xrdisalari kirishi mumkin. Anikroq qilib aytganda jamoatchilik fikri ob’ektiga
■ keng ijtimoiy qatlamlarning manfaat va eqtiyojlari bilan bog‘liq muammolar, jarayonlar qodisalar kiradi. Ular juda dolzarb baqol xarakterda bo‘lgan, vositalari orqali etarli darajada yoritilganda jamoatchilik fikrining e’tiboriga tushadi.
■ Jamoatchilik fikrining ob’ektini bir necha belgilarga qarab yoritish mumkin.
a) Keng tarqalganligiga qarab jamoatchilik fikrining ob’ekti umum | jaxon qit’aga davlatlarga oid va maqalliy bo‘lishi mumkin. Bu guruxga qurollanish poygasiga chek qo‘yish kurolsizlanishi afg‘on masalasi, mamlakatimizdagi bozor iqtisodiyoti to‘g‘risida xo‘jalik qisobiga o‘tish va fermerlar, xususiylashtirish, demografiya masalalari, orol dengizy _ masalasi va boshqalar kiradi.
| b) O‘z aqamiyatiga qarab jamoatchilik fikrining ob’ekti xalqaro, umumxalq va maqalliy bo‘lishi mumkin. Bunga yadro urushini oldini olish, jaxonda tinchlikni mustaxdamlash, ekologiya muammolari, rivojlanayotgan mamlakatlar va mustaqillikka erishgan mamlakatlarni yanada mustaqkamlash, ochlikka qarshi kurash kabi xalqaro regional masalalar kiradi. Mustaqil davlatimiz uchun umumxalq aqamiyatiga ega bo‘lgan masalalar xayotimizning barcha soqalarini tubdan o‘zgartirish, qar xil millatlar qarshi kurash, bozor iqtisodiyoti masalasi va shuningdek ekologik xolat bilan bog‘liq muammolarni ko‘rsatish mumkin.
v) Jamoatchilik fikrininig ob’ektiga ifodalanish xarakteri bo‘yicha, | milliy va umuminsoniy masalalarni, xodisalarni yoritish mumkin.
tinchlikni mustaqkamlash, atrof-muhitni muqofaza qilish, sog‘likdi saklash, odamlarni oziq-ovqat bilan ta’minlash masalalari umuminsoniy
■ xarakterda bo‘lsa, milliy etnik taraqqiyot ayrim millat va _ xalklarningmadaniy va ma’naviy tarakqiyot masalalari milliy xarakterga | ega. Masalan, ayrim millatlarning aftonomiya, mustaqillik xaqidagi
talablari shuningdek, xotin-qizlar masalasi va qokazo. Avvallari maxfiy
■ bo‘lgan soqalar qam qozirgi kunda jamoatchilik fikrining dikqat markaziga
■ tortilmoqda.
_ya Bu xarbiy qayot soqasi va fanning turli tomonlaridir. «YAdro
I kurolsiz dunyo insoniyatni asrash uchun» shiori ostida o‘tkazilgan xalqaro
kengashda ochiq laboratoriyalar yaratish to‘g‘risidagi taklif olimlar
I tomonidan keng qo‘llab-quvvatlandi. YA’ni gap fanning shunday soqasini
■ yaratishi...
_i SHunday qilib jamoatchilik fikrining ob’ektiga moddiy va ma’naviy
| qayotning turli tomonlari kirib ular avvalo ginesologik bilish va baqolash
funksiyalarida o‘z ifodasini topadi. Ammo jamoatchilik fikrining o‘ziga I xos xususiyati uning sub’ektlari ayni vaqtda ob’ekti ekanligidan qam
ⁱ iborat.
. Ushbu xolda jamoatchilik fikrining sub’ektining o‘z ob’ektiga
| munosabati kishilarni kishilar tomonidan qayta ishlash sifatida namoyon
bo‘ladi. Jamoatchilik fikri tomonidan nazorat ostiga olinadigan jamiyat, I aloqida kollektivlar, kishilarning fikrlari, ta’sir ko‘rsatadigan raqbar organlar, demokratik boshqaruv opparati kollektiv va ijtimoiy tashkilotlardagi o‘zini-o‘zi boshqaradigan organlar aloxdzda shaxslar jamoatchilik fikrining ob’ekti bo‘lishi mumkin. mexgshtsiz topilgan pul evaziga yashovchi ayrim shaxslar x,am jamoatchilik fikrining ob’ektiga aylanishi zarur.
Ularga nisbatan jinoyatchilik qonunlari qullash bilan birga jamoatchilik fikrining butun kuchini ishlatish kerak.
Jamoatchilik fikri e’tiroz qilib bo‘lmaydigan ashak-shubqasiz haqiqat xususiyatiga egadir. Uning noto‘g‘riligini dalillar bilan isbot qilib ariza berib bo‘lmaydi. CHunki jamoatchilik fikri, uning bergan soqasi va sanksiyasi ustidan x,ech qaerga shikoyat qilish mumkin emas.
Bundan tashqari jamoatchilik fikri bergan baxrda, sub’ekti bir taraflama ta’sir (jumladan, xayr-xoxlik yoki xush ko‘rmaslik ta’siri) ayrim shaxsning fikridagiga nisbatan juda kam darajada bo‘ladi.
Jamoatchilik kamdan-kam yanglishadi, chunki qar bir kishining uning orzu-xavaslarini, rasm odatlarini, fazilatlari va kamchiliklarini xar tomonlama o‘rganish imkoniyatiga ega.
Jamoatchilik fikrini, poraxo‘rlar, yulg‘ichlar, tekinxo‘rlar, jamiyat xdsobiga yashovchi boshqa kimsalar jamoatchilik nafratiga uchraydigan, o‘z qilmishlari uchun jazo topishlari muqarrar ekanligini xis etadigan tarzda yo‘lga qo‘yish kerak.
Jamoatchilik fikri turli xil illatlarga, maxdamachilik va maxdlliychilik buyrakratizmga qarshi kurashda faol pozitiyani egallash lozim.
Jamoatchilik xukuq organlari yordamida ichkilikbozlikka, guyoxdvandlikka, foxdshabozlikka va tekinxo‘rlikka qarshi ko‘p ishlarni qilishi mumkin. Jamiyatda vujudga kelgan illat va xodisalarni jamoatchilik fikrining faol ishtrokisiz bartaraf qilish mumkin emas.
Qrnunsi buzgan shaxsga nisbatan sud organlari tomonidan jazo choralarini belgilaganda, mexdatkashlar kollektivlarining jamoa tashkilotlarining fikri e’tiborga olinadi. Jamoa tashkilotlari kollektivning irodasiga asoslanib birinchi marta nojuya ish qilgan kishini kafillikga berishny sud organlaridan iltimos qilish lari mumkin.
Jamoatchilik fikrining rivojlanishidagi umumiy tendensiya shundan iboratki, ularning ma’naviy ta’siri doirasi tobora kengayadi, mehnatda va turmushda axdoq normalarini buzishning juda xilma-xil ko‘rinishlari mexdat kollektivlarining jamoatchilik tashkilotlarining fikrini to‘g‘diradigan ob’ektlarga aylanadi. Ayni paytda ijtimoiy va shaxsiy xdyotdagi yuksak ma’naviy qayotiy xarakatlar qizg‘in ko‘llab-kuvvatlanadi.
Jamoatchilik fikrining ob’ekti ichida odamlarning ruxdyatini, umuman ongini rivojlantirish, ijtimoiy faol shaxsni kamol toptirish masalasi m)^x,im o‘rin tutadi. Zero, millionlab mexdatkashlar ongini milliy istikdol ruxdda shakllantirish milliy mafkuraning asosiy yo‘nalishlaridan biridir.
Jamoatchilik fikrining ob’ekti va sub’ekti o‘rtasidagi deolektik o‘zaro bog‘liqdik qo‘yidagi vaziyatlarni o‘z ichiga oladi:
jamoatchilik fikri sub’ekti o‘z ob’ektini anikdab uni va unga ta’sir etuvchi omillarni ko‘zatib boradi;
uning mavjud xrlatini baqolash bilan ijtimoiy guruxdar va manfaatdor organlarning e’tiborini jalb qiladi; mavjud ob’ektning o‘zgarishi va rivojlanishini oldindan aytib beradi va uning jamoatchilik fikrining sub’ektidagi bulajak xolatini belgilaydi;
olingan baxrlash fikrlarini umumlashtiradi, xulosa chiqaradi va uning asosida ob’ektga nisbatan o‘zining maslaqat, taklif va talablarini ishlab chiqadi; jamoatchilik fikrining sub’ektini muammolarning xal qilinishi xdqida xdbardor qilib turadi; boshqa jarayonlarni ifoda etuvchilar bilan o‘zaro aloqa o‘rnatib turadi, baxrlarda ishtrok etadi, oldiga ko‘yilgan muammolarni muxrkama qiladi.
Bu jarayonning o‘ziga xos xususityati shundan konkret vaziyatga mavjud sharoitga qarab jamoatchilik fikrining ob’ekti va sub’ekti o‘z o‘rinlarini almashtirishlari mumkin: sub’ekt ob’ekt ta’siriga aylanadi va aksincha, ob’ekt sub’ektga aylanadi.
Jamoatchilik fikri ijtimoiy-ruhiy va mafkraviy ta’sir etish sifatida turli metodlar yordamida ob’ektiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ushbu vazifaning amalga oshish jarayonida ko‘llaniladigan barcha uslublarni ikki guruxga bo‘lish mumkin.
Ular jamoatchilik fikrining ijobiy reaksiyasini uyg‘otuvchi metodlar.
Jamoatchilik fikri tomonidan u yoki bu xarakatlarning salbiy baxrsini beruvchi uslublardan iborat. Birinchi guruxga maqullash, ko‘maklashish, yordamlashish, qo‘vvatlash, rag‘batlantirish, ta’sir o‘tkazish va ishontirish uslublari kiradi.
Jamoatchilik fikrining salbiy munosabatini ifoda etuvchi uslublarga maslaxdt tanbeh, ogoxdantirish, oqilona ish tutishga chaqirish kabilar kiradi.
Maqullash ijtimoiy-ruxdy ta’sir uslubi sifatida jamoatchilik fikri tomonidan qabul qilinayotgan qarorlarning zaruriyligi, u yoki bu xarakatlarning to‘g‘ri va foydaliligini e’tirof etishdir.
Ma’qullash, qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lib, uning asosida jamoatchilik fikri tomonidan ma’qullangan ijtimoiy xarakatlar aqayd etiladi, mustahdamlanadi va keng tarqatiladi.
Hozirgi milliy istiqdol sharoitida jamiyatni iqtisodiy-ijtimoiy siyosiy va ma’naviy jixdtdan rivojlantirish va mustahqamlash strategiyasini mamlakatimizda ruy berayotgan sifat o‘zgarishlar qator xalqaro xo‘jjatlarning imzolanishi, Avg‘onistondagi urushni tuxtatish va boshqa umumxalq manfaatlarini ifoda etuvchi siyosiy tadbirlarni jamoatchilik keng ma’qullashmokda. Ma’kullash va qo‘llash jamoatchilik fikri sub’ektining o‘z ob’ektiga nisbatan munosabatini bildirar ekan, u kishilar faoliyatini xarakatlarini rag‘batlantiruvchi takdirlash uslubi bilan chambarchas bog‘langan.
Taqdirlash jamoatchilik fikrining shaxsga ijtimoiy-ruxdy ta’sir metodi sifatiida katta axdoqiy, ijtimoiy imkoniyatga ega.
Jamoatchilik fikri kishining xizmat va yutuqdarini takdirlash bilan unda faol fuqarolik pozitiyasi rivojlanishiga xissa qo‘shadi.
Jamoatchilik tomonidan taqdirlash shaxsning ishlari to‘g‘ri va foydali ekanligini ommaviy ravishda e’tirof etish munosib ishlarning ijtimoiy mexdat faoliyatini nishonlash shakllarida ifodalanishi mumkin. Tashviqot jamoatchilik tomonidan takdirlashning usullaridan bo‘lib, ijobiy tajribani keng tushuntirishga yordam qiladi. Bu kishilar o‘rtasidagi munosabatlar jamoatchilik fikri tomornidan boshqariladigan sog‘lom, inoqijodiy mas’uliyatni chukur qis etgan kollektivda katta samara beradi.
Halol mexdatchilar, ilg‘orlar kollektivda o‘zoq yillar adavomida benuqson ishlagan kishilarni moddiy va ma’naviy jiqatdan rag‘batlantirishning turli formalari mavjud. tashakkur e’lon qilish; qimmatbaxr sovg‘a bilan taqdirlar; faxriy yorliq bilan mukofatlash; xurmat kitobiga yozish; Rag‘batlantirishning bu formalari juda katta tarbiyaviy axamiyatga ega. Halol va vijdonan ishlagan ilg‘or kishilarning jamoatchilik oldiDa kollektivda takdirlanishi endigina qayotni boshlagan yosh yigit qizlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Jamoatchilik fikri ishlab chiqarishdagi yutukdarni ma’naviy jixdtdan qullab-kuvvatlab, bu yutuqning ma’naviy moqiyatini ajratib ko‘rsatish bilan kishilarga yubksak g‘oyaviy fikrlar, yaxshi niyat va xis-tuyg‘ular uyg‘otadigan erkin mexdatning ma’naviy tomonlarini ko‘ra bilish qobiliyatini rivojlantirib, shaxsni tarbiyalashga ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy-ruqiy ta’sirning qudratli vositasi ishontirishdir. U kishilarning xulqi va ongiga ta’sir qilib, ularda atrofdagi voqeilikka nisbatan mustaqil qat’iy qarashlarni shakllantiradi.
Jamoatchilik fikri kishilarning rivojlanishiga yo‘l ochadi. Agar umuman jamoatchilik xususan, mexdat kollektivi a’zosi bo‘lgan shaxsning akdiy va jismoniy madaniy, g‘oyaviy siyosiy hamda axdoqiy kamoloti uchud zarur bo‘lgan ashart-sharoit va imkoniyatlarni yaratib bermasa, odam xar qancha qobiliyatli va talantli bo‘lgan takdirda ham o‘zini ko‘rsata olmaydi.
Boshqacha aytganda kishi qanchalik - zo‘r iste’dod va qobiliyatga ega bo‘lmasin, u biror-bir sohada yolg‘iz o‘zi qech narsa qila olmaydi.
Jamoatchilik fikri asosida kishilarning yuksak fuqarolik va axdoqiy fazilatlari shakllanib boradi.
Kishilar bir-birini chuqur va mukammal bilib oladi. Inson talablarining ijobiy va salbiy tomonlarini tushuntirib berishda ishotsch katta imkoniyatga ega. Ishonchning asosiy mazmunida qalollik, adolat, sof vijdonlilik, poklik, so‘z bilan ish birligi kabi axdoq-odob fazilatlari o‘z ifodasini topgan. Ishonch va e’tiqodni kamol toptirish mustaqil davlatimizda o‘z-o‘zini boshqarishning asosidir. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasining taraqqiyoti va ravnaqi yo‘lida mas’uliyatli faoliyati bilan o‘rnak ko‘rsatayotgan Islom Karimovga xalqimizning ishonchi katta.
CHunki yurtboshimiz kecha-kunduz mexdat qilayaptilar. Mustaqil Uzbekiston istiqboli va istiqdoli uchun jonbozliq ko‘rsatmokdalar. Jamoatchilik fikri namuna vositasi bilan kishilarga ta’sir ko‘rsatib ularni unga takdid qilishga undaydi va shu yo‘l bilan ularni faolligini boshqaradi.
Jamoatchilik fikri sub’ekti o‘z ob’ektiga faqat rag‘batlantiruvchi, ya’ni ijtimoiy-ruhiy ta’sirlar ko‘rsatib qolmay, balki taqikdovchi vositalar bilan ham ta’sir etadi. Unga yuqorida aytganimizdek, maslahat, tanbeh, ogohlantirish, oqilona ish tutishga chaqirish, tanqid, majbur etish, qoralash kabilar kiradi.
Maslaqat, ijtimoiy-ruhiy uslub sifatida nasihat berishni, ma’lum sharoitlarda qanday ish tutishga yo‘llanma berishni o‘z ichiga oladi. Maslahat bevosita ta’qiqdovchi uslubga kirmaydi.
Biroq ob’ekt Ma’kul qarorni qabul qilishda qiynalganda o‘z faoliyatitda oqilona yo‘llarni axtargan paytda yoki to‘g‘ri ish tutilayotganligiga ikkilanayotganda unga muhtojlik tug‘iladi. SHunday paytda jamoatchilik fikri maslahat uslubini qo‘llash bilan ijtimoiy munosabatlarning tartibga kelishiga ijtimoiy tuzilish tartiblariga moslashishga ko‘maklashadi va bu boradagi harakatlarni rag‘batlantiradi.
Tanbeh yo‘l ko‘yilgan xatoni, ishdagi kamchiliklarni qayd etadi. Tanbehning keskin shakli xayfsan bo‘lib, undan maqsad kishilarning qabul qilingan talablar, normalardan chekinishni bartaraf qilishdir.
Ogohlantirish oqilona ish tutishga chaqirish ham mana shu maqsadga xizmat qiladi.
Jamoatchilik fikri ogoxdantirish orqali ma’lum kollektiv umuman jamiyat manfaatlariga zid harakatlarga chek ko‘yilmasa, jamoatchilik tomonidan qat’iy choralar ko‘rilishi qakdda noto‘g‘ri yo‘l tutgan kollektiv va shaxslarga ma’lum.
Agarda jamoatchilik fikrining oldini olish choralari qo‘llanishiga qaramay ijtimoiy tajriba sub’ektining jamiyat talablari normalari an’analariga zid qarakat va ishlari davom etaversa, u qolda ularga nisbatan jamoa tomonidan tanqdd, kulgi qoralash va xatto nafratlanish usullari ko‘llaniladi.
Jamoatchilik engil-elpi ishlovchi ammo yaxshi qayot kechirmoqchi bo‘lgan dangasalar va tekinxo‘rlarga ijtimoiy foydali mehnatdan buyin tovlovchilarga, meqnatchiz qayot kechirmoqchi bo‘lganlarga, mehnat intizomini buzuvchilarga tamomila boshqacha fikrda bo‘ladi.
Meqnat intizomini buzuvchilarga nisbatan qo‘yidagi intizomiy chora qo‘llaniladi.
1. tanbeq, qayfsan berish;
2. o‘n oygacha kam ish qaqi tulanadigan ishga o‘tkazish yoki shu muddatga past lavozimga tushurish;
3. ko‘p yil ishlaganligi uchun qamda bir yillik ish yakunlari bo‘yicha to‘lanadigan qaqdan, uzluksiz staji bo‘lganligi uchun ko‘shimcha ish nusqalardan va mukofotdan maxrum etish;
4. turar jo maydoni olish bo‘yicha navbatni orqaga surish;
5. meqnat ta’tilini uncha qo‘lay bo‘lmagan davrga kuchirish;
6. majlisada muqokama qilish, o‘rtoqdarga ogoxdantirish;
7. o‘rtoqlik sudiga borish;
8. qilmishlarini devoriy gazetalarda aks ettirish;
9. o‘rtoqdariga u yashayotgan joydagi kishilarga, oila a’zolariga ma’lum qilish;
YU.zarur qollarda meqnat intizomini buzuvchilarni ishdan bushutishgacha chora qo‘llash.
Jamiyatda uchraydigan qar kim yaramas illatlarga qarshi kurashni kuchaytirish, demokratiyaning yorkin kurinishlaridan biridir.
Bizda jamoatchilik meqnatkashlarning meqnat va turmush sharoitig‘a bog‘liq bo‘lgan masalalarni diqqat markazida tushib qonunsizlik, adolatsizlik shaxsga uning eqtiyojlari va manfaatlariga e’tiborsizlik bilan qarash qollarini juda tez payqab oladi. U adolatni ishchilik bilan qimoya qiladi, odamlarga meqribon bo‘lishini, izzat va xurmat bilan qarashini ularning sog‘lig‘i, ish sharoiti, madaniy dam olib, xordiq chiqarishlari qaqida g‘amxo‘r bo‘lishni talab etadi.
Jamoatchilik fikri qonunlar bilan bir qatorda va birgalikda jamiyatning qar bir a’zosining qadr-qimmatini va qaq-hukukdarini shiorlik bilanqimoya qiladi.
Fikrning anikdigi va ravshanligi chuqur insonparvarligi, insonga uning kuchiga yo‘l ko‘ygan xatosini tuzatish qayot bilan qamnafas bo‘lish qobiliyatiga ishonish jamoatchilik fikrining rag‘batlantiruvchi (ijobiy fikr uyg‘otuvchi) va qoralovchi tomonlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini tuldiradi.
Tizimlar rivojlanish va funksional konuniyatlarni, xarakatlantiruvchikuchlarni urganuvchi fandir. U turli ijtimoiy xodisalar jamiyat va tabiat urtasidagi alokadorlikni, shuningdek, shaxs kishilarning ijtimoiy xulki, uning elementlari va rivojlanish konuniyatlarini urganadi.
Xozirgacha jamiyat xayotini sotsiologik jixatdan tadkik kilish asosan, ikki yunalishda rivojlanib keldi. Birinchi yunalish O. Kontdan fransuz sotsiologi E. Dnerkgeym orkali rivojlantirgan amerikali sotsiolog T. Parsonslaning sotsiologik ta’limoti. Iunalishda ijtimoiy tizim uzgarishi tashki kuchlar orkali tushuntirilib, kuprok psixologik omillarga e’tibor berilgan.
Ikkinchi yunalish: marksistik sotsiologik ta’limot bulib, unda ijtimoiy tizim ziddiyatlar asosida ichki kuch ta’siri orkali tushuntirilib, materialistik moxiyatga ega bulgan moddiy munosabatlarning belgylovchi roliga asosiy e’tibor karatilgan.
Ushbu mavzuni yoritishda biz xar ikkala ta’limotning uziga xos tamonlarini, xususiyatlarini tushuntirib, ularning afzal va kemtik jixatlarini kitobxon e’tiboriga xavola etamiz.
Ijtimoiy va Amerika sotsiologiyasida ijtimoiy tizimning muxitdagi «muvozanati»ni saklashga asosiy e’tibor karatiladi. O.Kont va Dyurkgeym sotsiologik karashlarga asoslanib, jamiyatning bir butunligi uning «ijtimoiy muxitdagi doimiy muvozanati», ichki va tashki ta’sirshsh muvofiklashtirish - sotsiologiyaning asosiy vazifasi kilib belgilangan. Umuman, ijtimoiy tizim tarkibidagi uzgarish va integratsiya sifatidagi Parsonsning funksional sotsiologik ta’limoti muvozanati tugrisidagi nazariyadir.
Marksizm sotsiologiyasida esa ijtimoiy tizimning uzaro ziddiyatlik xarakteri «muayyan muvozanatdan ogish» emas, balki ularning (ijtimoiy tizimining) tarkibiy tuzilish moxiyati, konuniyatli ichki rivojlanishning zaruriy natijasidir. Ijtimoiy tizimlar moxiyatini bunday tushunish jamiyatda ichki ijtimoiy ziddiyatlar (konfliktlar), sinfiy kurashlar ruy berishi va ular jamiyat rivojlanishining asosiy moxiyatini, belgilashni anglatadi.
Marks va Englsning «Xozirgacha utgan jamiyat tarixi sinflar kurashi tarixidan iboratdir»,- degan mashxur iborasi yukoridagi fikrimizga dalil buladi.
Xozirgi zamon sotsiologiyasi kaysi ta’limotga asoslanadi?
Xar ikkala ta’limot xam jamiyat xayotidagi muxim belgilarni uziga mujassamlashtirgan.
Sotsiologik amaliyot funksional uzgarishlarsiz, evalyusiyasiz revalyusiya tushunchasi bilan, funkchional munosabatlar taxlilsiz ijtimoiy tizimlar rivojlanishini fakat ziddiyat va konfliktlar orkali asoslashga urinuvchi ta’limot jamiyat xayotini bir tomonlama urganishga olib kelishini kursatmokda.
Burjua sotsiologiyasi nomi bilan atalgan Ijtimoiy sotsiologik ta’limotida xam uziga xos ijadiy jixatlar bilan bir katorda, ijtimoiy tizimlar rivojlanishining ichki ziddiyatli xususiyatlarini xisobga olmaslik xam - jamiyatni bir tomonlama tushuntirishni bildiradi.
«Jamiyat xayotining industrallashuvi ob’ekti ravishda, kaysi ijtimoiy tizimlar bulishidan kat’iy nazar, ijtimoiy israrxiyaning bir xil (yagona) tipiga olib boradi»,- degan amerika sotsiologlarining fikri xozirgi tarixiy rivojlanish amaliyotida tasdiklanmokda.
Ijtimoiy xayot nisbatan mustakil,barkaror, funksional va rivojlanish konunyatlariga ega bulgan ijtimoiy tizimlar birligidan iboratdir. Ijtimoiy tizim - murakkab ichki tuzilishga ega bulib, tartibli, bir butun, uziga xos ijtimoiy alokadorlik va turli ijtimoiy munosabatlar birligini tashkil kiladi. Xar kanday ijtimoiy tizim uzining tarkibi tuzilishiga jamiyatning ayrim tarkibiy tizimlari,Masalan: iktisodiy, siyosiy, ma’naviy, xukukiy, ijtimoiy turmush, fon va boshka shu kabi soxalarda, to aloxida olingan insongacha bulgan ijtimoyi tizimlar shular jumlasidandir. Ijtimoiy tizimlar rivojlanishi tabiiy - tarixiy jarayon tarzida boradi. Xar bir ijtimoiy tizim boshkasining, yukori darajasidagi tizimini tarkibiga kiradi. Uzi esa kuyi, kichik tartibidagi tizimlarni uz tarkibiga oladi. Jamiyat xayotida biron bir ijtimoiy tizim aloxida ravishda, boshkalardan ijtimoiy muxitdan ajralgan xolda yashay olmaydi.
Jamiyatning ijtimoiy tarkibi - ijtimoiy tizimlar va ularning elementlari urtasidagi ijtimoiy alokalar turli tashkil kilib, ijtimoiy munosabatlar mavkurasini ifodalaydi, xamda turli ijtimoiy gruxlar, mexnat taksimoti, ijtimoyi institutlar xarakterini aks ettiradi.
Jamiyat, uning tizimlari uziga xos tarkibiy tuzilishga ega bulib ularning asosiy komponenti inson xisoblanadi. Kishilar ijtimoiy xayotning turli soxalarida - iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy, oila turmushida faoliyat kursatadilar.
Ularning asosida ijtimoiy tarkiblar tuziladi. Ijtimoiy tizimlarning murakkabligi, tarkibdagi elementlarning soni kupligi bilan emas, asosan bu elementlar urtasidagi aloka va munosabatlar xarakteri bilan belgilanadi. SHuning uchun xam xozirda «Respublikaning barcha fukarolari va yuridik shaxslariga tashabbus kursatish ishbilarmonlikni rivojlantirish uchun, xujalik faoliyatining konun tomonidan ma’n etilmagan barcha turlarini amalga oshirish uchun keng imkoniyat yaratish»ga aloxida e’tibor kursatish lozim.
Xar kanday ijtimoiy jarayonlar inson faoliyati bilan boglik. Muayyan ijtimoiy birlik sifatida uyushgan kishilarning katta katta guruxlari: ' sinflar, millatlar, milliy - etnik, ijtimoiy demografik:nisbatan kichik tizimlar: ukuv tarbiyaviy, oila turmush va boshka guruxlar, ijtimoiy tashkilotlar, birlashmalar, ittfoklar -jimiyatning ijtimoiy tarkibini tashkil kiladi. Ular tarixiy rivojlanish boskichlarida turli ijtimoiy asoslarda shakillanadilar. YAshash sharoitiga, rivojlanish xususiyatiga, ijtimoiy extiyojga, manfaatlarga va muayyan maksadga ega buladi. Ijtimoiy tizimlar zanjirida turli, uziga xos xalkaga ega buladilar. Ichki tashkiliy tuzilish xarakteri, funksional va rivojlanish darajasi, turmush tarzi, faoliyat shakli va usullari bilan kadriyatlar tizimi, norma, goyalari, karashlari va boshka jixatlari bilan uzaro fark kiladilar. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini konkret tarixiy davr kismidan olib karash talab kilinadi. CHunki, turli tarixiy davrlar ijtimoiy tarkibi uzaro sifat va xususiyatlari bilan fark kiladi.
Jamiyatni ijtimoiy tarkibini sotsiologik jixatdan urganishda uni uch ma’noda: eng umumiy: maxsus keng va xususiy tor ma’noda olib karash zarur.
Umumiy ma’nodagi ijtimoiy tarkib - jamiyatning bir butun tarkibini tashkil kiladi. Bu ijtimoiy tarkibning elementi sifatida jamiyatning ijtimoiy munosabatlariga mos tushuvchi iktisadiyoti, siysati, ideologiyasi kabi soxalar kiradi.
Ikkinchisi, maxsus, keng ma’nodagi ijtimoiy tarkibga ijtimoiy tarixiy birlik majmuasi va ular urtasidagi aloka, munosabatlar kiradi. Bu tarkib milliy - etnik, ijtimoiy - demografik, mutaxassislik va boshka shu kabi kishilar guruxlarini uz ichiga oladi.
Tor ma’nodagi ijtimoiy tarkib tushunchasiga mexnat jamoalari, xududiy birlik, nisbatan tez uzgaruvchan guruxlar kiradi.
Bozor munosabatlarining tarkib topishi jarayonida Uzbekiston ijtimoiy tarkibida kechki uzgarishlar ruy bermokda.
«Sotsiologiyaning umumnazariy muammolari» asarida amerikalik sotsiolog Parsons.T jamiyat tarkibiy tuzulishining funksional modelini ishlab chikdi. Unga muvofik, xar kanday ijtimoiy tizim kuydagi turtta tarkibiy ierarxik darajadan iborat.
1. «Birlamchi» yoki «ikkilamchi» daraja ijtimoiy tizim elementlarining bevosita alokadorligi ifodalanadi.
2. Boshkaruv yoki «menenderial» daraja, birlamchi darajadagi ijtimoiy tizimlar elementlarining uzaro alokadorligini tartibga solib turadi. Bu daraja boshka tarkibiy alokalar buginlari bilan munosabatlar urtasida vositachilik rolini bajaradi. Ijtimoiy tarkibni nazorat kiladi, kuzatadi, kishilarning maddiy jixatdan ta’minotini boshkaradi.
3. «institutli» daraja yanada umumiyrok masalalar bilan shugillanadi. Bunga turli boshkaruv institutlari va raxbariyat, ma’muriy idora organlari, ularning vakillari kiradi.
4. Oliy darajadagi, umumdavlat darajasidagi jamiyat tashkilotlari. Bunga davlat, xokimiyat, xukukiy va boshka tashkilotlar kiradi. Ular kuyi darajalar ustidan nazorat kiladi va boshka tashkilotlar kiradi. Parsons sotsiologik maktablari karashicha, jamiyat funksional tizimlardan iborat. Bu maktab vakillari dinning jamiyat xayotidagi funksional axamiyatiga xam yukori baxo berganlar. Din - jamiyatning «bir butun» xolda bulishiga xizmad kiladi - deb ateizmga jamiyatning bir butunligini buzuvchi, nomutanosiblikni keltirib chikaruvchi omil sifatida karashgan.
Ijtimoiy munosabatlar - kishilar, ijtimoiy guruxlar, millatlar,sinflar va boshka ijtimoiy tuzilmalar urtasidagi munosabatlar va ularning ichki iktisodiy ijtimoiy siyosiy manaviy va madaniy soxalaridagi faoliyatini tashkil kiladi. Aloxida olingan inson jamiyatning ijtimoiy munosabatlarining boshlangich unsuri xisoblanadi. Uz moxiyat e’tibori bilan ijtimoiy munosabatlar moddiy va madaniy,ustkurmaviy mavzuda buladi. Moddiy ijtimoiy munosabatlarga iktisodiy, ishlab chikarish munosabatlari kiradi. Ustkurmaviy munosabatlar siyosiy xukuki munosabatlarni uz ichiga oladi. Ma’naviy munosabatlar axlokiy mafkuraviy diniy va boshka munosabatlar jamlanadi. Jamiyat rivojlanishi ijtimoiy munosabatlar rivojlanishi bilan belgilanadi. Boshkacha aytganda bir butun tizim sifatidagi jamiyat moxiyatini uning soxalari tizimi urtasidagi uzaro funksional alokadorlik konunlari ifodalaydi.
Sotsiologiyada ijtimoiy munosabatlardagi ob’ektiv jixatlar bilan bir katorda sub’ektiv omillarni urganish xam aloxida axamiyatga ega. Sovet tizimida ijtimoiy munosabatlardagi sub’ektiv omillarning axamiyati ob’ektiv omillar darajasidan ancha pasaytirilib uni tarkib kilishga kam etibor bergan edi. Uz navbatida sovet jamiyatining 70 yildan ortik rivojlanish davomida ob’ektiv konunyatlardan kura kuprok sab’ektiv konunyatlaridan kura kuprok sab’ektiv ominlarning tasiri asosiy urin tutgan. Stalinizim ommaviy repretsiyasy, N.S.Xrushchevning sab’ektiv valyutaristik siyosati, L.I.Verjnev Bosh Sekretarlik davridagi afgon urishi M.S.Gorchabevning abstrakt «kayta kurish siyosati va uning barbod bulganligi fikrimizga yorkin misol bula oladi.
Gorb sotsiologiyasida, xususan, sotsial bijvioristik nazariyada ijtimoiy munosabatlar: inson-«psixologik mashina» tamoilidan kelib chikkan xolda tushuntiriladi. Unga kura individ ijtimoiy alokadorlikning faol yaratuvchisi sifatida uz shaxsiy xukukini va xayotda mavkesini yaratadi.
T.narsons ijtimoiy rolni «faoliyatidagi individ arientining byr butun tizimy» sifatida karaydi. Ijtimoiy ruli xar bir kishiga jamiyat tomonidan yuklanadi va baxolanadi.
Ijtimoiy rol tushunchasi orkali ijtimoiy sotsiologlari insonning ijtimoiy tibiatni tushuntirishga xarakat kiladilar.
Jamiyat xayotining muxim tomonlaridan biri ma’daniyat bulib, uziga xos ijtimoiy tizim sifatida tarkibiy tizim sifatida tarkibiy tizimga egadir.
Ijtimoiy xayotning ma’naviyat soxasi mazmuni, ega avvalo mafkura, axlok, sa’nat, din va ijtimoiy xayotning boshka nomiddiy jixatlarida namoyon buladi. Bu soxada uzining xususiyalari bilan jamiyatning ijtimoiy - siyosiy tizimidan xam fikr kiladi.
Uzbek xalki uzining mustakillikka erishganligi umnosabati bilan jamiyatimiz ma’daniyat tizimida tub uzgarishlar ruy bermokda. Ishla,b chikarish munosabatlarining yangi iktisodiy ijtimoiy ml’xiyat ma’naviy mazmun bilan tuldirilmokda.
Dunyo karay - shaxs ma’naviyatning asosiy mazmuni tashkil kiladi. Jamiyatning ma’naviyat tizimi uz tarkibiga siyosiy - xukukiy ong, axlok, fan, faolsafa, san’at, diniy, ong va boshka karashlarni kamraydi. Ularning xar biri ijtimoiy-tarixiy faoliyatining muayyan tamonini tashkil kilib, manaviy ozuk vositasini sifatida amalga oshadi.
Ma’naviyat tizimi yukorida kursatilganla bilan cheklanmaydi. U yanada boy mazmuniga ega. Kundalik ong, ijtimoiy psixologiya mafkura sa boshka ma’naviy munosabatlar xam bu tarkibga kiradi. Ijtimoiy ong shakillari ma’naviyatda asosiy urni tutadi.
Muayan ijtimoiy- iktisodiy, siyosiy, munosabatlar asosida ma’naviy muosabatlar tarkib topadi. SHuning uchun xam inson ma’naviy dunyosining mazmuni juda murakkab buladi. SHaxs ma’naviyati jamiyat ma’naviy xayoti, tizimining uziga, yuragi xisoblanadi. Ijtimoiy kadralar tizimi jamiyatining tarixiy rivojlanishi davomida shaklanadi, yanada rivojlanib boyib boradi.
Uzbekiston milliy musatikillika erishish tufayli milliy kayta tiklana boshladi.
Bozor iktisodiyoti sharoitida jamiyatimizning barcha soxalari uzgarib bormokda, shu jumladan ijtimoiy tizimlar. Bu uzgarishlar uchun barcha sharoitlar mavjud, ulardan foydalanishda sotsiologiyalar ijtimoiy tizimini funksiyalar axamiyatiga e’tibor berishadi. Jamiyatimizdagi uzgarishlar fakat ziddiyat yoki konflekt (nizo)lar natijasida nomoyon buladi, degan fikrlarni asos yuk. Respublika xayotida iktisodiy isloxatlari chukurlashuvi davom etayapti, ya’ni barcha korxona va tashkilotlarda yangi muxit va ijtimoiy munosabatlar vujudga kelmokda.Ular uz navbatida barcha tizimlarga ijobiy ta’sir kilmokda.
NAZORAT SAVOLLARI:
1. Jamoatchilik fikrining nazorat vazifasi?
2. Jamoatchilik fikrining moqiyati?
3. Jamoatchilik fikrining belgisi?
4. Jamoatchilik fikrining sub’ekti?
5. Jamoatchilik fikriining ob’ekti?
6. Jamoatchilik fikrining konsultativ va derektiv funksiyalari?
7. Jamoatchilik fikri ommaviy ongning ko‘rinishi sifatida?

4-MAVZU: JAMOATCHILIK FIKRI STRUKTURASI

REJA:
1. Monistik, plyuralistik fikrlarning belgilovchi omillar
2. Jamoatchilik fikrini shakllanishida stixiyali, maqsadga qaratilgan jarayonlarning jamoatchili fikri mavjud bo‘lishining belgilovchi sharoitlari.
3. Jamoatchilik fikrini sotsial boshqaruvni omili.
4. Qarorlar qabul qilish jarayonlarida jamoatchilik kayfiyati sotsial psixologik xrdisa sifatida.
5. Ijtimoiy ong kishilarning dunyo bilan, o‘z-o‘zi bilan munosabatlarining ma’naviy vositalari tizimi sifatida.
Tayanch iboralar: Monizm, plyuralizm, monipulyasiya, ijtimoiy fikrni stixiyali shakllanishi, ijtimoiy ong, ijtimoiy boshqaruv, jamoatchilik fikri strukturasi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Bekmurodov M. Movorounnahrda jamoatchilik fikri tarixi. -T.: «Fan», 1994 y.
2. Bekmurodov M. O‘zbekistonda jamoatchilik fikri. -T.: «Fan», 1999 y.
3. Mexaylovskiy B.V. Sovremennme amerkanskie liberalizm: ideologiya i politika. -M.: 1992 g.
4. Obshestvennne mnenie i talpe. -M.: 1978 g.
5. Garva D.M. Obshestvennme mnenie kak sotsiologicheskiy kategorii i sotsialnme institut. SPb. 1995 g.
Jamoatchilik fikrini tadqiq kilishning uslubiy nuqtai nazarlariga daxldor bo‘lgan muammolar ichida bu fikrlarni keskin bayon etish, jamoatchilik firkini bayon etishni mustaqil voqelik deb qarash aloxdda o‘rin tutadi. Lekin bunda muammo jamoatchilik fikri qaysi kanallar orqali bayon etilayotganiga emas, balki shu fikrni bayon etishning mazmuni va shakliga borib taqaladi. Jamoatchilik fikrini izxrr etishga rasmiy yondoshish quyidagi savolga javob beradi: jamoatchilik fikri sifatida namoyon bo‘layotgan muloqazalarning mantiqiy xrlati qanday? YOki boshqacha aytganda: jamoatchilik fikri muloqazalarning qaysi turi orqali bayon etilyapti? Moxdyat nuqai nazaridan bildirishlar (bayon etishlar) boshqa bir muammoga olib keladi: jamoatchilik fikri qaqaqatni bayon etadimi yoki yolg‘onni? Jamoatchilik fikrining haqqoniy yoki yolg‘onligi nima bilan aniklanadi. .
Muloqaza-fikrning shakli qaqida masala ko‘ndalang ko‘yilganda, gap faqat muloxdza tarkibi qaqida bormasligi kerak. Axir jamoatchilik firki muloqaza yuritganda qar qanday shakliy-mantiqiy tarkibga bayon etilishi mumkin. U to‘la ishonch bilan, umidsizlik bilan bayon etilishi, umumiy va xususiy taxminiy bo‘lishi aloqaning qar qanday turi orqali bildirilishi mumkin. Muloqaza-fikr shakli deganda qandaydir boshqa narsani bayon etilishlikning jamoatchilik fikrining boshqa funksiyalari bilan bevosita bog‘liqo‘lgan tipini tushunishi kerak.
Bayon etishning asosiy tiplari. Jamoachilik fikrining boshlang‘ich va asosiy ijtimoiy funksiyalaridan biri baxrlash (baqo berish) funksiyasidir. U turli ma’nodagi bayon etilishlarda o‘z ifodasini topadi. Maslaqat mazmunidagi; qat’iy buyruq tarzidagi, narsani nomi bilan ataydigan yoki ataylab narsaning nomini o‘zgartirib ataydigan (soda qilib aytganda 1-chi qoda «ok>>ni «oq>>, «qora»ni «qora» deb ataydigan. 2-chi qolda «oq»ni «qora», «qora»ni «oq» deb ataydiganlar). Biroq, jamoatchilikning baqo berish faoliyatining aynan o‘xshash shaklidagi bayon etish - bu o‘ziga xos baqolovchi muloqazadir.
a) baqolovchi muloqaza (fikr). U ko‘rinish, voqea-qodisaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri baqo berish ko‘rinishida bo‘lib, quyidagi tuzilish bo‘yicha amalga oshadi: «yaxshi-yomon», «ma’kul-qarshi», bu kutblardagi oraliq kata yoki kichik bo‘lishi, shuningdek baqolovchi turida bo‘lishi mumkin.
Keyingilariga katta aqamiyat bergan qolda, shuni nazarda tutish kerakki, jamoatchilik munosabatlaridan foydalanish qator sezilarli nuqsonlarga ega. Asosiysi bilvosita ifoda etishda baqo berishning kuchi va silliqdigi o‘zgaradi va bu bayon etilgan fikrning qaqiqiy moqiyati va chegarasini o‘lchashda kiyinchilikka olib keladi. Haqiqatan: «Bu masalaning echimini topish uchun nima qilish kerak?» va «Bu masalani echish uchun ko‘yilgan aniq qadamni qanday baxrlaysiz?» degan bu ikki savol o‘rtasida farq mavjud-ku. Ko‘rinib turibdiki, birinchi qolatda «indamaslik» katta aqamiyatga ega - ba’zi bir amaliy tadbirlar qaqida umuman aytilmaydi yoki juda oz ovozga ega bo‘ladi. Biroq, bundan tilga olinmagan tadbirlarni xalq qo‘llamaydi yoki kam ko‘llaydi, degan xulosa chiqarish kerak emas. Tadbirga munosabatni bilish uchun berilgan savolga to‘g‘ri salbiy javob berilganda shunday to‘xtamga kelish mumkin. Voqe’likning u yoki bu ko‘rinishlariga kishilar munosabatini bilish juda afzaldir: u omma ongining tasvirini ancha aniqdik bilan tasvirlaydi.
Baqo berishning bilvosita shakliga kelsak, uning orasida muloqazalarni ajratadigan, «termometr» deb ataladigan turli salmoqqa ega. Uning mazmuni shundaki. U voqelikning turli ko‘rinishini ma’lum bir tartibga soladi (muqimlik, birlamchilik, jadallik darajasiga qarab).
Baqolashning farqi tushunarlidir. Keyingi qolatda gap qamisha bir ko‘rinishiga mutlaq baqo berish qaqida ketsa (jamoatchilik fikri alternativa, ya’ni «qa», yoki «yo‘k>>ni tanlash bilan to‘kdash keladi); birinchi qolatda - bir necha ko‘rinishlarga mutlaq baqo berish qadida gap ketyapti (taklif qilinayotgan alternativa (qarama-qarshi qollardan birini tanlash) bir necha turdagi «qa»ni tanlashi kerak bo‘ladi).
b) Asoslovchi muloqazalar. Jamoatchilik fikrini ifodalovchi muqim shakllardan biri asoslovchi muloqazalardir. Uning mazmuni gapirayotgan kishi uchun aynan shunday muloqaza yuritayotganligini tushuntirishdan iborat. Masalan, ko‘pchilik urushning oldini olish mumkin deb qisolaydi. Biroq, turli kishilar bu nuqtai nazardni tasdiqdashda turli yo‘l tutishadi: birlari mamlakatning iqtisodiyoti kuchi va unda qukm surayotgan tuzumning kuchini; ikkinchilari - «butun jaqondagi tinchlikparvar kuchlarning kuchini», uchinchi birlari - «mamlakatning zamonaviy kurollarga ega ekanligini» nazarda tutishadi.
«Bildirligan fikr nimaga asoslangan» savoliga javob bo‘ladigan muloqazada voqe’lik ko‘rinishining bilvosita baqo berishi qam mujassam. Biroq, ish bitta baqo berish bilan bitmaydi. Mantiqiy xususiyatning o‘ziga xosligi va asoslangan muloqazalarning aqamiyati shundan iboratki, ular bayon etish (izxrr etish) ob’ektlarinigina tasvirlab qolmay, balki muloqaza yuritmayotgan ongni qam tavsiflaydi, chunki bu kishilar ongi va voqelikning turli ko‘rinishlari o‘rtasidagi u yoki bu bog‘liqdiklar qanday tutashadi -shuni ko‘rsatadi. Ko‘rilayotgan bu muloqazalarning o‘ziga xosligi, butun bir jamoatchilik fikrini taqpil qilayotganda ularni aloqida bir qatorga tuzadi; ular nazorat savollar sifatida keng qo‘llaniladi - xabardorlik, qaqqoniylikni anikdashga qaratilgan bo‘ladi.
v) Taqpiliy muloqazalar. Taqliliy muloqazalar asoslovchi muloqazalarga yaqin turadi. Bu tipdagi muloqazalar «Nima uchun gapirayotgan kishi nuqtai nazarining u yoki bu ko‘rinishini qo‘llayapti?» degan savolga emas, balki masalan, «Nima uchun shu ko‘rib chiqilayotgan ko‘rinish mavjud, uning asosiy aloqalari qanday?» va xrkazo kabi savollarga javob beradi.
«YOshlar o‘rtasida ma’lum bir salbiy ko‘rinishlarning mavjudligini qanday tushuntirish mumkin?» - degan savolga nufuzli kishilar SH-so‘rovda, xuddi shu shakldagi muloqazalarni bildiradilar. SHuningdek, anketada katta avlod vakillarining, umuman qozirgi yoshlarga munosabatini asoslash atklif etilgan savol qam berildi. Bu javoblarni takqoslash asoslovchi va taxdiliy muloqazalar o‘rtasidagi farqni ilg‘ashga yordam beradi. agar, ulardan birinchisi, gapiruvchining fikrini asoslagan qolda o‘z mazmunida «fikr-ob’ekt» aloqasini qayd etishga, uning voqe’likni boshqa ko‘rinishlari bilan o‘zaro munosabatlarini taqlil etishga qaratilgan qolda «ob’ekt-ob’ekt» aloqasini o‘rnatadilar.
g) Ekzistensial, ya’ni mavjudlik muloqazalari. Bu muloqazalarnig moqiyati shundan iboratki, ular u yoki bu ko‘rinishni tasdiklash, uning voqe’likda mavjud yoki mavjud emasligini aniqdash kerak. Ba’zida bu muloqazalar, mutlaq qaqiqatni qayd etadilar - bu qolatda ular gapiruvchining voqe’likka nisbatan munosabatini ifodalaydilar, fik bo‘lmaydilar. SHuningdek, kuyidagi tipdagi savollarga javoblar qam chinakam fikr bo‘lmaydi: «Hayotda shaxsan o‘zingizning maqsadingiz bormi? Bor bo‘lsa, u qanday maqsad?», «Har kuni ishlab chiqarishdagi meqnatga, uyquga, ovqatlanishga va boshqalarga o‘rtacha qancha vaqt sarflaysiz?». Boshqa tomondan, noma’lum, tekshirilmagan, isbotlanmagan faktlarni qayd etadigan muloqazalar qam, ekzistensial muloqazalar kabi sotsiologiya o‘rganadigan jamoatchilik fikri tarkibiga kiradi. Ularni taqpil qilish kishilar bildirgan fikrlar mazmunini anikdash uchun juda zarurdir.
d) Anikdovchi muloqaza. Bu muloqazalar ekzestensial muloqazalardan farkdi o‘laroq, voqe’lik ko‘rinishining mazmunini ochib beradi, uning muqim belgilari xislatlarini namoyon qiladi, mantiqan aytganda ko‘rinishni aniqdaydi. Bular anikdovchi muloqazalar, ya’ni definitiv muloqazalar. Bularning ekzitensial muloqazalar bilan ancha umumiy jiqatlari bor. Anikdovchi muloqazalar qam mavjud narsalarning aniq belgilarini, narsalarga xoslik faktini anikdaydi. SHu bilan birga yakqol farq qam qiladilar, chunki ular qamisha voqe’lik bo‘yicha aynan kishilarning firkini ifodalaydi: defenitiv muloqazalar yordamida ochiladigan ko‘rinishlar mazmuni qech qachon mutlaqdik sifatida baqolanishi mumkin emas, u qamisha - mazmundir - gapiriuchining nuqtai nazaridan, uning tasavvurida u mazmundir.
Bunga misol sifatida jamoatchilikning «meqnat» tushunchasini anikdash uchun so‘rov o‘tkazildi. Jamoatchilikning bu xususdagi muloqazalary murakkabligi bilan ajralib turadi. unda voqe’likka baqo berish, xususan, meqnatga u yoki bu tarzda tavsif berishning nisbiy aqamiyati qam mavjud edi (masalan, meqnatning onglilik xarakterini so‘ralgan jamoalarning 66,7%i ta’kidlagan bo‘lsa, 37,3%i meqnatni fan bilan bog‘likdigini ta’kidladilar).
YAna ylg‘or jamoa qayotida aloqida ko‘rinishlarning keng tarqalganlik darajasini ta’kidlash qam mavjud edi (shu jumladan, so‘ralgan jamoalarning 62,4% yuqori mexdat unumdorligini ko‘rsatgan bo‘lsa, 17,4%i meqnatning tekinga qilinishi, aytilgan). Biroq, bu fikrlashni umumiy tarzda olib qaraganda, u baqolovchi qam emas, ekzistensial qam esa. U tipik defenitiv muloqazadir, u tadqiq etilayotgan ko‘rinishning moqiyatini anikdaydi, uning moqiyatini muqim belgilarini keltirish bilan ochib beradi.
e) Konstruktiv, ya’ni amaliy muloqazalar. Buning misoli tariqasida quyidagi fikrni ko‘rib chiqamiz: «YOsh oilani mustaqkamlash uchun, ayniqsa, yani qurilgan oilalar uchun yashash joyi muammosini qal qilish kerak». Bu fikrga ko‘rgina turli xil elementlar mavjud. SHunday qilib, unda voqe’lik ko‘rinishiga bilvosita baqo berish qatnashyapti: gapiruvchi, bu muammoni qal qilishning ko‘pgina boshqa yo‘llari borligini bilan, agar u faqat uyni nazarda tutsa, bunda faqat o‘zini boshqalar bilan takqoslagan bo‘ladi. Bu muloqazada ekzistensiallik elementlari qam mavjud, voqe’likning aniq faktlarini keltirish mavjud, masalan, mamlakatda uy-joy muammolarining mavjudligi. YAna bu muloqaza ortida qamisha sabab-oqibat aloqalarini ochish turadi (yosh oilalarning ajralishi va turli ijtimoiy faktorlar, shuningdek uy-joy muammolari o‘rtasidagi aloqalar). Moqiyatan, konstruktiv muloqaza o‘zini natija, jalanma, shu laqzalar-voqe’lik faktlarini baqolash, taxdil qilish, tasdikdashlarning yig‘indisi sifatida namoyon qiladi. Lekin, u qech qaysi biriga o‘tmaydi, unda ko‘proq aqamiyatliroq nimadir mavjud; gapiruvchining irodasini ifodalash, uning xoqishini faol namoyon etish, taxdil qilinayotgan va baqolanayotgan voqe’likni o‘zgartirishga qarakat qilish mavjud.
Bayon etishning (aytishining) shakli va mazmuni. Jamoatchilik fikri ifodalangan, sanab o‘tilgan tipdagi muloqazalarning o‘ziga xosligi ularning qar biriga muvofiq keladigan savollarni ifodalasak yakqolroq namoyon bo‘ladi. SHunday qilib, qakiqatda baqo berish muloqazasi quyidagi savolga javob beradi: «Ko‘rinish (voqea-qodisa)ni ma’kullaysizmi yoki qarshimisiz?» (gapiruvchi aytadi); asoslovchi muloqaza - kuyidagi savolga: «Nima uchun so‘zlayotgan kishi bunday o‘ylayapti?»; ajratuvchi - «Ko‘rinishlar (voqealar) tartibi qanday?»; ekzestensial - «Ko‘rinish (voqea) mavjudmi?»; defenitiv - «Ko‘rinish o‘zini qanday namoyon qilyapti?»; konstruktiv -«Ko‘rinish qanday qilib o‘-gartirilishi mumkin?» va q.k.
SHu bilan birga yuqorida sanalganlar to‘liq esa, bu qatori yana davom ettirish mumkin. Haqiqatan, aytilganlar bizning maqsad uchun etarlidir: muloqaza-fikrning shakliy tarkibi bilan bog‘liq uslubiyat muammolari etarli darajadagi aniqdik bilan chiziladi.
Jamoatchilik firi tadqiqotchisi avvalambor, asosiy fakt -jamoatchilik fikri ifodalanishi mumkin bo‘lgan muloqazalar tipining turli-tumanligi fatini nazarda tutish kerak. So‘rovni programmalashtirish, xususan anketa varag‘ini tuzishdagi qamma ishi shu fatdan kelib chiqshni kerak: so‘rov dasturi (programma)si) jamoatchilik fikrini uning qamma muqim funksiyalarida - analitik (taxdiliy) va baxr beruvchi, doimiylik va konstruktivlik funksiyalarini namoyon etishi kerak.
Albatta, bunday (shartlarni) sharoitlarni yaratish, avvalambor qo‘yilayotgan savollarning mazmuniga bog‘liq. Biroq, bunda savolni ifodalash usuli, tipii qam aqamiyatga ega. Umuman, so‘rovlar dasturini tuzish qaqida gap ketganda, savol mazmuni bildirilayotgan jamoatchilik fikrining mazmunini butunlay ifodalaydi, degan fikr noto‘g‘ri bo‘ladi.
Savolni ifodalash xarakteri ko‘p jiqatdan javob mazmunini aniqdashi mumkin. Lekin bu munosabatda bir savolni qar xil tarzda ifodalab turli mazmundagi javoblar olish mumkin. Biroq bu jamoatchilik fikrining nisbiy aqamiyati qaqidagina emas, balki bu nozik fenomeshsh tadqiq qilayotgan sotsiologning katta mas’uliyatini qam bildiradi. Tadqiqotchi so‘rovlar natijasini ataylab qalbakilashtirishi emas, balki qaqiqatni bayon etishi kerak. SHuning uchun savol tuzayotganda javobning tub mazmuniga ta’sir qiluvchi faktorlarni chiqarib tashlashi kerak.
SHu bilan birga, yana takrorlaymiz, so‘rov dasturini tuzayotganda uning shakliy jiqatiga katta e’tibor berish kerak. Savolning mantiqiy tuzilishi uning javobining mantiqiy tipini shart qilib ko‘yadi, tadkiqotchi buni xdsobga olishi kerak. «Nima uchun» savoli zaruriyatligi bilan jamoatchilik fikrining analitik faoliyatiga olib keladi; «nima qilish kerak?» (qanday yo‘l tutish kerak?) - konstruktiv fikrlashga olib keladi. SHu xususda, savollar tiplarining turli-tumanligini ta’minlash, jamoatchilik fikrini to‘lash va qar tomonlama ifodalashga sharoit yaratadi.
Jamoatchilik fikrini ifodalash shakli muammosi bilan bog‘liq boshqa bir uslubiy muammo ochiq va yashirin savollarga negiziy baqo berish bilan bog‘liq. Tadqiqotchilar turli variantdagi javoblar qatorlash keladigan yopiq savollarga moyildirlar, chunki bunda so‘ralayotgan kishiga uning nuqtai nazariga to‘g‘ri keladigan javoblarni tanlash qoladi.
Baxr berish qaqida gap ketganda (bevositami, bilvositami farqi yo‘q) xdmisha savolni yashirin kilish kerak, lekin bunda javoblar to‘la va muvofiq tartibga ega bo‘lishi kerak. YAshirin savollar texnik tadqiqqot jiqatidan xdmma afzallikka ega - bildirgan fikr xdjmi va mazmunini ko‘proq darajada ifoda etadi, so‘rov natijalarini qayta ishlashni jo‘nlashtiradi.
SHu bilan birga, yashirin savollardan foydalanishda su’iste’molchilik kelmaydi. Gap shundaki, bu savollar so‘ralayotgan fikrni chegaralaydi, qo‘pollashtiradi, ya’ni uning ko‘rinishini o‘zgartiradi.
Jamoatchilik fikri bayoni jarayonini mazmuni jixdtdan taxdil qilganimizda bu mulohdzalarning xdqiqat yoki yolg‘onligiga amin bo‘lamiz. Bu aytilgan muloxdzalar biri bogaqasiga nisbatan xdqiqat bo‘lsa, yana birida boshqasiga nisbatan xdkiqati ko‘proq, yalg‘oni kamroq bo‘ladi, yoki aksincha.
Muloxdzalar qaysi darajada paydo bo‘lgani, o‘ta xabardor doiradami, g‘arazgo‘ylik tarzidami, avom kishilar orasidami, toza manbadan kelib chiqyaptimi yoki jirkanch g‘iybatlarmi va nixryat turli ijtimoiy-sotsial sharoitda paydo bo‘lganiga qarab unda qar xil darajada xdqiqat va yolg‘on mavjud bo‘ladi.
Bu daraja mikdori firkini ifoda etayotgan ob’ekt funksiyasi bo‘lib xdsoblanadi (bir savol muxrkamasida to‘g‘ri bo‘lgan jamoatchilik fikri, ikkinchi savol bo‘lyicha xomxayollik qiladi, uchinchi savolga esa uman noto‘g‘ri fikr bildiradi), sub’ekt funsiyasi bo‘ladi (turli gurux, kishilari bir xil savolga javob berishda turli, ba’zida bir-biriga teskari gyuzitsiyalarni egallaydilar, ulardan esa bittasi xdqiqat bo‘lishi mumkin). Biroq, xdqiqat darajasi asosiy faktorlarga - fikr shakllanishi jarayonining ijtimoiy shartlik, xabardorlik (bilimlilik) uning manbalari va sub’ektning yo‘baltiirlganligiga bog‘liq.
SHunga muvofiq shakllanish doirasi va jamoatchilik fikri mavjudligi o‘zini qandaydir kontinuum sifatida namoyon qiladi va bu koninuum 0 dam 1 gacha ko‘lamga ega. Kontinuumning 0 nuqtasida nol mazmunga ega, ya’ni yolg‘on muloxdzalar joylashadi, nuqta 1 da xdqiqat o‘rnashadi. Ular oralig‘ida esa unisi yoki bunisi ko‘proq yon bosadigan, yolg‘on va xdqiqatning turli shakllari yotadi.
Jamoatchilik fikri axdmiyatini pasaytirmagan qolda, tadkiqotchi ular fikriga tanqidiy qam yondoshish kerak: chunki jamoatchilik fikri qamma vaqt qam qaqqoniy bo‘lavermaydi, shuninguchun jamoatchilik firki muloqazalarini qaqdqatni aniqpash
Jamoatchilik fikriin . amaliy o‘rganishda tadqiqotchi ikkinchi munosabat bilan to‘qnashadi. Bunda tadqiqotchi gapirayotgan kishining aytgan muloqazasi u xdkiqatda o‘ylagan fikriga to‘g‘ri keladimi, bu muloqaza u yoki bu shart-sharoitlar tufayli o‘zgargani yo‘qmi-shuni anikdashi kerak. Agar shunday bo‘lsa, u tadqiqotchi gapirayotgan kishini fikrini ma’lum bir to‘g‘rilashalr kiritib asli xrliga keltirishi kerak.
Bu ko‘rinishni nazariy taxdil qiloganda aytilgan fikr qaqiqiy fikr va muvofiq kelishi ko‘rib chiqiladi.
Jamoatchilik fikri muloqazalari rost yoki yolg‘onligi fikr bildirayotgan sub’ektga va u o‘z bilimini olayotgan manbalarga bog‘liq. Birinchisi sub’ektning manbaga nisbatan ob’ektiv yondoshuvi, uning xabardorlik darajasi, madaniyati darajasi - ni qabul qilish va o‘zlashtirishga, shu muxit kiziqishlari bilan ijtimoiy taraqqiyotning umumiy an’analari muvofikdigiga bog‘liq. manbalari qaqida ax^4 shuni aytish mumkin: ular xabardorlik darajasiga, ijtimoiy qiziqishlar xarakter iva boshqalarga qarab rost yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin.
Fikrlar shakllanishi bazasi bo‘lib ovoza, mish-mish, g‘iybatlar xizmat qilishi mumkin - bu birinchidan; ikkinchidan individning bevosita amaliy faoliyat jarayonida to‘plagan shaxsiy tajribasi; va nixryat, individga u ski bu yo‘llar bilan etib kelgan «boshqa» kishilar, ya’ni jamoa tajribasi yig‘indisi.
Ovoza, mish-mish, g‘iybatlar asosida ko‘proq yoki ozroq darajada to‘qima, uydirma yotadi: anglagan xrldami, ataylab yoki bilmasdan, tasodifanmi - farki yo‘q.
Bu uydirma ovozaning paydo bo‘lishidayoq mavjud bo‘ladi, chunki xabarni bergan birinchi kishi qech qachon aniq, qat’iy tasdikdangan ga ega bo‘lmaydi va shuning uchun ovozachi uni o‘z fantaziyasi bilan to‘ldirgan. Keyingi bu ovoza bir kishidan ikkinchi kishiga etgancha, uning manbasidan uzokdashgani sari uydirmalar ko‘payib boradi.
Har qanday bilim yoki xato bo‘lishi mumkin, qatto tajribaga bir shaxs yoki jamoa tajribasiga asoslangan bo‘lsa qam. Agar ilmiy kishi yoki butun bir jamoa adashishi mumkin ekan, demak g‘iybatchi avval boshidan ataylab yolg‘on ma’lumot, xabar beradi.
Individual (shaxsiy) tajriba xarakteri bir qator ko‘rsatkichlar bilan anikdanadi. Ulardan biri tajribaning kattaligi (davomligi)dir. Amalda, yoshlarning emas, balki qayotiy tajribaga ega bo‘lgan yoshi katta kishilarning fikriga tayaniladi. Ikkinchi asosiy ko‘rsatkichi - tajribaning takroriyligi, ko‘p yokdiligidir: fikrning bir fakt bilan tasdikdanishidan ko‘ra, buf ikr ortida ko‘pgina takrorlanadigan, bir-birini to‘ldiradigan faktlarning turishi ma’qulroqdir. Va niqoyat, tajriba tomoshabinlik emas, balki faol xarakterga ega bo‘lsa ma’qul.
YUqoridagi faktorlar qanchalik muxdm bo‘lmasin shaxsiy tajribaga asoslangan fikr samimiyligi, rostligi gapiruvchining fikrlash qobiliyatiga bog‘liq. Kishilar bevosita tajribasiga bog‘liq bo‘lmagan qolda o‘ta yoki oz darajada savodxon, ilmli qilishi mumkin. CHegaralangan tajribaga ega, lekin voqea-qodisani aniq taqlil qiladigan kishi to‘g‘ri muloqaza yuritishi mumkin, tajribasi katta, ko‘plab faktlarga ega-yu, lekin ularni bir-biriga bog‘lay olmaydigan kishiga nisbatan o‘z tajribasiga ega bo‘lgan shaxsda o‘z tajribasidan o‘zining «men»ini chiqarib tashlanmaydi. Kishining o‘zlarining xususiy, shaxsiy tajribalarini tikdshtiradilar, qatto jamoa va umum fikrini axm o‘z fikri sifatida bayon etadilar. SHaxs «men»ni ob’ektlashtirib fikr mazmuniga o‘z kechinmalari, o‘z xususiyatlari, eqtiyojlari muammolarini aralashtirib yuboradi.
O‘zgalar tajribasi o‘ziga turli norasmiy ma’lumotlar (masalan, do‘stining ko‘rgani qakddagi xdkoyasi, axloqning ba’zi bir yashirin tomonlari va boshqalar)ni; davlat diniy tashkilotlar, radio, gazetalar nufuzli kishilari tomonidan olingan qat’iy rasmiy ma’lumotlar; maktab darsligi; ilmiy lar va boshqalarni kiritadi.
a) Atrofini o‘rab turgan ijtimoiy muqit. «Boshqalar» tajribasi asosiy turlaridan biri, uni o‘rab turgan muxdt tajribasi, ayniqsa shu muxdt, mikromuxdt, «kichik guruq»ning yo‘lboshchisi (rasmiy yoki norasmiy) tajribasidir. SHu muxdt mexanizmining shaxsga ta’siri muxdm bo‘ladi. Lekin «boshqalar» tajribasi qam kundalik anglashning qar xil ikir-chikirlaridan xoli emas. Bunda lekin bir kishidan ikkinchi kishiga uzatish mexanizmi muxdm aqamiyatga ega; lash - qakdqatni biluvchi kishi uni boshqaga qamma vaqt qam aytavermaydi.
b) Ilmiy . Fan bilgan narsasini emas, boshqa narsani berishi mumkin emas.
To‘g‘ri, qayotda diplomli, xurmatga sazovor, lekin egri yo‘lga kirgan, yolg‘on so‘zlovchilar qam bor. Bir xil soxtago‘ylar jamoatchilik fikrini o‘ziga qaratib, ancha vaqt unga tayanishi mumkin. Bunday qolatda, «gipnoz» kdlingan omma xatoga yo‘l qo‘yadi. Hali qakdqatning tubiga etmasdan noto‘g‘ri xulosaga kelgan nufuzli kishilarga ergashgan jamoatchilik fikri qam noto‘g‘ri bo‘ladi.
Umuman va butunligicha olganda, fan ko‘proq umumiylik va qakdqatni o‘zida mujassamlashtirgandir. SHuning uchun fanga, uning yutukdariga tayangan, ilmini oshirgan jamoatchilik fikri voqe’likni rostgo‘yroq ifodalaydi.
v) Ommaviy vositalari. Ommaviy vositalari davlat, qokimiyatining rejalari, kdlayotgan ishalri va xalkding hukumatga talablari, eqtiyojlarini etkazish vositasi bo‘lib xizmat kdladi. SHuning uchun ular qat’iy ilmiy bilimga suyanishi kerak. Lekin jamoatchilik firini ovoza, mish-mishlarga asoslanib yoritadigan, noto‘g‘ri ma’lumotlsr beradigan vositalari qam changina. Ular beradigan aniq,voqe’likni to‘g‘ri yoritishi kerak, chunki ularga qarab jamoatchilik fikri shakllanadi. Agar bu lar noto‘g‘ri, soxta bo‘lsa, unga qarab shakllangan jamoatchilik fikri xdm noto‘g‘ri bo‘ladi.
g) YOlg‘on ong (anglash) sistemasi. Ba’zi bir ko‘rinishlar sistemasi olam xdqida umuman noto‘g‘ri tasavvur beradi, ya’ni «oq»ni «qora», «qora»ni «oo> deb ko‘rsatadi. Bunday tasavvurlar bo‘lishiga sabablar: madaniyatsizlik, jamiyat ishlab chiqarish tarakqiyotining past darajasi, savodsizlik, ommaning joxdlligi va boshqalar. Bunga misol qilib, xrzir butun dunyoda paydo bo‘layotgan qar xil diniy sektalarni olish mumkin. Ular biror dinni ro‘kach qilib olib, uni mazmunini, moqiyatini tushunmasdan, biror bir qirrasini odamlarga targ‘ib qilyapti, odamlarni noto‘g‘ri yo‘lga solyapti.voqe’likni to‘g‘ri yoritishi kerak, chunki ularga qarab jamoatchilik fikri shakllanadi. Agar bu lar noto‘g‘ri, soxta bo‘lsa, unga qarab shakllangan jamoatchilik fikri xdm noto‘g‘ri bo‘ladi.
g) YOlg‘on ong (anglash) sistemasi. Ba’zi bir ko‘rinishlar sistemasi olam xdqida umuman noto‘g‘ri tasavvur beradi, ya’ni «oq»ni «qora», «qora»ni «oo> deb ko‘rsatadi. Bunday tasavvurlar bo‘lishiga sabablar: madaniyatsizlik, jamiyat ishlab chiqarish tarakqiyotining past darajasi, savodsizlik, ommaning joxdlligi va boshqalar. Bunga misol qilib, xrzir butun dunyoda paydo bo‘layotgan qar xil diniy sektalarni olish mumkin. Ular biror dinni ro‘kach qilib olib, uni mazmunini, moqiyatini tushunmasdan, biror bir qirrasini odamlarga targ‘ib qilyapti, odamlarni noto‘g‘ri yo‘lga solyapti.
Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi - ijtimoiy guruqparning mavjud ijtimoiy voqelikka nisbatan baxrlovchi munosabatning shakllanishi v,a amal qilishi qonuniyatlarini o‘rganuvchi fandir.
Jamoatchilik fikri atamasi inglizcha riPk oyup so‘z birikmalaridan olingan bo‘lib, u XVIII asrda dastlab Angliyada qo‘llanilgan, keyinchalik boshqa mamlakatlarga o‘tib, XVIII asr oxiridan boshlab keng tarqalgan.
Jamoatchilik fikri - xalq istaydigan narsalarni bilishning noorganik uslubidir, (Gegel) jamoatchilik fikrida qamisha qaqiqiy va qaqikiy bo‘lmagan narsalar chatishib ketsada u qar bir davrda katta kuchga ega bo‘ladi.
Jamoatchilik fikri ijtimoiy ong shakllari fan yoki mafkuradan noanikligi bilan farq kiladi. CHunki fikrning o‘zida u yoki bu xrlatga nisbatan taxminiy, extimoliy og‘ish bo‘lgani uchun qam ko‘pincha insonlar ongida vujudga keladigan o‘tkinchi o‘zgaruvchan fikr, muloqaza, xis-tuyg‘ular yig‘indisidir. Lekin bu jamoatchilik fikri bilan qisoblashmaslik kerak degan gap emas. Jamoatchilik fikrini chukur o‘rgangan ispan mutaffakkiri Ortega-I Gasset shunday yozgan edi: «Dunyoni jamoatchilik fikri boshqaradi, bu shunday asosiy kuchki, undan kishilar qam jamiyatidagi hukmronlik kelib chiqadi».
Jamoatchilik fikrini sotsiologik tadqiq etishning predmeti - bu jamoatchilik fikrining ijtimoiy moqiyati, uning jamiyat qayotining turil tomonlariga ta’siri, shakllanishi, ifodalanishi va amal qilishi mexanizmlari masalalaridir.
Jamoatchilik fikri - kishilar ongi va qatti-qarakatining o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, u ijtimoiy ongning barcha shakllari (axlok» ququq, fan, din) bilan bog‘liq kundalik va nazoriy ong birlikmasi hisoblanadi. Jamoatchilik fikri doimo kishlar tomonidan, u yoki bu xrdisa jarayonini baqolashlari bilan bog‘liq. Bunday ijtimoiy baqolash ijtimoiy guruq va qatlamlarning ijtimoiy vaziyati, jamiyatda tutgan o‘rnini o‘zida aks ettiradi. Jamoatchilik fikri kishlarning ijtimoiy voqelikning biror-bir soqasidagi fikrlari, qis-tuyg‘ulari va qatti-qarakatlarini jamlashga, jamiyat qayotiga baqo berishga vash u asosda ijtimoiy reallikning tegishli tomonini o‘zgartirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Jamoatchilik fikrini uyg‘otishning birinchi omili - ijtimoiy manfaat qodisa yoki narsalargina muloqazaga sabab bo‘ladi. CHunki bunday qolatlar kishalrdan baqolovchi munosabatni bildirishni talab etadi.
Jamoatchilik fikriga sabab bo‘ladigan 2-chi omil munozaralikdir. Boshqacha aytganda u yoki bu darajada munozarali, baqsli qolatga ega bo‘lgan qodisalargina jamoatchilik fikri predmetiga aylanishi mumkin.
Jamoatchilik fikri doimo qali qal bo‘lmagan masalalar bo‘yicha shakllanadi va qech qachon so‘zsiz, aniq masalalar bo‘yicha to‘g‘ilmaydi.
Jamoatchilik fikrini uyg‘otadigan uchinchi omil-malakalalikdir. Bu shuni anglatadiki, jamoatchilik bili shva tushunishi mumkin bo‘lgan qodisalargina jamoatchilik ob’ekti bo‘lishi mumkin.
Jamoatchilik fikrining real ijtimoiy hayotda amal qilishi uning ifodalanishi va u bajaradigan vazifalar bilan xarakterlanadi. Jamoatchilik fikrining 3 xil ifodalanishni kuzata bo‘ladi:
1) Jamiyat fikrining stixiyali ifodalanishi.
2) Siyosiy institutlar tashabbusiga ko‘ra biror bir qonunnki muxrkama qilish jarayonida jamiyat fikrini bildirilishi.
3) Maxsus sotsiologik tadqiqotlar, ya’ni so‘rovlar paytida jamiyat fikrini aniqdashnishi.
Jamoatchilik fikriga maqsadli ta’sir qilish ikki xil yo‘l bilan amalga oshirilishi mumkin.
1) Xaspushlash ().
2) Ilmiy shakllantirish.
Jamiyat fikrini xaspo‘shlash - bu dolzarb muammolar bo‘yicha aholi ongiga nisbatan biror-bir fikrni zo‘rlab singdirish xaspo‘shlash - yolg‘iz hukmron siyosiy, guruh, toifa, elitak manfaatlarini ifodalaydi va uning iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy hukmronligini saqlab qolishiga qaratilgan bo‘ladi. Haspo‘shlashning asosiy vositasi dizenformatsiya hisoblanadi. Xaspo‘shlash manipulyasiya asosan totalitar jamiyatga xosdir.
Jamiyat fikrini ilmiy shakllantirish - jamiyat fikrining shakllantirish jarayoniga maqsadli ta’sir ko‘rsatishdir. Bunda ko‘zlasha!! asosiy maqsad jamiyatda maydonini tabiiy ravishda hosil qilish bo‘ladi.
Jamoatchilik fikri sub’ekti - ommaviy ko‘pchilik amaliy tadqiqotlarda muhim hisoblangan ichki tuzilishga ega. Bu tuzilish elementlari - sinflar, ijtimoiy qatlamlar, millatlar, boshqa ijtimoiy jamoalar va alohida shaxslardir. Bu umuminsoniyliklar doirasida jamoatchilik fikri shakllanadi va shular orqali fikr bayon qilinadi. Jamoatchilik fikri tuzilishi va tarkibiga u yoki bu ijtimoiy guruhning kirishi muhokama qilinayotgan muammoning ahamiyatliligi, shu guruh uchun muhimligi bilan shartlanadi. Jamoatchilik fikrining alohida fikr bildiruvchilarini bo‘lib o‘tayotgan voqealarga munosabatining o‘zigo xosligi, qiziqishlardagi, tajribadagi tafovutlar haqiqatan mavjud fikrlarning xilma-xilligiga qiziqishlarning to‘qnashuvi, ularning kurashi va yakdillik tomon o‘zgarishiga yoki turli nuqtai nazarlarnish qarama-qarshi holda qolishiga sabab bo‘ladi.
Jamoatchilik fikri ob’ekti - bu, shu sabab bo‘lib jamoatchilik fikri shakllanishi ro‘y beradi. Ob’ekt qancha ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lsa shunchalik darajada jamoat talablari, kizikishlariga daxl qiladi va shu bilan jamoatchilik fikri yaqqol namoyon bo‘ladi. SHunday qilib, zamonaviy sharoitlarda jamoatchilik fikri diqqati markazida qayta kurish, ekologik vaziyatlarni yaxshilash, tinchlikni mustahkamlash, yadro urushi xavfini bartaraf qilish muammolari turadi. Jamoatchilik fikri ichki tuzilishining murakkabligi va uning ob’ektlarini tashkil qilinishiga qarab, jamoatchilik turmushini ifodalaydigan ma’lumotlar, voqealar, ko‘rinishlar va jarayonlarni farkdaydilar.
Jamoatchilik fikrining namoyon bo‘lishi doirasi siyosat, hukuq, axloq, iqtisodiyot, fan, madaniyat, din va boshqalar. Jamoatchilik fikri ayniqsa siyosatda aniq namoyon bo‘ladi. Jamoatchilik fikri kishilar hatti-harakati amaldagi huquq doirasida ham siyosiy tusga ega.
Axloqiy baholash, boshqalaridan farqli ravishda jamiyat hayotining hamma doiralarda yuz beradi, ijtimoiy nazoratning elementi bo‘lib xizmat qiladi. Bu erda jamoatchilik fikrining muntazam tarbiyaviy ahamiyati aniq namoyon bo‘ladi.
Undan tashqari, normativ (qoida belgilaydigan) anatilitik, buyruq funksiyalarini ajratib ko‘rsatishadi. Jamoatning fikrining asosiy funksiyasi esa shubhasiz, baqolash funksiyasidir.
Jamoatchilik fikrining ob’ekti va sub’ekti masalasi ko‘plab ilmiy adabiyotlarda etarli darajada keng yoritilgan.
Jamoatchilik fikrining sub’ekti masalasiga J.Lokk, Gegel, D.Brays, F.Golssendorf, CH.Kuli, U.Lipman, m.Ougl va boshqalar o‘z asarlarida katta e’tibor berishgan. Jamoatchilik fikrining sub’ekti deganda ular qonuniyatning (Evropa jamiyat fikrining, alohida mamlakatlarning (Angliya, Rossiya, Germaniya, Fransiya) jamiyat fikri) millat, sinfning fikrini tushunganlar.
Hozirgi ilmiy adabiyotlarda jamoatchilik fikrining sub’ekti kishilarning barqaror birligidan kelib chiqqan, ular manfaatini ifoda etuvchi, ular pozitsiyasidan turib aytilgan fikrlar sifatida talqii etiladi.
Sub’ektdan kelib chikqan qolda kuyidagi fikrlar guruhini ko‘rsatit mumkin:
YAkka (alohida) fikr uning sub’ekti yakka shaxs, individ turadi;
Jamoa fikri. Uning sub’ekti sifatida ishlab chiqaruvchi, ilmiy, ijodiy, o‘kuv, boshqaruv, sport tamoyillari kiradi;
Guruhpar fikri. Uning sub’ektiga kishilarning katta guruhlari -sinflar, partiyalar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar, ijtimoiy qatlamlar, tabaqalar, turli xil ittifokdar, diniy uyushmalar va boshqa timsollar kiradi;
Ommaviy fikr. Uning sub’ektiga umumiy manfaat va maqsad yo‘lida birlashgan turli jamoalar kiradi. Jamoatchilik fikrining ob’ekti o‘z ko‘lamiga ko‘ra juda keng bo‘lib unga moddiy va ma’naviy hayotning barcha hodisalari kirishi mumkin.
Jamoatchilik fikrining ob’ektiga keng ijtimoiy qatlamlarnitsg manfaat va .ehtiyojlari bilan bog‘liq muammolar, jarayonlar hodisalar kiradi.
Jamoatchilik fikrining ob’ektini bir necha belgilarga qarab yoritish mumkin:
a) keng tarqalganligiga qarab jamoatchilik fikrining ob’ekti umumjahots, davlatga oid va mahalliy bo‘lishi mumkin. Bu guruhga qurollanish poygasiga chek qo‘yish va kurolsizlantirish, spidga qarshi

kurash, IroQa Afg‘oniston masalasi, xalqaro terrorizm, demografiya masalalari orol dengizi masalasi va boshqalar kiradi.

b) o‘z ahamiyatiga qarab jamoatchilik fikrining ob’ekti xalqaro, regional, umumxalq va maxdlliy bo‘lishi mumkin. Bunga yadro urushining oldini olish, jaxrnda tinchlikni mustaxdamlash ekologiya muammolari, ochlikga qarshi kurash kabi xalqaro va regional masalalar kiradi.
v) ifodalanish xarakteriga qarab jamoatchilik fikri milliy va baynalminal masalalarni qodisalarni kiritish mumkin. Tinchlikni mustaxdamlash, atrof-muxdgni muqofaza qilish, sog‘liqni sakdash masalalari baynalminal xarakterda bo‘lsa, milliy etnik tarakqiyot, ayrim millat va xalqdarning madaniy-ma’naviy tarakqiyoti masalalari milliy xarakterga ega. M: Krrabog‘dagi voqealar.
Avval maxfiy bo‘lgan soqalar xdm xrzirgi kunda jamoatchilik fikrining diqqat markazida turibdi.
Jamoatchilik fikri ob’ektini asosida doimo ma’lum bir manfaatlar yotadi va uni o‘rganishda asosiy stimul bo‘lib xizmat qiladi.
Amerikalik sotsiolog A.Inkelas bunday stimullarni uch xilini ko‘rsatadi:
1) Industriya va savdoni rivojlantirish maqsadida kelib chiqadigan tijorat manfaatlari.
2) Targ‘ibotni rivojlantirish va takomillashtirish doirasidagi xukumat manfaatlari.
3) Ommaviy muloqat fenominini o‘rganish bilan bog‘liq olimlarning ilmiy manfaatlari.
Jamoatchilik fikrining strukturasini taxdil qilishda birinchi navbatda uning ob’ekt va sub’ekt masalalariga e’tibori qaratish lozim.
Jamoatchilik fikrini ob’ektini anikdashda dastavval ikkita muammo e’borga molikdir.
1) Jamoatchilik fikrini unda aks ettirayotgan voqelikning o‘ziga xosligi nuqtai nazaridan taxdil etish boshqacha qilib aytganda jamoatchilik fikri dunyodagi xdmma narsa to‘g‘risida fikr qila olishi mumkinmi yoki uning muloxdza doirasi chegaralanganmi?
2) U yoki bu xrdisa, jamoatchilik fikrining ob’ektiga ko‘llanishining mezonlarini aniqdash. YA’ni jamoatchilik fikrini uyg‘otadigan ob’ekt qanday sifatlari, xususiyatlari bilan farqdanadi.
Birinchi savolga javob tariqasida avvalo shuni qayd etish kerakki, jamoatchilik fikrining ob’ekti bo‘lib qam ob’ektiv voqelik, xdm sub’ektiv reallik faktlari qisoblanishi mumkin. SHu bilan birga jamoatchilik fikri ma’lum darajada chegaralangandir, muayyan bir xrlatlargina jamoatchilik muloqazalarining ob’ekti bo‘la oladi:
1) voqealar-qodisalarning qaqqoniy mavjudligi.
2) voqealar-qodisalar o‘rtasidagi munosabatlar.
3) voqealar-xrdisalarning kishilar ongida aks etishi.
Ushbu xrlatlar jamoatchilik fikri sotsiologiyasida anikdik chegarasi deyiladi. Bu chegaradan tashqarida bo‘lgan narsalar to‘g‘risida jamoatchilik fikri muloqazadagi ega bo‘la olmaydi.
Jamoatchilik fikrini o‘rganish eqtiyoji bir tomondan, davlat va jamiyat tuzilmalarining demokratiya tamoyillariga nechog‘li asoslanishiga, ikkinchi tomondan mavjud empirik manbalarni ilmiy analitik mushoqadalash, nazariy qayta ishlash, sintezlash qolatlariga bevosita bog‘liq qolda shakllanadi. Anna shu ikki jiqatlardan biri bo‘lmasa jamoatchilik fikrini o‘rganish qam uni demokratik uslublarda shakllantirish qam samarali kechmaydi.
YAkin o‘tmishimizdan ma’lumki, sho‘rolar davrida jamoatchilik fikri sub’ektiga hukumatninng qech qanday e’tiborlariga o‘rin qoldirmaydigan direktiv ko‘rsatmalari, maxusus siyosiy-nazariy yo‘nalishlar orqali uzluksiz ravishda ta’sir o‘tkazilib kelinar edi. Buning uchun esa o‘ziga xos ikki bosqichli ta’sir uslubi amalga oshirilar edi. Birinchi bosqichda vertikal ta’sir uslubi ya’ni eng yuqoridan eng kuyi bo‘g‘inlargacha davlat tomonidan rejalashtirilgan xukmron fikr tazyiqi tizimiy tartiblarda mukammal dasturlar asosida amalga oshirilar edi.
Ikkinchi bosqichda gorizontal ta’sir uslublari ishga tushurilib ishlab chiqarish korxonalari, ta’lim tizimi muassasalaru, jamoat tashkilotlarida buyurtma qilingan siyosiy fikr aloqida ijtimoiy qatlamlarga sindirilib borilar edi.
Ana shu tizimni, mexanizmni qarakatga keltirish uchun esa davlat tizimi markazlashgan partiya va turli xil tashabbus guruqpari niqobi ostida muntazam ravishda faoliyat olib borilgan.
Bugungi kunda ana shu uslublarda, ya’ni jaomatchilik fikriga rejaviy ta’sir o‘tkazish amaliyoti Xitoy, Janubiy Koreya, Kuba, Iroq singari mamlkalatlarda saqdanib turibdi.
Ammo, g‘arb va sharq mamlakatlarida jamoatchilik fikrini bilvosita uslublari keng ko‘llanilib kelmokda. Bu uslub demokratiya tamoyillariga asoslangan bo‘lib, asosan ommaviy vositalari, reklama, porasmiy-liderlar ta’siri, shu dasturlar va boshqa omillar vositasida amalga oshiriladi.

5-MAVZU: JAMOATCHILIK FIKRINI SHAKLLANTIRISH VA

O‘RGANISH
Reja:
1. Jamoatchilik fikri sotsial - psixologik xodisa sifatida
2. Jamoatchilik fikrining o‘ziga xos xususiyatlari.
3. Jamiyat qayotida jamoatchilik fikri omillari va rolining oshishi
4. Jamoatchilik fikrini o‘rganish metodlari va shakllari
5. Ongning ob’ektiv faktlarini o‘rganish metodlari
6. Jamoatchilik fikrini o‘rganishni tashkil etish
Tayanch iboralar: Jamoa fikri, jamoatchilik fikrini shakllantirish, jamoatchilik fikrini o‘rganish, metod, sotsiologik tadqiqotlar.
Foydalanilgan adabiyotlarlar ro‘yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. «O‘zbekiston». 2003 y.
2. Karimov I.A. «Uzbekiston: milliy istiqdol, iqtisod, siyosat, mafkura». 1-jild, T. «Uzbekiston», 1996 y.
3. Karimov I.A. «YAngicha fikrlash va ishlash davr talabi». 5-jild, T. «O‘zbekiston». 1997 y.
4. Karimov I.A. «Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida». 6 jild. T. «O‘zbekiston» 1998 y.
5. Karimov I.A. «Biz tanlagan yo‘l - demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan xdmkorlik yo‘li». 11-jild. T. «O‘zbekiston» 2003 y.
6. Milliy istiqdol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O‘zbekiston» 2002 y.
7. Bekmurodov M. Movarounnaxrda jamoatchilik fikri tarixi. T. «Fan». 1994 y.
8. Bekmurodov M. O‘zbekistonda jamoatchilik fikri. T. «Fan». 1999 y.
9. Bekmurodov M. Begmatov A. Milliy mentalitet va raqbar ma’naviyati. -T.: 2003 y
10. Korobenikov V.S. Piramida mnenie. -M.: 1981 g. P.Obshestvennoe mneni: aktualnme problemm sots. jizni. Moy
sbadnik Inshinev 1990. 12.Gorenkova A. Iskandarov B. Sizning fikringiz. 1990.
Jamoatchilik fikri kishilar ma’naviy qayotining ommaviy, ijodiy ko‘rinilaridan biridir. Jamoatchilik fikri bu ayrim shaxslar fikrlarining yig‘indisi emas, balki u ana shu yig‘indiga qaraganda kattaroq bir omildir, u sifat jiqatidan aloxdda ma’naviy tizimni tashkil etadi. Bu tizim jamiyat qayoti bilan bog‘liq bo‘lib, o‘zining nisbatan mustaqil xdyoti bilan yashaydi, xdmda xdr bir kishiga qudratli ta’sir ko‘rsatadi, uni garchi moddiy bo‘lmasada, leki nasosan bir narsa bo‘lgan jamoatchilik fikri bilan qisoblanishga majbur etadi. Jamoatchilik fikrining o‘sishi ayniqsa qozirgi davrning xarakterli belgilaridan biridir. Kishilarning bilimdonligi va madaniyatyning o‘sishi, larning ko‘pligi, jamiyatdagi o‘sishi, larning ko‘pligi, jamiyatdagi o‘zgarishlar, davlat mustaqilligi natijasida ko‘pgina murakkab, munozarali masalalar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-mafkuraviy soqalarda vujudga kelmoqda. Bu esa jamoatchilik fikrining o‘sishiga bevosita ta’sir etmokda. Jamoatchilik fikri ijtimoiy ongga mansub murakkab ma’naviy qosilalardan biri bo‘lib, u jamiyat manfaatlarining mushtarakligi bilan bog‘liq bo‘lgan kishilarning biron-bir ijtimoiy guruqlari, birliklarining g‘ayrirasmiy ommaviy ongi shaklidagi ijtimoiy ongning o‘ziga xos mavjudlik usulidir. Bunda ularning ijtimoiy qayotdagi voqealar yoki qodisalarga, partiyalar, muassasalar va shaxslarning faoliyatiga munosabatni qayd etiladi. Moddiy va ma’naviy olam qukm (muloqaza) shaklida aks etib, dolzarb ijtimoiy vaziyat, qodisa, fakt va voqealar baqolanadi. SHu jiqatidan u fikrlarning boshqa tomonlaridan ajralib turadi. Baqolovchi fikr turli xil voqealarning kishi uchun qanchalik aqamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. U ma’qullovchi yoki qoralovchi fikr sifatida keng tarqalgan. Baqolovchi fikr tufayli ijtimoiy aqamiyatga molik masalalar, qadriyatlar, jarayonlarning moqiyati kishilar tomonidan anglanadi. Baqolovchi fikr ostida turg‘unmashgan fikrlarni vujudga kelayotgan vaziyat, muammolar, qodisalar bilan taqqoslash yotadi.
Masalan, turli ijtimoiy tizimlardagi davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarga yangicha siyosiy yondashish turg‘unlashgan jamoatchilik fikridagi qarashlarni qozirgi kundagi muayyan vaziyat bilan takdrslashni, baqolashni taqozo etadi. SHuningdek, mamlakatning o‘tmishi va qozirgi kundagi iqtisodiy, ijtimoiy qamda ma’naviy soqadagi ishlarini takqoslash qam baqolovchi fikrlarning asosini tashkil etadi.
Jamoatchilik fikri turli murakkab baqolashlar yig‘indisidir.
Jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun qam kishilarni o‘rab turgan ijtimoiy voqelikni aks ettiradi. Jamoatchilik fikri qarashlar, tasavvurlar, tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur ijtimoiy voqelik asosidagi amaliy faoliyat jarayonida ruqiy kechinmalar qis-tuyg‘ular, kayfiyatlar asosida paydo bo‘ladi. Jamoatchilik fikri ijtimoiy voqelikning kundalik ongdagi bevosita in’ikosidan farqqilib, ozmi-ko‘pmi tizimlashtirilgan ong sifatida, nazariy tafakkur vositasida yuzaga keladi. Jamoatchilik fikri ob’ekti va in’ikos shakliga, ijtimoiy vazifalariga qarab turli-tuman bo‘ladi. Jamoatchilik fikrining xilma-xilligi ob’ektiv olamning tabiat va jamiyatdagi voqea va qodisalarining, vaziyat va muammolarning sermazmunligi va xilma-xilligi bilan belgilanadi.
Jamoatchilik fikri ijtimoiy voqelikning turli soqalari va tomonlarini aks ettiradi. Ob’ektiv olamning rang-barangligi va murakkabligi turli jamoatchilik fikrining yuz berish imkoniyatini yaratadi, bu imkoniyat esa muayyan ijtimoiy eqtiyoj asosida ro‘yobga chiqariladi. Demak, baqolovchi fikrning mazmuni jamoatchilik fikri tomonidan voqelikni qanchalik chukur aks ettirishga bog‘liq.
Jamoatchilik fikrida ijtimoiy voqelikning aks etishi qam empirik ong darajasida, qam ilmiy-nazariy ong darajasida yuz beradi.
Empirik ong turmush sharoitiga moslanganligi, kishilarning kundalik ijtimoiy qayoti bilan cheklanganligi boisidan narsa va qodisalar o‘rtasidagi tashqi bog‘liqdanishlarni aks ettiradi. SHu sababli u narsa va qodisalarning moqiyatini ochib bera olmaydi.
U tashqi olamning qissiy ishtirokchisidir. Empirik ong ob’ektiv reallikni bilishda ikkilamchi xrsiladir, shu bilan birga, u ongning passiv mazmuni emas, balki insonninn tashqi olamga amaliy ta’sir ko‘rsatishidir. Ana shu ta’sir ko‘rsatish jarayonida qodisalarning zaruriy aloqalari, xossalari, qonuniyatlari ochiladi, faoliyatning maqsadga muvofiq metodlari qidirib topiladi va sinab ko‘riladi.
SHunday qilib, emperik ong ijtimoiy sub’ektning tashki olam bilan o‘zaro ta’siri sifatida qam, o‘zaro ta’sirning natijasi sifatida qam tushuniladi. Ilmiy-nazariy ong emperik ongdan farqpi o‘laroq fan xulosalariga suyangan qolda narsa va xrdisalarning moqiyatini, taraqqiyot qonunlarini ochib berishga intiladi.
Jamoatchilik fikrida ijtimoiy ongning ikkala darajasining qam elementlari mavjud bo‘lganligi uchun uni ijtimoiy ongning qar ikkala darajsida shakllanadi desak, xato qilmaymiz. Aloqida individlarning, ijtimoiy guruqparning fikri qam emperik, qam nazariy ong darajasida shakllanadi. Bu masalaning jamiyatning qaysi qatlami tomonidan ko‘tarilishiga bog‘liq. Bunda umumlashtirish darajasi va xarakteri turlicha bo‘ladi. SHuning uchun baqolash fikri mazmun jiqatidan va chukurligiga ko‘ra bir-biridan farqdanadi. Bugungi kun tajribasini chuqur anglash bir masala yuzasidan bildirayotgan turli xil fikrlar tufayli kelib chiqayottan ziddiyatlarni qal qilishga yordam beradi. Jamoatchilik fikri sifag jiqatidan yangi bir qodisa. U ijtimoiy ongning ikki darajasiga mansub fikrlardan tubdan farq qiladi. Jamoatchilik fikri ularninng ikkalasini qam o‘z ichiga olgan qolda na emperik, na nazariy ongga mansubdir. Ularning o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga kelib, ularning o‘zaro aloqadorligini ifoda etadi. «Ijtimoiy ongning qolati» kategoriyasi nazariy jiqatdan olimlar tomonidan batafsil ko‘rib chiqilgan. Ijtimoiy ong bir narsani qis etayongan, bojdan o‘tkazayotgan va baqolayotgan paytda ma’lum qolatlarda ifodalanadi. Holatlar amaldagi ijtimoiy ongning qosilasi bo‘lib, ma’lum tartibdagi siyosiy, huquqiy, axloqiy va boshqa g‘oyalar, tasavvurlar, xds-tuyg‘ular, fikrlarning dialektik yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy ongning qolatlari bir-biridan kishilarning xulqiga ijobiy yoki salbiy ta’siri, bu ta’sirning chukurligi va qancha davom etishi bilai farqpanadi.
Ijtimoiy ong emperik ongga nisbatan umumiy bo‘lgani singari, jamoatchilik fikri qam qar qanday ommaviy ongga nisbatan umumiydir. Jamoatchilik fikri l^amiyatning konkret tarixiy sharoitidagi umumiy fikri bo‘lganligi uchun u bir xususiyatlarga ega. Bu yo‘llanma berishlik, jadallik, barqarorlik, ommaviylik, etuklik kabilardir. Ular ichida eng muxdmi etuklikdir. CHunki, u jamoatchilik fikrini boshqa xil fikrlardan ajratib turadi. Jamoatchilik fikrining etukligi ob’ektivligini, e’tibor ob’ektiga jadal yo‘nalganligini, etarli darajada asoslanganlikni, ommaviylikni talab qiladi. Bu esa undan ijtimoiy boshqarish va tartibga solish vositasi sifatida foydalanishga imkon beradi. Etkulilikning etishmasligi ommaviy fikrning xususiyatlaridan biri. Ommaviy ong stixiyali, aniq yo‘llangan, barqarorlikka ega bo‘lmagan xrlda vujudga kelishi mumkin. Ommaviy ongning mana shunday ziddiyatli ekanligi, noaniqdigi, tartibsizligi shakllanayotgan va aks etayotgan fikrlarning qarama-qarshi xarakterini ifodalaydi. SHuning uchun omma orasida tarqalagan qar qanday fikrni ijtimoiy deb bo‘lmaydi. Ayniqsa bu milliy munosabatlar borasida aniq ko‘rindi. Bir tomondan hal qilinmagan muammolar, ikkinchi tomondan, meqnatkashlarga turli masalalar bo‘yicha o‘z fikrlarini erkin izqor qilish imkoniyati berilganligi, ommaviy xarakterda bo‘lsa qam stixiyali, etuk bo‘lmagan xoli talablarga asoslangan fikrlarni keltirib chiqaradi. Bunga misol, Kavkazda, Krzog‘istonda, Boltiq bo‘yidagi voqealarni keltirish mumkin.
Ijtimoiy ongning ma’lum qolatini aks ettiruvchi jamoatchilik fikri o‘z-o‘ziga mavjud bo‘lmay, balki ommaviy ong asosida shakllanadi va unda yashaydi. Jamoatchilik fikrining aloqida shaxslarga, kollektivlarga, umuman jamiyatga bo‘lgan talablari ommaviy fikrlar orqali amalga oshadi. Masalan, urush va tinchlik, ekologik muammolar qaqidagi fikrlar bunga misol bo‘la oladi.
Umumiylikni xususiylik bilan, ommaviy fikrni jamoatchilik fikri bilan birlashtirib yuborish turli ovoza, mish-mish gaplarni jamoatchilik fikri qilib ko‘rsatishga olib keladi. Jamoatchilik fikrining ijtimoiy ongning ikki darajasi - emperik va nazariy ong bilan bog‘liqligi, uning ijtimoiy psixologiya va ideologiya mafkura bilan aloqasini aniqlashga yordam beradi.
Ijtimoiy psixologiya - moddiy iqtisodiy munosabatlar, kishilar qayotining ijtimiy sharoitlari, ularning kundalik faoliyati va to‘lmaydigan. tajribasining inson ruqiyatida tuyg‘ular, kayfiyatlar, fikrlar, intilishlar, odatlar shaklida aks etishidir. Ijtimoiy psixologiya bevosita kishilar ijtimoiy borlig‘ining, ular faoliyatining muayyan sharoitlari ta’siri ostida o‘sib boradi. U qarashlarning umumlashgan tizimi shaklida maydonga chiqmaydi, balki emotsiyalar, tuyg‘ular, kayfiyatlar va qokazolarda namoyon bo‘ladi. Kishilarning ijtimoiy psixologiya darajasidagi g‘oyalari va qarashlari nazariy ifodaga ega bo‘lmaydi, ular emperik xarakterda bo‘lib, intellektual (aqdiy) momentlar emotsional momentlar bilan ko‘shilib ketadi. Ijtimoiy psixologiya kishilar kundalik ongining bir qismidir.
Jamoatchilik fikrida kishilarning kayfiyati, his-tuyg‘ulari, qarashlari aks etaganligi uchun qam uni ijtimoiy ongning ijtimoiy psixologik xrsilasi sifatida xdm talqin etish mumkin. Jamoatchilik fikri ijtimoiy psixologik xrsila sifatida kishilarning voqelikka X.ISSIY munosabatini, ijtimoiy xrdisa va jarayonlarni, ijtimoiy guruxdarning ishonchini, ko‘yilgan vazifalarni bajarishga tayyorgarlik darajasini aks ettiradi. Masalan, jamoatchilik fikri bozor iqtisodiyotidan, bir tomondan, qo‘llab-quvvatlasa, ikkinchi tomondan, ayrim joylarda qoniqmaslikni uchratamiz. Jamoatchilik fikridagi ijtimoiy-psixologik elementlar uning bir butun ijtimoiy guruxdar, xalqdarni rag‘batlantiruvchi kuch sifatida amal qilishga to‘g‘ri keladi. Lekin ijtimoiy voqelik jamoatchilik fikrida faqat ijtimoiy psixologiya doirasida aks etmay, balki unga ideologiya (mafkura) qam ma’lum ma’noda ta’sir ko‘rsatadi.
Agar ijtimoiy psixologiya kishilarning odatdagi qayot va faoliyati, ularning o‘zaro muloqotlari jarayonida bevosita tashkil topgan kundalik ongdan iborat bo‘lsa, mafkura (siyosiy, falsafiy, axloqiy, estetik, diniy) qarashlar, qoidalar, g‘oyalarning bir qadar muntazam tizimi sifatida maydonga chiqadi. Mafkura ancha keng tarixiy va zamonaviy ijtimoiy tajribaga asoslangandir.
Agar ijtimoiy psixologiya kishilarning qayot va faoliyati va bir-biriga ta’siri jarayonida o‘z-o‘zicha, stixiyali tarzda tarkib topsa, mafkura asosan, onglik faoliyatning maxruli sifatida maydonga chiqadi.
Mafkura jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlarini bevosita aks ettiruvchi qarashlar va g‘oyalar tizimi bo‘lib, muayyan ijtimoiy guruxdarning ahvolini manfaatlariva maqsadlariin ifodalaydi, hamda, mavjud ijtimoiy tuzumni sakdab qolishga yoki o‘zgartirishga qaratilgandir.
Jamoatchilik fikri ma’lum tarixiy sharoitda o‘sha jamiyatning qiyofasini belgilovchi turli ijtimoiy guruxdarning mafkurasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Mafkura ma’lum ijtimoiy gurux, manfaatlarining nazariy ifodasi, davrning hukmron fikri sifatida jamoatchilik fikricha, uning shakllanishi va amal kilishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy ongning ma’lum xrlati bo‘lgan jamoatchilik fikri uning turlicha shakllari bilan chambarchas bog‘langan. Jamoatchilik fikrining ijtimoiy ong shakllari bilan aloqasi falsafiy adabiyotlarda turlicha yoritiladi. O‘tmishdagi faylasuflar, xususan, fransuz materialistlari, J.Lokk jamoatchilik fikrini siyosiy va axloqiy ong bilan tenglashtirib ko‘ygan. Xrzirgi zamon sotsiologlari R.Bekker, A.Boskov, R.Leyn va boshqalar ham shunday fikrda. Nemis klassik filosofiyasining vakili Gegel esa, jamoatchilik fikrining fanga aloqasi yo‘q, deb xdsoblagan. Jamoatchilik fikrini ijtimoiy ong shakllaridan biri deb xdsoblovchilar xdm yo‘q emas. Lekin turli xil qarashlar mavjudligidan qat’iy nazar, jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning barcha shakllarida ifodalanadi, ongning yolg‘iz bir shakli bilan tenglashtirib bo‘lmaydi.
2) Ijtimoiy ongning ma’lum xrlati bo‘lgan jamoatchilik fikriga baqolovchi fikr sifatida qarash uning tuzilishining asosiy elementlarini aniqpashga imkon beradi.

Ratsional, xdssiy va irodaviy elementlar jamoatchilik fikrinish asosiy elementlaridir.

Jamoatchilik fikrining ratsional (akdiy) elementiga ko‘ra, ishonchli fikrning mantiqiy belgilarini faqat aqddan, yo akdning tug‘ma tushunchalaridan, yoki faqat akdning nishonlari, mayllari marzidagina mavjud bo‘lgan tushunchalardan yig‘ib olish mumkin. Emperik fikr ularning yuz berishga ma’lum darajada qo‘zg‘ovchi ta’sir ko‘rsatadi. Ratsional fikr akdga, akdiy muloqazaning yakqollligga isbot kdlishlik kuchiga ishonishni bildiradi. Jamoatchilik fikrining xdssiy elementi - insonning tevarak-atrofdagi voqelikka va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatini xds qilish.
Kdsqa muddatli kechinmalar, barqaror, uzoq muddatli kechinmalar kabi xdssiy elementdan farqkdlib, ba’zan tor ma’noda emotsiyalar deb ataladi.
Xdssiyat - voqelik in’ikosining aloxdda formasidir, u kishilarning bir-biriga, shuningdek, ob’ektiv olamga munosabatini aks ettiradi. Jamiyat shakllantirgan inson xdssiyotini uning qatti-qarakatida, amaliy v,a biluvchilik faoliyatida g‘oyat katta rol o‘ynaydi. Faoliyatning bajarilishi muvaffakdyatli yoki muvaffaqiyatsiz chikdshi, predmetlar va qodisalarning inson extiyojlari va manfaatlariga muvofiq va muvofiq kelmasligining signallari bo‘lishi, xdssiyot shu bilan kishilar faoliyatini tartibga solishda muxdm o‘rin tutadi. Jamoatchilik fikri tuzilishida ratsional va xdssiy jiqat bilan birga irodaviy tomon qam muxdm o‘rin tutadi. Iroda -insonning biron-bir ishni bajarishga qaratilgan ongli intilish.
InsOnning ma’lum maqsadga qaratilgan irodaviy faoliyatning manbai - ob’ektiv olamdan, insonning dunyoni o‘zgartirishga qaratilgan qamda tabiatning ob’ektiv qonunlariga tayanadigan predmet - amaliy faoliyatidan iborat. Sub’ektiv ichki sharoitlari (eqtiyojlari, kdzikdshlari, istaklari, bilimi va qokazo) prizmasi orqali aks ettirilgan ob’ektiv olam uning uchun turli maqsadlarni o‘z oldiga ko‘yish, qarorlar qabul kdlish, Biron tarzda, qarakat kdlish imkoniyatini yaratib beradi. Ish yoki harakatning irodali xarakteri shunday qollarda namoyon bo‘ladiki, unda insonga maqsadga erishish uchun tashkd yoki ichki to‘sikdarni engishga to‘g‘ri keladi. Iroda kuchini insonga nisbatan baxsh etgan emas. Ma’lum maqsadlarni tanlash bilish, to‘g‘ri qarorlar qabul kdlish ularni bajarish boshlagan ishni oxiriga etkazish qobiliyati - bilimlar, tajriba, tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalashning natijasidir.
Ijtimoiy iroda jamoatchilik fikriga etarli darajada faollik baxsh etib, mamlakat qayotida katta aqamiyatga egadir. Jamoatchilik fikridagi irodaviy jiqat kishilar tomonidan konkret tarixiy sharoitdagi muammolarni chukur anglaganlikni va uni qal etish uchun bo‘lgan qarakatni ifoda etadi. Jamoatchilik fikridagi irodaviy jihat uning intellektual imkoniyatlarini o‘zida mujassamlashtirib, kishilarning voqelikdagi turli voqea va qodisalarga, jarayonlarga nisbatan bo‘lgan xdssiy psixologsk qolatini bildiradi. Jamoatchilik irodaviy elementlar mustaikdlikni mustaqkamlashga bo‘lgan faol qarakatni belgilaydi. Jamoatchilik fikri kishilarning talablarini, o‘ylariin, irodalarini ifoda etib, ularning xulqiga, ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatiga ta’sir etish imkoniyatiga ega.
Demak, jamoatchilik fikri - aloqida yoki shaxsiy fikr emas, jamoatchilik umuman qar qanday shaxsiy narsadan tubdan farq qiladi. Demak, jamoatchilik fikri mazkur jamiyat uchun yoki muayyan ijtimoiy gurux, uchun xarakterli bo‘lgan fikrlardir. Aslida, jamoatchilik fikri ayrim shaxslar, aloxdsa kishilar tomonidan bevosita yoki bilvosita yaratiladi, ammo u butun jamoat mulki bo‘lib qoladi.
Aloqida individlarning, ijtimoiy guruxdarning fikri qam empirik, qam nazariy ong darajasida shakllanishi mumkin. Bu masalaning jamiyatning qaysi qatlami tomonidan ko‘tarilishiga bog‘liq Bunda umumlashtirish darajasi va xarakteri turlicha bo‘ladi. SHuning uchun baqolash fikri mazmun jiqatidan va chukurligiga ko‘ra bir-biridan farkdanadi. Bugungi kun tajribasini chuqur anglash bir masala yuzasidan bildirilayotgan turli xil fikrlar tufayli kelib chiqayotgan ziddiyatlarni qal qilishga yordam beradi. Jamoatchilik fikri sifat jiqatidan bir butun yangi qosila. U ijtimoiy ongning ikki darajasiga mansub fikrlardan tubdan farq qiladi.
Jamoatchilik fikri ularning ikkalasini qam o‘z ichiga olgan qolda na emperik, na nazariy ongga mansubdir. U ularning o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga kelishi bilan birga ijtimoiy ongning ushbu ikki darajasining o‘zaro aloqadorligini ifoda etadi. Garchi jamoatchilik fikri fan va mafkuradan oldin vujuda kelgan bo‘lsa-da, fan va mafkuraning qayotimizga kirib borishi uni nazariy jiqatdan etarli darajada asoslab berishga yordamlashadi.
Kishilar qayotining ijtimoiy sharoitlari, ularning kundalik faoliyati va tajribasi fikrlar shaklida aks etadi, jamoatchilik fikri bevosita kishilar ijtimoiy borlig‘ining, ular faoliyatining muayyan sharoitlari.ta’siri ostida o‘sib boradi.
Jamoatchilik fikri qar bir muayyan jamiyatda avvalo muayyan ijtimoiy guruqlarning manfaatlari sifatida o‘zini namoyon etadigan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Manfaat degani nima? Manfaat - insonning moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni olish yoki o‘zlashtirishi tomon yo‘l tanlab, aniq maqsadni ko‘zlab intilishida ifodalanadigan muayyan ruqiy kechinmasigina emas, manfaat insonnish borlig‘i bilan, uning yashash sharoitlari bilan, eqtiyojlari bilan bog‘liq qolda ob’ektiv tarzda qam mavjud bo‘ladiki, bu eqtiyojlar uning boyliklarga munosabati, uning kechinmalari negizida yotadi.
Har bir jamiyat, sinf, millat, ijtimoiy guruqlarning o‘z ob’ektiv manfaatlari bo‘ladi, ammo kishilar bu manfaatlarni qamma vaqt qam anglavermaydilar. Jamoatchilik fikri tavsiyalar va talablar shaklida ifodalanadi, shuningdek biron-bir ijtimoiy tartibotlarning qarakatlarini, ayrim guruxdarining qatti-qarakatlarini ma’kullash yoki qoralashda namoyon bo‘ladi. Jamoatchilik fikri sinfiy tashkilotlar va muassasalarning ommaga ma’lum maqsadni ko‘zlab ko‘rsatadigan ta’siri
natijasida qam stixiyali ravishda - amaliy qayotiy tajriba, barqaror bo‘lgan an’analar asosida qam tarkib topadi. Manfaatlar o‘rtasidagi tavofutgina emas balki bu manfaatlarni bir xil darajada anglamaslik qam ko‘zga tashlanadi. Hrzirgi sharoitda jamoatchilik fikrining tabiati va xarakteri tubdan o‘zgardi.
Bunda fikrlar kurashi plyuralistik xarakterga ega bo‘ladi va fikrlar o‘rtasidagi tavofutlar tub manfaatlarning mushtarakligi va jamiyat a’zolari ijtimoiy ongning o‘sishi tufayli bartaraf qilinadi. Bunga tanqid va o‘z-o‘zini tanqidini avj oldirish, xalq manfaatlarini tobora to‘laroq hisobga olib borish yo‘li bilan erishiladi. Davlatchilikning ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish tomoniga qarab rivojlanishi jamoatchilik fikrining ijtimoiy tarbiya vositasi bo‘lish va kishilarning qatti-qarakatlarini o‘zicha bir yo‘sinda tartibga solish sifatidagi rolining oshib borishiga sabab bo‘ldi.
Jamoatchilik fikrida an’analar va odatlar juda katta rol o‘ynashiga e’tibor bermoq lozim. Biroq qayotning yangi shakllarining va yangicha fikrning rivojlanishi uchun to‘siq bo‘lib qolgan odatlar va an’analarni sakdab qolish va yanada mustaqkamlash lozim bo‘lgan odatlar va an’analardan farq qilmoq zarur. Ilg‘or an’analar va odatlarni o‘zlashtirish ijtimoiy taraqqiyot uchun muqim aqamiyatga ega. Bizning jamiyatimizda aqm jamiyatning ayrim a’zolari yoki bir qismi ongida bo‘ladigan salbiy qolatlarini qali qam uchratib turamiz.
Bu xildagi odatlar, kishilar ongidagi o‘tmish sarqitlari, ularnish yashash o‘chun iqtisodiy asoslar yo‘qolgandan keyin qam mavjud bo‘laveradi. Masalan, yulg‘uchlik, ichkilikbozlik, tekinxo‘rlik, byurokartizm kabilar ana shular jumlasidandir.
Jamoatchilik fikri anna shu qodisalarga qarshi shafqatsiz kurash olib borishi lozim.
Jamoatchilik fikrining yaratuvchisi sub’ekt sifatida - xalqsir. Xalq ommasi ijtimoiy turmush, insoniyat ma’naviy dunyosini ijodkori sifatida - asosiy kuchdir. Jamoatchilik fikri tuzilishiga sinfiy, milliy, hududiy birliklarni, ijtimoiy, demografik, kasbiy va boshqa guruxlarni shuningdek meqnat jamoalarini, alohida shaxslarni kiritish mumkin.
Jamoatchilik fikrining jamiyatdagi asosiy vazifasi kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni jamiyat miqyosida tartibga solish.
Jamiyat ijtimoiy organizm bo‘lib, albatta uni tashkil etuvchi kishilarsiz mavjud bo‘lmaydi, demak jamoatchilik fikrini individlarnish ongsiz tasavvur qilib bo‘lavermaydi.
Muayyan kishilar yashaydigan ijtimoiy muqitning umumiy sharoitlari ularning qarashlari, intilishlarining ular manfaatlarining birligiga asoslangan birligini belgilab beradi.
Biroq, qatto qarashlar, nazariyalar fikrlar umumiy bo‘lganda qam, bu umumiylik ayrim shaxslarda individual, o‘ziga xos bir tarzda maydonga chiqadi. Jamoatchilik fikrining o‘zgarishi bu jamiyat qayotining o‘zgarishlariga bog‘liqdir.
Jamoatchilik fikri bilan ayrim shaxslar fikri doimo bir-biriga ta’sir ko‘rsatib turadi. Har bir ayrim shaxs o‘z qayoti davomida boshqa kishilar bilan munosabatlar orqali, o‘qish-tarbiyalanish orqali jamoatchilik fikri ta’sirini sezib turadi, lekin u anna shu ta’sirga passivlik bilan qaramaydi, balki faol qolda qaraydi.
Ayrim shaxs tomonidan jamoatchilik fikri yutukdarining o‘zlashtirilishiga va individ beradigan ijtimoiy maqsuliga ijtimoiy tuzum qal etuvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Bizning jamiyatimizda fuqarolar davlatni idora qilishga jalb etilib, insonparvar demokratyyani rivojlantirmoqda, qar bir fuqaroga ijtimoiy qayotga oid qar qanday masala yuzasidan o‘z fikrini bilirish imkoniyatini bermoqda.
Jamoatchilik fikri - jamoatchilik ongining o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, baxrlash tarzida namoyon bo‘ladigan murakkab ma’naviy ma’lumotga ega bo‘lgan va aloxdda guruq, ijtimoiy jamoalar yoki butun bir jamiyatga xos bo‘lib, voqelikning dolzarb muammolariga ochiq yoki yashirin munosabatlarni ifodalaydi.
Jamoatchilik fikri jamoatchilik ongining qech qaysi tur va shakllari bilan mos kelmagan qolda o‘ziga xos uzilishni paydo qiladi. U amaliyotda boshqarish tizimidagi teskari aloqani ta’minlaydi va bevosita demokratiyaning amaliy natija beradigan yo‘li bo‘lib, ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va ijtimoiy nazoratning samarali vositasi bo‘lib qisoblanadi.
Jamoatchilik fikrini qisobga olmasdan va uni qar tomonlama o‘rganmasdan turib, jamoatchilik tomonidan o‘z-o‘zini boshqarish qokimiyatini tashkil qilishning demokratik shakllarini rivojlantirish mumkin emas.
Jamoatchilik fikrining rivojlanishi va uni qisobga olish boshqarish madaniyatini munosib darajaga ko‘tarishiga yordam beradi, boshqarish madaniyatining pastligi rivojlanish sur’atlariga salbiy ta’sir qiladi.
Jamoatchilik fikrini o‘rganishning amaliy tomonlari, shubqasiz katta aqamiyatga ega. Umujaqon tajribasida foydalanish, o‘zbek sotsiologlariga ancha qo‘l keladi va respublika ijtimoiy-siyosiy demokratiyasi jarayoniga bebaqo qissa qo‘shishi mumkin.
Jamoatchilik fikri ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy doirada yakqol namoyon bo‘ladi. Tarixiy manbalar qam shuni ko‘rsatadi. Qadim zamonlarga xos bo‘lgan XX asr bilan tugaydigan bu ko‘rinish ravojlanishining butun bosqichi jamoachilik fikri uchun naqadar yukasakligi, na qukmat va na jamiyatning aloqida a’zosi buni e’tiborsiz qoldirishi mumkin emasligini ko‘rsatadi. SHu qadar uzoqtarixiga ega ekanligiga qaramasdan, jamoatchilik fikrini inobatga olmaslik, qattoki ilmiy ishlab chiqilgan ko‘rsatmalardan foydalanmasdan juda muqim siyosiy qarorlar qabul qilish bizning yaqin o‘tmishimizga xosligi qayd qilishimiz kerak.
Bugunga kelib bu ko‘rinish vaziyati o‘zgaradi deb bo‘lmaydi. Bir nuqtai nazarni mutlaklashtirishga harakat kilish yoki sog‘lom fikr, sezgini chetga surib qo‘yish xrlatlari hozir qam ro‘y berayapti. Bunday xrlat, haqiqiy ilmiy taxlili, chuqur mazmuni yo‘q, bir-biriga zid va asossiz fikrlarning tarqalishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida to‘g‘ri siyosiy qarorlar qabul qilishga fuqarolik jamiyatini shakllanishiga to‘siq bo‘ladi.
Hrzirgi kunda to‘g‘ri va ko‘p qirrali siyosatni ishlab chiqish uchun ko‘d narsani, avvalo jamoatchilik fikrini inobatga olish san’antiga, turli ijtimoiy guruxdar qiziqishini xisobga olishni o‘rganish san’atini egallash kerak.
Sotsiologlar ya’ni jamoatchilik fikrini o‘rganuvchi mutaxassislar oldida jamoalar, guruxlar va boshqa norasmiy uyushmalar, ularning kizikish doirasini o‘rganish vazifasi turibdi. G‘arbda siyosatning bu va boshqa amaliy tomonlarini o‘rganish ancha vaqtdan buyon davom ettirilayapti. SHu bilan birga g‘ar sotsiologiyasining fikricha, bu soxdda qali ko‘p narsa qilish kerak. Jamoatchilik fikrini o‘rganuvchilar Amerika uyushmasining yilda bir bo‘lib psixolgi Bryuster Smit «Jamoatchilik fikrining nazariy muammolari» mavzusida so‘zga chikdi va nutqida tadqiqotchilar aloxida bir shaxsning fikri qanday qilib ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkinligi to‘g‘risidagi muammolar bilan jiddiy shug‘ullanilmayotganini ta’kidladi.
Zamonaviy G‘arbiy sotsiologiyada jamoatchilik fikri muammolarini ko‘rib chikish bo‘yicha tadqiqotlar, qam nazariyada, qam amaliyotda birdek olib borilyapti.
Jamoatchilik fikrini asosan 2 ta konseptik (qarashlar, fikrlar belgisi)ga bo‘lishayapti:
1-konsepsiya - bu jamoatchilik fikrining maqsadga muvofiqpigi;
2-konsepsiya - jamoatchilik fikri ijtimoiy nazorat sifatida olib qaralyapti.
Birinchi kotsepsiyaga asoslanuvchilar fikricha, bu konsepsiya demokratik sharoitda qarorlarning shakllanishi va qabul qilinishida asosiy qurol vazifasini o‘taydi. U qokimiyatga aloqasi bo‘lmagan kishilarga, millatni kiziqtirayotgan masalalar bo‘yicha o‘z fikrini erkin va ochiq bayon kilishini taklif etadi. Jamoatchilik fikrining maqsadga muvofikligi konsepsiyasi to‘liq gaega bo‘lgan, aniq sharqlay oladigan va o‘z fikrini to‘g‘ri etkazib bera oladigan fuqaroga tayanadi. U siyosatni, siyosiy qayotni ko‘zlaydi.
SHu bilan birga anik^ to‘liq ga ega va bundan manfaatdor bo‘lgan kishilarning kichik guruxd fikrlar birligini shakllantirishi mumkin. Jamoatchilik fikrining «ijtimoiy nazorat» konsepsiyasi jamiyatning qamma a’zolariga daxldor.
Jamoatchilik fikrining «ijtimoiy nazorat»dagi roli ijtimoiy rivojlanish va jamiyatda birdamlikni kerakli darajada ta’minlashdan iborat.
Jamoatchilik fikri, bu - bir tomondan, jamiyat xdyotining qoidalashtirilgan, tan olingan qarorlar qabul qilish mexanizmlaridan biri, shuningdek, xrkimiyatni amalga oshirishda barqaror va samarali ishtirok etib kelayotgan siyosiy institutdir, ikkinchi tomondan esa, u turli-tuman ijtimoiy birliklarning u yoki bu voqealar, voqelik va xrdisalarga nisbati bildirgan umumiy fikrlari va baxrlashlaridir.
SHu nuqtai nazardan yondashganda, jamoatchilik fikri ijtimoiy ong darajasini x,am ifodalab beruvchi, kishilarning voqelik qodisalariga turli ijtimoiy institutlar, guruxdar va aloxdda shaxslarga nisbatan bildirsa (ochiqyoki yashirma) munosabatlar.
Jamoatchilik fikri o‘z ob’ektlariga nisbatan o‘zaro munosabatlarida ekspressiv, nazorat, maslaxdt berish funksiyalariga egadir. Boshqacha aytganda esa u o‘z ob’ektlariga nisbatan ma’lum bir nuqtai nazarga ega, maslaxdtlar beradi, qarorlar chiqaradi. Jamoatchilik fikri mazmuniy munosabatlar bildirish nuqtai nazaridan baxrlovchi, taxliliy konstruktiv, me’yoriy, shakliy nuqtai nazardan esa pozitiv yoki negativ bo‘lishi mumkin.
Jamoatchilik fikri butun jamiyat doirasidan, shuningdek unda faoliyat yuritayotgan turli guruhiy va ommaviy birliklar - ijtimoiy, mintaqaviy, kasbiy, siyosiy, madaniy va boshqa birliklar doirasida qam shakllanishi va amal qilishi mumkin.
Rivojlangan demokratik mamlakatlarda jamoatchilik fikrini bildirishning odatdagi oqimlari va shakllari kuyidagilardan iboratdir: hrkimiyat organlari saylovlari, fuqarolarning boshqaruvidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtiroki, matbuot va boshqa ommaviy vositalari, majlislar orqali, bildirishlar va boshqalar.
Jamoatchilik fikrini nazariy jiqatdan tatqiq etishni fransuz psixologi G.Tord tomonidan boshlangan.
Jamoatchilik fikrini nazariy jiqatdan tatqiq etish amerikalik sotsiologlar A.L.Louella va U.Lipman tomonidan ishlar olib borildi. Ularning fikricha, jamoatchilik fikri sotsiologiyasidagi asosiy muammolar ko‘pchilik va ozchilik fikrlarini bir-biriga munosabatini, jamoatchilik fikrini xususiyatdarini belgilashdan iborat.
Jamoatchilik fikrini o‘rganishning yangi bosqichi 1940 yildan A.F.Lazarsfeld, B.Berelson va G.Gode tomonidan boshlandi.
Jamoatchilik fikrini amaliy tadqiqotlari birinchi marta AQSHda haqiqiy xabarlarni olish maqsadida - bozor muammolari va siyosiy savollarga javob olish maqsadida boshlangan.
Bu esa AKD1da va G‘arbiy Evropada jamoatchilik fikrini anketalar orqali o‘rganishda xdqiqiy sanoatni ya’ni anketalar biznesini boshlab berdi. 1935 yildan AQSHda Gellop instituti tomonidan jamoatchilik fikrini o‘rganish maqsadida qaftada anketalar o‘tkazilib turiladi.
1957 yildan Rouper jamoatchilik fikrini ilmiy tadqiqot markazi ish olib bordi.
1963 yildan jamoatchilik fikrini o‘rganish Xarris xizmati natijadari qaftasiga ikki marta kamida 250 ta gazetada e’lop qila boshlandi.
1975 yilda D.YAnkerovich tomonidan tashkil etilgan xususiy bo‘lmagan xizmat keyingi yillarda jamoatchilik fikrini o‘rganish milliy markazlar tomonidan olib boriladi. Masalan, ijtimoiy tadqiqttlar va anketalar o‘tkazish fransuz jamiyati.

Nazorat savollari:

1. Jamoatchilik fikrini shakllantirish ?
2. Jamoatchilik fikrini o‘ziga xos xususiyatlari?
3. Jamoatchilik fikriga ta’sir etuvchi omillar?
4. Jamoatchilik fikri tadqiq qilish manfaatlari?
5. Jamoatchilik fikrini o‘rganish usullari?
6. Jamoatchilik fikrini o‘rganishdagi muammolar?

Davlat ishlari aqvoliga ma’lum darajada ta’sir qiladigan ijtimoiy masalalar bo‘yicha fikr va qarorlarni vujudga keltirishda hukumatni ko‘llab-kuvvatlaydigan jamoatchilik fikri xususiyati, ko‘pgina onglilikning aloxdsa sifati bo‘lib tushuniladi, bu esa demokratik jamiyat ko‘rsatkichi bo‘lib, ommaning demokratik isloxrtlarga tayyorligini ko‘rsatadi.

Jamoatchilik fikri, ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy doirada yaqqol namoyon bo‘ladi. Tarixiy manbalar ham shuni ko‘rsatadi. Kdsim zamonlarga borib taqaladigan va jamoatchilik hukmronligi xos bo‘lgan XX asr bilan tugaydigan bu ko‘rinish rivojlanishining butun bosqichi jamoatchilik fikri kuchi naqadar yuksakligini, na hukumat va na jamiyatning alohida a’zosi buni e’tiborsiz qoldirish mumkin emasligini ko‘rsatadi. SHu qadar uzoq tarixga ega ekanligiga qaramasdan, jamoatchilik fikrini inobatga olmaslik hattoki, ilmiy ishlab chiqilgan ko‘rsatmalardan foydalanmasdan juda muhim. siyosiy qarorlar qabul kilish bizning yaqin o‘tmishimizga xosligi qayd qilishimiz kerak.
Bugunga kelib, bu ko‘rinish vaziyati o‘zgardi, deb bo‘lmaydi bir nuqtai nazarni mutlaqpashtirishga harakat qilish yoki sog‘lom firk. Sezgini chetga surib qo‘yish holatlari hozir ham ro‘y beryapti. Bunday holat, haqiqiy ilmiy taxdili, chuqur mazmuni yo‘q, bir-biriga zid va asossiz fikrlarning tarqalishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida to‘g‘ri siyosiy qarorlar qabul qilishga fuqarolik jamiyatining shakllanishiga to‘siq bo‘ladi.
Xrzirgi kunda to‘g‘ri va ko‘p qirrali siyosatni ishlab chikish uchun ko‘p narsani, avvalo, jamoatchilik fikrini inobatga olish san’atiga, turli ijtimoiy guruxdar qiziqishini hisobga olishni o‘rganish san’atini egallash kerak.
Keyingi 10-yillikda mustaqillikka erishgan hamma davlatlar uchun saylovlarda saylovchilarninng hatti-harakatlarini, u yoki bu nomzodga ovoz berish sabablarini o‘rganishni hisobga oluvchi yangi, siyosiy plyuralizm vaziyati, ayniqsa, muhimdir. Qarorlar qabul qilishda ko‘proq darajada ta’sir etadigan omillar: ommaviy qarakatlarning vujudga kelishi, tarqalish qonuniyatlarini, ularning qokimiyat va boshqarish institutlari bilan o‘zaro qamkorlik rishtalarini o‘rganish, yuqori ruxdarini o‘rganish zaruriyati vujudga keladi. Aqolining siyosiy jiqatdan faolroq ijtimoiy guruxdari, shuningdek, x,ech qanday siyosiy yo‘lni qo‘llab-quvvatlamaydigan, lekin aholining asosiy kdsmini tashkil etuvchi kdsmlari qaqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak.
Sotsiologlar - jamoatchilik fikrini o‘rganuvchi mutaxassislar oldida jamoalar, qiziqdshlar bo‘yicha klublar, boshqa norasmiy uyushmalar, ularning kiziqish doirasini o‘rganish vazifasi turibdi. G‘arbda siyosatnish bu va boshqa amaliy tomonlarini o‘rganish ancha vaqtdan buyon davom ettirilyapti.- SHu bilan birga, g‘arb sotsiologlarining fikricha, bu soxdda qali ko‘p narsa qilish kerak. Jamoatchilik fikrini o‘rganuvchilar Amerika uyushmasining yilda bir bo‘lib o‘tadigan 25-chi anjumanida CHikago oliygoxdning psixologi (ruxshunosi) Bryuster Smit «Jamoatchilik fikrining nazariy muammolari» mavzuida so‘zga chiqdi va nutqida tadqiqotchilar «...aloxdsa bir shaxsning fikri qanday qilib ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkinligi to‘g‘risidagi muammolar bilan jiddiy shug‘ullanmayotganini» ta’kidlaydi.
Zamonaviy g‘arbiy sotsiologyada jamoatchilik fikri muammolarini ko‘rib chiqish bo‘yicha tadqiqotlar, qam nazariyada xdm amaliyotda birdek olib borilyapti. Jamoatchilik fikrini asosan 2 ta konsepsiya (qarashlar, fikrlar birligi) ga bo‘lishyapti: 1-konsepsiya - bu jamoatchilik fikrining maqsadga muvofiqligi; 2-konsepsiya - jamoatchilik fikri «ijtimoiy nazorat» sifatida olib qaralyapti; bugungi kunda jamoatchilik fikrining shu konsepsiyalar asosida 50 tarzi mavjud.
Birinchi konsepsiyaga asoslanuvchilar fikricha, bu konsepsiya demokratik sharoitda qarorlarning shakllanishi va qabul qilinishida asosiy kurol vazifasini o‘taydi. U xrkimiyatga aloqasi bo‘lmagan kishilarga, Millatni qiziqtirayotgan masalalar bo‘yicha o‘z fikrini erkin va ochiq bayon qilishni taklif etadi. Jamoatchilik fikrining maqsadga muvofiqdigi konsepsiyasi to‘liq ga ega bo‘lgan, aniq sharxdaydigan va o‘z fikrini to‘g‘ri etkazib bera oladigan fuqaroga tayanadi. U siyosatni, siyosiy qayotni ko‘zlaydi. SHu bilan birga, aniq, to‘liq ga ega va bundan manfaatdor bo‘lgan kishilarning kichik guruxd fikrlar birligini shakllantirishi mumkin. Jamoatchilik fikrininng «ijtimoiy nazorat»dagi roli ijtimoiy rivojlanish va jamiyatda birdamlikni kerakli darajada ta’minlashdan iborat. Ijtimoiy nazorat jamiyatda turli uslublar bilan, ko‘proq institutsional (jamiyat tomonidan belgilangan va qonun-qoida tusini olgan tartiblar), ya’ni xuquqiy asosda namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, u din, milliy udumlar, urf-odatlar, bayrmalar, tarbiyada x,am namoyon bo‘ladi. Jamoatchilik fikri shaklida bu jarayon ta’sir kuchiga (ega yoki) yoki sansiya (biror davlat yoki aloxdda shaxsga nisbatan ko‘riladigan jazo choralari)ga ega. Ijtimoiy nazorat bo‘yicha mutaxassis R.T.La Per tomonidan bu sansiyalar 3 ga bo‘lingan: jismoniy, iqtisodiy va eng asosiysi psixologik (ruxdy ta’sir etish) sansiyalari. Psixologik sansiyada kishiga ming bee’tibor qoldirishdan tortib uni butunlay yakkalab qo‘yish kiradi. Keyingi sud tartiblariga nisbatan olgand «engil» va «arzon» jazo deb xdsoblash mumkin. Ijtimoiy yakkalab qo‘yish ixtiyoriy bo‘lmagani uchun aloxdda shaxs qam, hukumat xdm ijtimoiy birdamlikka intiladi va shunday qilishga majbur. Bunda shaxsga ta’sir etish «ijtimoiy nazorat» deb, xukumatga ta’sir ko‘rsatish «jamoatchilik fikri» deb yuritiladi. Bu kuchning manbai yakkalab, ajratib qo‘yishdir, bunda jamiyat chetga og‘ayotgan shax syoki hukmatni ajratib qo‘yadi, xukumat x,am, jamoat qam ko‘llab-quvvatlamasa bunday shax syoki davlat tanazzulikka maxdumdir. Iroq va YUgoslaviya bunga yaqqol misoldir, xrzirgi paytda butun bir mamlakat o‘z nuqtai nazarini o‘zgartirmaguncha yakkalab, ajratib ko‘yilishi mumkin.
Jamoatchilik fikrining tutgan yo‘lini aytib o‘tilgan konsepsiyalardan asosiy farklaridan biri «ijtimoiy», «jamoat» tushunchasini izoxdab berishdan iborat. Jamoatchilik fikrining maqsadga muvofiqdik yoki demokratik konsepsiyasiga binoan bu tushunchani siyosatga nisbatan olib qarash kerak. Jamoatchilik fikrining ijtimoiy nazorat konsepsiyasi esa «jamoatchilik» tushunchasini «oshkora aytmok>> (demokratiya, erkinlik), «xalq oldida aytmoq» tushunchalari bilan izoxdaydi.
Jamoatchilik fikrining maqsadga muvofiqlik konsepsiyasi tarafdorlari G.Blumer, P.Burde va boshqalarning fikricha, ga ega bo‘lgan va ega bo‘lmagan kishilar bilan bir xil sharoitda tadqiqot olib borganda «jamoatchilik fikri» tushunchasiga tanqidiy yondoshish kerak. Bu esa voqelikka to‘g‘ri kelmaydi. Jamoatchilik fikri ijtimoiy nazorat sifatidagi nuqtai nazardan, jamiyatning qamma nuqtai nazaridan, jamiyatning xdmma a’zolarining bir qismi o‘z qo‘llab-kuvvatlashlari bilan milliy an’analarni mustaxdamlaydilar, boshqa kismi esa bu an’analardan voz kechib yangilarini muvofiqdik yoki demokratik konsepsiyasiga binoan bu tushunchani siyosatga nisbatan olib qarash kerak. Jamoatchilik fikrining ijtimoiy nazorat konsepsiyasi esa «jamoatchilik» tushunchasini «oshkora aytmok>> (demokratiya, erkinlik), «xalq oldida aytmoq» tushunchalari bilan izoxdaydi.
Jamoatchilik fikrining maqsadga muvofiqlik konsepsiyasi tarafdorlari G.Blumer, P.Burde va boshqalarning fikricha, ga ega bo‘lgan va ega bo‘lmagan kishilar bilan bir xil sharoitda tadqiqot olib borganda «jamoatchilik fikri» tushunchasiga tanqidiy yondoshish kerak. Bu esa voqelikka to‘g‘ri kelmaydi. Jamoatchilik fikri ijtimoiy nazorat sifatidagi nuqtai nazardan, jamiyatning qamma nuqtai nazaridan, jamiyatning xdmma a’zolarining bir qismi o‘z qo‘llab-kuvvatlashlari bilan milliy an’analarni mustaxdamlaydilar, boshqa kismi esa bu an’analardan voz kechib yangilarini Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi - insoniyatning bir necha ming yillik tarixiy tarakiyoti davomida yaratilgan madaniyatning ajralmas kismidir.
Afsuski, komunizim mafkuralarining vakillari kibernetika, psixologiya, politologiya kabi fanlar katorida sotsialogiyani xdm inkor etib, uning sotsializimga zarur yolgon fanlar» katoriga kiritib, kup yillar mobaynida kup jaxon xalklarining durdonasi, madaniy va ma’naviy boyligi bulgan bu fanning va uning namoyondalari takdirlanadilar. Natijada jamiyatning eng katta boyligidan ijtimoiy fikrini xar tomonlama va chukur urganishdan, ijtimoiy tarakiyot borasida lar tizimini yaratishdan va oxir okibatda ijtmoiy xayotni anik ma’lumotlarga tgrirogi, xalk fikriga tayangan xolda ilmiy asosida boshkarishdan maxrum etdilar.
Mustakil tufayli sotsiologiya faniga keng yul ochildi. Bu fanning shaxsan prizidentimiz I.A.Karimovning ximoyasiga olganligi cheksiz kuvanarlidir.va boshka bir kator fanlar bilan uzaro alokada rivojlanib boradi.Bundan tashkari sotsiologiya falsafa fani bilan alokada buladi. Sotsiologiyaning falsafa bulib uzviy alokasi shundan kurinadiki, umumsotsiologik nazarialar va amaliy sotsiologiya tadkikotlar ma’lum metodologiya asoslarga tayanadilar. SHuning uchun metodologiya asosning xususiyatlariga boglik ravishda xodisalarga yondashuvlarning turli tumanligi va tadkikot natijalarini turli turlicha kilish kuzatiladi. Bunday turli tumanlik falsafiy okimlarning xar xilligi, metodologiyaning rangbarangligi bilan boglikdir.
Kupchilik mamlakatlarda sotsiologiya 19 asr oxirdan tan olindi. Masalan: AKSH Oliy ukuv yurtlarida bu fan 19 asrning 90-yillarida ukitila boshladi. Ovropa unversitetlarida sotsiologiya 20 asr yuoshlarida ukuv rejalariga kiritiladi. Sobik Ittifokida esa bu fan uzok vakt tan olinmadi. 20 asr boshlarida Rossiyada sotsiologiya buyicha bir kator asarlar yozgan va amaliy tadkikotlar utkazilgan bulsa xam, kibirnetika, genetika singari unga xam burjuacha soxta fan yorligining yopishtirilishi barcha ukuv yurtlari rejalaridan chikarib yuborishiga sabab buladi.
60 yillarda sotsiologiya fani Sobik Itfokdagi Oliy ukuv yurtlari ukuv raejalariga kritila boshladi. Bir kator unversitetlarda sotsiologiya bulimlari va fakultetlari ochildi. Urta Osiyodagi unversitetlar orasida birinchi bulib Toshkent Davlat Unversitetining falsafa iktisod fakultiteti koshida mutaxasisi sotsiologiya tayorlaydigan bulim 1989 yildan ish boshladi.
Sotsiologiya suzi lotincha «Satsitas-jamiyat» va yunoncha lotis -«ta’limot» suzlaridan olingan bulib, jamiyatni yaxlit tizim sifatida urganadigan, ijtimoiy tashkilotlar, jarayonlar va guruxlarni shu tizimning kismlari sifatida taxlit etadigan fanni anglatadi.
Sotsiologiya atamasi fransuz olimi Ogyust Kont tomonidan fanga kiritiladi. Jamiyat xayoti va tarakkiyoti sotsiologik yondoshuvlar kadam zamonlardan beri kuzatilayotgan bulsa xam, bu fan mustakil ilmiy tizim sifatida 19 asrning sunggi choragida shakillanadi.
Sotsiologiya bundan tashkari jamiyatdagi turli sotsial guruxlar, ular orasidagi uzaro munosabatlar, alokalar, muammolar va ziddiyatlani urganuvchi, taxlil kiluvchi fan xisoblaadi. Sotsiologiyaning ob’ekti jamiyat, insonlar. Ularning predmeti ular urtasidagi uzoro munosabatlar, alokalar xisoblanadi. Sotsiologiyaning shakillanishida jamiyat tarakiyot tugrisydagi mavjud nazariy bilimlarning empirik tadkikotlar bilan birkishi muxim axamiyatga ega buladi. Fakat muloxazaga, mavxum taffakurga asoslangan nazariy bilimlarning amaliy tadkikot bilan kushilishi bu nazariy bilimlarning ilmiylik darajasini kesish oshiradi.
Umumsotsialogiya nazariyalar kadim zamonlardan mavjuddir. Jamiyat xayotining turli jabxalarini izoxlashga karatilgan turli ta’limotlar shular jumlasidandir. 19 asrga kelib amaliy sotsiologiya usullari ancha takomillashdi. Belgiyalik olim Ketle tomonidan sotsiologik statistika asoslari ishlab chikiladi. Fransuz olimi Le Ple esa oilaviy byudjetlarni urganishning monografik usulini shakillantirdi. Amaliy sotsologiya usullarining vujudgan kelishi va takomillashuvi sotsologiyaning fan sifatida maydonga chikishini ta’minlashdi eng muxum olimlardan biri buldi. Empirik sotsiolgik tadkikotlar esa Ovrupoda, asosan, 17 asrdan utkazila boshladi. Bu davrda shaxarlarning rivojlanishi, sanoatning usishi bir kator muamolarni vujudga keltirliki, ularni amaliy sotsologik tadkikotlarsiz urganish mumkun emasdi.
Urbanaziya, uy-joy mummosi, kashshoklik shunday muamolardan biri bulib, ularni maxsus sotsiologik tadkikotlarsiz tula urganish imkoni yuk emas. Ijtimoiy extiyoj anik sotsiologik tadkikot usullarini vujudgan keltiradi. 17 asrdan boshlab axolini urganish, ruyxatga olish, jamoachilik fikrini tadkik kilish ishlari boshlandi. U davrda utkazilgan tadkikotlar amaliy yoki empirik sotsioligiya nomi bulgan emas, balki siyosiy arifmetika nomi bilan yuritiladi.sotsiologiya jamiyatni bir butun murakkab tizim sifatida urganar ekan, uning tadrijini uz bulimlari, yunalishlari, tushuncha, katngoriya va konunlari tizimida aks ettiradi. Sotsiologiya fani butun jamiyatga yoki uning tarkibiy kismlarigan talukli xodisalar, konuniyatlarni urganuvchi ikki kismga bulinadi:
1. Umumiy sotsiologiya.
2. Maxsus sotsiologiya.
Umumiy sotsiologiya uz ob’ekti va moxiyati e’tibori bilan aykash
bulib, ular urtasida judda kup umumiydik mavjud. Bu umumiylik avvalo shunda kurinadiki, ularning xar ikkisi xam jamiyatni, ijtimoiy xayotni urganadi va izoxlaydi. Lekin ijtimoiy falsafa jamiyatning utmishi, xozirgi kuni, kelajagini urgansa, umumiy sotsialogiyaning ob’ekti xozirgi jamiyat xayoti, tashkilotlar tizimi va tadrijidir. Bunday albatta sotsiologiyaning kelajak bilan ishi yuk degan, xulosa chikmaydi. Ijtimoiy falsafanning kup okimlari kelajak tugrisida nazariya yaratishni uzlarining asosiy vazifalaridan biri deb xisoblaydilar. Sotsiologiya jamiyatining xozirgi kunda xolatini urganar ekan, undagi tamoiylar, tendensiyalarni aniklab, kelajakni prognozlash uchun imkoniyat va asos yaratadi.
Mutaxasis sotsiologik nazariyalar esa butun jamiyatga emas, uning ayrim kismlari, bulaklariga alokador xodisa va konuniyatlarni urganadi. Maxsus sotsiologik nazariyalar bir necha xil usul bilan tasnif kilinadi. Ular urtasida tafovut bilan birga umumiylik xam kupligini nazarda tutib ulardan bittasini misol tarikasida keltirish mumkun. Boshka tasniflarda xam mavjud sotsiologik nazarialar sanab utiladi va tavsiflanadi. Lekin ularni guruxlarga ajratib boshkachorak usulda amalga oshiriladi. Jamiyatning kaysi tarkibiy kismi xayotni urganishga karab sotsiologik nazariyalar ikki katta guruxga bulinadi:
1. Ijtimoiy tizimlar sotsiologiyasi.
2. Ijtimoiy faoliyat sotsiologiyasi.
Bu tasnif shartli bulib xar ikki guruxga kiritilgan nazariyalar bir-
biri bilan chambarchas boglik: CHunki xar kanday ijtimoiy tizimlar faoliyat olib boradi va xar kanday ijtimoiy faoliyat tizimlar bilan boglikdir. Ijtimoiy tizimlar sotsiologiyasi kuyidagi maxsus sotsiologik nazariyalardan tashkil topadi:
a) siyosiy sotsiologiya:
b) xarbiy sotsiologiya:,
v) yoshlar sotsiologiyasi:,
g) ta’lim sotsiologiyasi:,
d) soglikni saklash sotsiologiyasi:, g) oila sotsiologiyasi:,
j) etnosotsiologiyasi:,
z) shaxs sotsiologiyasi:,
i) ommaviy- sotsiologiyasi va boshkalar:, Ijtimoiy faoliyat sotsiologiyasi:,
a) mexnat sotsiologiyasi:,
b) boshkaruvchi sotsiologiyasi:,
v) sport sotsiologiyasi:,
g) ijtimoiy uzgarishlar sotsiologiyasi:,
d) bush vakt sotsiologiyasi:,
g) kizikishlar sotsiologiyasi va boshkalar:
Men xozir shulardan tibbiyot sotsiologiyasi xakida tuxtalib utmokchiman. Axoli salomatligi, bemorlar va tibbiy xizmat kursatishning ijtimoiy masalalarini urganadigan sotsiologiya tibbiyot sotsiologiyasi xisoblanadi. SHuningdek, salomatlik va mexnatga layokatliliknish ijtimoiy tarakiyotdagi roli va urni xam tibbiyot sotsiologiyasining urganish ob’ekti xisoblanadi.
Sotsiologiyaning aksariyat yunalishlari Ijtimoiyda vujudga kelgan va rivojlangan bulsa, tibbiy sotsiologiyasi asrimozning 30-yillarida Sobik Ittifokda ancha tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Bu yulanish sotsiologiyaning tibbiyot bilan, ayniksa ijtimoiy gigiena,soglikni saklashni tashkil etish, tibbiyot statistikasi kabi tibbiy fanlr bilan boglik nuktalarda shakllandi. Lekin tibbiyot sotsiologiyasi sanab utilgan va boshka tibbiy fanlardan uzining usullari, yondashuvlari bilan fark kiladi.
Tibbiyot sotsiologiyasi buyicha tadkikotlar asosan kuyidagi yunalishlarda olib borilmokda: kasalliklarning kelib chikishi va tarkalishidagi ijtimoiy olimlar:, inson faoliyatida bialogik va ijtimoiy omillarning mutanosibligi axoli turli katlam va
guruxlarining soglikka soglikni saklash tizimlariga munosabati, soglikni saklash muassasalarning ichki tizimi va faolligi, bemorlarning ijtimoiy jixatidan tasnif kilish va boshkalar. Uzbeksitonda tibbiy sotsiologiyaga doir takikotlar soglikni vazirligi va uning joylarida bulimlari Toshket, Samarkan, Andijon va boshka shaxarlardagi tibbiyot oliygoxlari tomonidan olib borilmokda. Bu tadkikotlar ijtimoiy muxit va kasbning axoli salomatligini ta’siri, kishilarning uzok umr kurishiga ta’sir etuvchi olimlar, ijtimoiy iktisodiy va madaniy tadbirlarning axoli salomatligiga ta’sir singari masalalar buyicha utkazilmokda.
YOki oila sotsiologiyasini oladigan bulsak, u jamiyatning xujayrasi xisoblanadigan urganadi. Bu yunalish oilani kichik gurux sifatida olib karaydi. Oila statistikasi, oila a’zolarining uzaro munosabatlari, ajralish sabablari, ayollarning oiladagi urni singari muammolar oila sotsiologiyasining tadkikot ob’ktidir. Oila sotsiologiyasi AKSH, Fransiya, Avstraliya, Germaniya, YAponiya singari mamlakatlarda keng tarkalgan. Bu mamlakatlarda oila muammolarini yoritishga muljallangan bir kancha jurnallar nashr etiladi. Oilani ijtimoiy psixologik, axlokiy muammolarni tadkik etish keng yulga mamlaktlarda bu tadikotlar natijalardan tanishtirish byurolari amaliy maksadlarda foydalanadilar. YOshlarni oilaga tarbiyalash, oilaviy munosabatlarga tashxiz kilish va ularning yaxshilash buyicha tavsiyalar ishlab chikishda xam shu tadkikot natijalariga murojaat kilinadi. Dastlabki tadkikotlar Asrimizning 20-30 yillarida olib borilgan bulsa xam shu yunalishning shaklanishi 60 yillarida yuz beradi. A.T.Xarchev, B.A.Grushin, Z.A.YAnkov singari sotsialoglar shu yunalishlar ilmiy tadkikotlar olib boradilar.
Agar sotsiologiyaning funksiyalariga keladigan bulsak ular kuydagilar:
1. Jamiyatning ilmiy analiz kilish.
2. Guruxlarning sotsial va ijtimoiy urganish.
3. Jamiyatdagi guruxlarning diagnostik taxlili.
4. Ilmiy taxlil jarayonida takikotlar natijalarini birgalikda taxlil kilish.
5. Jamiyatning, kelajakning yoki turli sotsial tashkilot guruxlarnish kelajak vazifalarning oldindan bashorat etish.
6. Bashorat kilish jarayonida ilmiy depozitlardan foydalanish.
sotsiologiyaning tibbiyot bilan, ayniksa ijtimoiy gigiena,soglikni saklashni tashkil etish, tibbiyot statistikasi kabi tibbiy fanlr bilan boglik nuktalarda shakllandi. Lekin tibbiyot sotsiologiyasi sanab utilgan va boshka tibbiy fanlardan uzining usullari, yondashuvlari bilan fark kiladi.
Tibbiyot sotsiologiyasi buyicha tadkikotlar asosan kuyidagi yunalishlarda olib borilmokda: kasalliklarning kelib chikishi va tarkalishidagi ijtimoiy olimlar:, inson faoliyatida bialogik va ijtimoiy omillarning mutanosibligi axoli turli katlam va guruxlarining soglikka soglikni saklash tizimlariga munosabati, soglikni saklash muassasalarning ichki tizimi va faolligi, bemorlarning ijtimoiy jixatidan tasnif kilish va boshkalar. Uzbeksitonda tibbiy sotsiologiyaga doir takikotlar soglikni vazirligi va uning joylarida bulimlari Toshket, Samarkan, Andijon va boshka shaxarlardagi tibbiyot oliygoxlari tomonidan olib borilmokda. Bu tadkikotlar ijtimoiy muxit va kasbning axoli salomatligini ta’siri, kishilarning uzok umr kurishiga ta’sir etuvchi olimlar, ijtimoiy iktisodiy va madaniy tadbirlarning axoli salomatligiga ta’sir singari masalalar buyicha utkazilmokda.
YOki oila sotsiologiyasini oladigan bulsak, u jamiyatning xujayrasi xisoblanadigan urganadi. Bu yunalish oilani kichik gurux sifatida olib karaydi. Oila statistikasi, oila a’zolarining uzaro munosabatlari, ajralish sabablari, ayollarning oiladagi urni singari muammolar oila sotsiologiyasining tadkikot ob’ktidir. Oila sotsiologiyasi AKSH, Fransiya, Avstraliya, Germaniya, YAponiya singari mamlakatlarda keng tarkalgan. Bu mamlakatlarda oila muammolarini yoritishga muljallangan bir kancha jurnallar nashr etiladi. Oilani ijtimoiy psixologik, axlokiy muammolarni tadkik etish keng yulga mamlaktlarda bu tadikotlar natijalardan tanishtirish byurolari amaliy maksadlarda foydalanadilar. YOshlarni oilaga tarbiyalash, oilaviy munosabatlarga tashxiz kilish va ularning yaxshilash buyicha tavsiyalar ishlab chikishda xam shu tadkikot natijalariga murojaat kilinadi. Dastlabki tadkikotlar Asrimizning 20-30 yillarida olib borilgan bulsa xam shu yunalishning shaklanishi 60 yillarida yuz beradi. A.T.Xarchev, B.A.Grushin, Z.A.YAnkov singari sotsialoglar shu yunalishlar ilmiy tadkikotlar olib boradilar.
Agar sotsiologiyaning funksiyalariga keladigan bulsak ular kuydagilar:
1. Jamiyatning ilmiy analiz kilish.
2. Guruxlarning sotsial va ijtimoiy urganish.
3. Jamiyatdagi guruxlarning diagnostik taxlili.
4. Ilmiy taxlil jarayonida takikotlar natijalarini birgalikda taxlil kilish.
5. Jamiyatning, kelajakning yoki turli sotsial tashkilot guruxlarnish kelajak vazifalarning oldindan bashorat etish.
6. Bashorat kilish jarayonida ilmiy depozitlardan foydalanish.
Sotsiologiya juda kup fanlar bilan alokador buladi. Jumladan sotsiologiyaning psixologiya bilan alokadorligini shunda kurish mumkin. Bu fanlar juda kup umumiy nuktalarga ega. Masalan, sotsiometriya usuli sotsiologiyaning ususli xisoblanadi. Ayni paytda u ijtimoiy psixologiyaning xam usullari jumlasiga kiradi. Sotsiologiyada urganilayotgan xodisalariga psixologik jixatidan xam yondashuv talab kilinsa, psixologiya, ayniksa, ijtimoiy psixalogiyada urnatilayotgan ob’ektga sotsiologik yondoshuv takozo kilinadi. Sotsiologiya statistika fani bilan xam mustaxkam alokada rivojlanadi. Bu ikki fanning uzaro alokalari shu kadar yakinki, sotsiologiyaning rivojlanishini statistikasiz va statistikaning riaojlanishini sotsiologiya shuningdek, iktisodiy nazariya, boshkaruv nozariyasi, tarix, pedagogika, xukukshunoslik
Tizimlar rivojlanish va funksional konuniyatlarni, xarakatlantiruvchikuchlarni urganuvchi fandir. U turli ijtimoiy xodisalar jamiyat va tabiat urtasidagi alokadorlikni, shuningdek, shaxs kishilarning ijtimoiy xulki, uning elementlari va rivojlanish konuniyatlarini urganadi.
Xozirgacha jamiyat xayotini sotsiologik jixatdan tadkik kilish asosan, ikki yunalishda rivojlanib keldi. Birinchi yunalish O. Kontdan fransuz sotsiologi E. Dnerkgeym orkali rivojlantirgan amerikali sotsiolog T. Parsonslaning sotsiologik ta’limoti. Yunalishda ijtimoiy tizim uzgarishi tashki kuchlar orkali tushuntirilib, kuprok psixologik omillarga e’tibor berilgan.
Ikkinchi yunalish: marksistik sotsiologik ta’limot bulib, unda ijtimoiy tizim ziddiyatlar asosida ichki kuch ta’siri orkali tushuntirilib, materialistik moxiyatga ega bulgan moddiy munosabatlarning belgilovchi roliga asosiy e’tibor karatilgan.
Ushbu mavzuni yoritishda biz xar ikkala ta’limotning uziga xos tamonlarini, xususiyatlarini tushuntirib, ularning afzal va kemtik jixatlarini kitobxon e’tiboriga xavola etamiz.
Ijtimoiy va Amerika sotsiologiyasida ijtimoiy tizimning muxitdagi «muvozanati»ni saklashga asosiy e’tibor karatiladi. O.Kont va Dyurkgeym sotsiologik karashlarga asoslanib, jamiyatning bir butunligi uning «ijtimoiy muxitdagi doimiy muvozanati», ichki va tashki ta’sirini muvofiklashtirish - sotsiologiyaning asosiy vazifasi kilib belgilangan. Umuman, ijtimoiy tizim tarkibidagi uzgarish va integratsiya sifatidagi Parsonsning funksional sotsiologik ta’limoti muvozanati tugrisidagi nazariyadir.
Marksizm sotsiologiyasida esa ijtimoiy tizimning uzaro ziddiyatlik xarakteri «muayyan muvozanatdan ogish» emas, balki ularning (ijtimoiy tizimining) tarkibiy tuzilish moxiyati, konuniyatli ichki rivojlanishning zaruriy natijasidir. Yjtimoiy tizimlar moxiyatini bunday tushunish jamiyatda ichki ijtimoiy ziddiyatlar (konfliktlar), sinfiy kurashlar ruy berishi va ular jamiyat rivojlanishining asosiy moxiyatini, belgilashni anglatadi.
Sotsiologik amaliyot funksional uzgarishlarsiz, evalyusiyasiz revalyusiya tushunchasi bilan^ funkchional munosabatlar taxlilsiz ijtimoiy tizimlar rivojlanishini fakat ziddiyat va konfliktlar orkali asoslashga urinuvchi ta’limot jamiyat xayotini bir tomonlama urganishga olib kelishini kursatmokda.
Burjua sotsiologiyasi nomi bilan atalgan Ijtimoiy sotsiologik ta’limotida xam uziga xos ijadiy jixatlar bilan bir katorda, ijtimoiy tizimlar rivojlanishining ichki ziddiyatli xususiyatlarini xisobga olmaslik xam - jamiyatni bir tomonlama tushuntirishni bildiradi.
«Jamiyat xayotining industrallashuvi ob’ekti ravishda, kaysi ijtimoiy tizimlar bulishidan kat’iy nazar, ijtimoiy israrxiyaning bir xil (yagona) tipiga olib boradi»,- degan amerika sotsiologlarining fikri xozirgi tarixiy rivojlanish amaliyotida tasdiklanmokda.
Ijtimoiy xayot nisbatan mustakil,barkaror, funksional va rivojlanish konunyatlariga ega bulgan ijtimoiy tizimlar birligidan iboratdir.
Ijtimoiy tizim - murakkab ichki tuzilishga ega bulib, tartibli, bir butun, uziga xos ijtimoiy alokadorlik va turli ijtimoiy munosabatlar birligini tashkil kiladi. Xar kanday ijtimoiy tizim uzining tarkibi tuzilishiga jamiyatning ayrim tarkibiy tizimlari,Masalan: iktisodiy, siyosiy, ma’naviy, xukukiy, ijtimoiy turmush, fon va boshka shu kabi soxalarda, to aloxida olingan insongacha bulgan ijtimoyi tizimlar shular jumlasidandir. Ijtimoiy tizimlar rivojlanishi tabiiy - tarixiy jarayon tarzida boradi. Xar bir ijtimoiy tizim boshkasining, yukori darajasidagi tizimini tarkibiga kiradi. Uzi esa kuyi, kichik tartibidagi tizimlarni uz tarkibiga oladi. Jamiyat xayotida biron bir ijtimoiy tizim aloxida ravishda, boshkalardan ijtimoiy muxitdan ajralgan xolda yashay olmaydi.
Jamiyatning ijtimoiy tarkibi - ijtimoiy tizimlar va ularning elementlari urtasidagi ijtimoiy alokalar turli tashkil kilib, ijtimoiy munosabatlar mavkurasini ifodalaydi, xamda turli ijtimoiy gruxlar, mexnat taksimoti, ijtimoyi institutlar xarakterini aks ettiradi.
Jamiyat, uning tizimlari uziga xos tarkibiy tuzilishga ega bulib ularning asosiy komponenti inson xisoblanadi. Kishilar ijtimoiy xayotning turli soxalarida - iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy, oila turmushida faoliyat kursatadilar.
Ularning asosida ijtimoiy tarkiblar tuziladi. Ijtimoiy tizimlarning murakkabligi, tarkibdagi elementlarning soni kupligi bilan emas, asosan bu elementlar urtasidagi aloka va munosabatlar xarakteri bilan belgilanadi. SHuning uchun xam xozirda «Respublikaning barcha fukarolari va yuridik shaxslariga tashabbus kursatish ishbilarmonlikni rivojlantirish uchun, xujalik faoliyatining konui tomonidan ma’n etilmagan barcha turlarini amalga oshirish uchun keng imkoniyat yaratish»ga aloxida e’tibor kursatish lozim.
Xar kanday ijtimoiy jarayonlar inson faoliyati bilan boglik. Muayyan ijtimoiy birlik sifatida uyushgan kishilarning katta - katta guruxlari: sinflar, millatlar, milliy - etnik, ijtimoiy demografik:nisbatan kichik tizimlar: ukuv tarbiyaviy, oila turmush va boshka guruxlar, ijtimoiy tashkilotlar, birlashmalar, ittfoklar -jimiyatning ijtimoiy tarkibini tashkil kiladi. Ular tarixiy rivojlanish boskichlarida turli ijtimoiy asoslarda shakillanadilar. YAshash sharoitiga, rivojlanish xususiyatiga, ijtimoiy extiyojga, manfaatlarga va muayyan maksadga ega buladi. Ijtimoiy tizimlar zanjirida turli, uziga xos xalkaga ega buladilar. Ichki tashkiliy tuzilish xarakteri, funksional va rivojlanish darajasi, turmush tarzi, faoliyat shakli va usullari bilan kadriyatlar tizimi, norma, goyalari, karashlari va boshka jixatlari bilan uzaro fark kiladilar. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini konkret tarixiy davr kismidan olib karash talab kilinadi. CHunki, gurli tarixiy davrlar ijtimoiy tarkibi uzaro sifat va xususiyatlari bilan fark kiladi.
Jamiyatni ijtimoiy tarkibini sotsiologik jixatdan urganishda uni uch ma’noda: eng umumiy: maxsus keng va xususiy tor ma’noda olib karash zarur.
Umumiy ma’nodagi ijtimoiy tarkib - jamiyatning bir butun tarkibini tashkil kiladi. Bu, ijtimoiy tarkibning elementi sifatida jamiyatning ijtimoiy munosabatlariga mos tushuvchi iktisadiyoti, siysati, ideologiyasi kabi soxalar kiradi.
Ikkinchisi, maxsus, keng ma’nodagi ijtimoiy tarkibga ijtimoiy tarixiy birlik majmuasi va ular urtasidagi aloka, munosabatlar kiradi. Bu tarkib milliy - etnik, ijtimoiy - demografik, mutaxassislik va boshka shu kabi kishilar guruxlarini uz ichiga oladi.
Tor ma’nodagi ijtimoiy tarkib tushunchasiga mexnat jamoalari, xududiy birlik, nisbatan tez uzgaruvchan guruxlar kiradi.
Bozor munosabatlarining tarkib topishi jarayonida Uzbekiston ijtimoiy tarkibida kechki uzgarishlar ruy bermokda.
«Sotsiologiyaning umumnazariy muammolari» asarida amerikalik sotsiolog Parsons.T jamiyat tarkibiy tuzulishining funksional modelini ishlab chikdi. Unga muvofik, xar kanday ijtimoiy tizim kuydagi turtta tarkibiy ierarxik darajadan iborat.
1. «Birlamchi» yoki «ikkilamchi» daraja ijtimoiy tizim elementlarining bevosita alokadorligi ifodalanadi.
2. Boshkaruv yoki «menenderial» daraja, birlamchi darajadagi ijtimoiy tizimlar elementlarining uzaro alokadorligini tartibga solib turadi. Bu daraja boshka tarkibiy alokalar buginlari bilan munosabatlar urtasida vositachilik rolini bajaradi. Ijtimoiy tarkibni nazorat kiladi, kuzatadi, kishilarning maddiy jixatdan ta’minotini boshkaradi.
3. «institutli» daraja yanada umumiyrok masalalar bilan shugillanadi. Bunga turli boshkaruv institutlari va raxbariyat, ma’muriy idora organlari, ularning vakillari kiradi.
4. Oliy darajadagi, umumdavlat darajasidagi jamiyat tashkilotlari. Bunga davlat, xokimiyat, xukukiy va boshka tashkilotlar kiradi. Ular kuyi darajalar ustidan nazorat kiladi va boshka tashkilotlar kiradi. Parsons sotsiologik maktablari karashicha, jamiyat funksional tizimlardan iborat. Bu maktab vakillari dinning jamiyat xayotidagi funksional axamiyatiga xam yukori baxo berganlar. Din - jamiyatning «bir butun» xolda bulishiga xizmad kiladi - deb ateizmga jamiyatning bir butunligini buzuvchi, nomutanosiblikni keltirib chikaruvchi omil sifatida karashgan.
Ijtimoiy munosabatlar - kishilar, ijtimoiy guruxlar, millatlar,sinflar va boshka ijtimoiy tuzilmalar urtasidagi munosabatlar va ularning ichki iktisodiy ijtimoiy siyosiy manaviy va madaniy soxalaridagi faoliyatini tashkil kiladi. Aloxida olingan inson ~ jamiyatning ijtimoiy munosabatlarining boshlangich unsuri xisoblanadi. Uz moxiyat e’tibori bilan ijtimoiy munosabatlar moddiy va madaniy,ustkurmaviy mavzuda buladi. Moddiy ijtimoiy munosabatlarga iktisodiy, ishlab chikarish munosabatlari kiradi. Ustkurmaviy munosabatlar siyosiy xukuki munosabatlarni uz ichiga oladi. Ma’naviy munosabatlar axlokiy mafkuraviy diniy va boshka munosabatlar jamlanadi. Jamiyat rivojlanishi ijtimoiy munosabatlar rivojlanishi bilan belgilanadi. Boshkacha aytganda bir butun tizim sifatidagi jamiyat moxiyatini uning soxalari tizimi urtasidagi uzaro funksional alokadorlik konunlari ifodalaydi.
Sotsiologiyada ijtimoiy munosabatlardagi ob’ektiv jixatlar bilan bir katorda sub’ektiv omillaryi urganish xam aloxida axamiyatga ega. Sovet tizimida ijtimoiy munosabatlardagi sub’ektiv omillarning axamiyati ob’ektiv omillar darajasidan ancha pasaytirilib uni tarkib kilishga kam etibor bergan edi. Uz navbatida sovet jamiyatining 70 yildan ortik rivojlanish davomida ob’ektiv konunyatlardan kura kuprok sab’ektiv konunyatlaridan kura kuprok sab’ektiv ominlarning tasiri asosiy urin tutgan. Stalinizim ommaviy repretsiyasi, N.S.Xrushchevning sab’ektiv valyutaristik siyosati, L.I.Verjnev Bosh Sekretarlik davridagi afgon urishi M.S.Gorchabevning abstrakt «kayta kurish siyosati va uning barbod bulganligi fikrimizga yorkin misol bula oladi.
Gorb sotsiologiyasida, xususan, sotsial bijvioristik nazariyada ijtimoiy munosabatlar: inson-«psixologik mashina» tamoilidan kelib chikkan xolda tushuntiriladi. Unga kura individ ijtimoiy alokadorlikning faol yaratuvchssi sifatida uz shaxsiy xukukini va xayotda mavkesini yaratadi. T.Parsons ijtimoiy rolni «faoliyatidagi individ arientining bir butun tizimi» sifatida karaydi. Ijtimoiy ruli xar bir kishiga jamiyat tomonidan yuklanadi va baxolanadi.
Ijtimoiy rol tushunchasi orkali ijtimoiy sotsiologlari insonning ijtimoiy tibiatni tushuntirishga xarakat kiladilar.
Jamiyat xayotining muxim tomonlaridan biri ma’daniyat bulib, uziga xos ijtimoiy tizim sifatida tarkibiy tizim sifatida tarkibiy tizimga egadir.
Ijtimoiy xayotning ma’naviyat soxasi mazmuni, ega avvalo mafkura, axlok, sa’nat, din va ijtimoiy xayotning boshka nomiddiy jixatlarida namoyon buladi. Bu soxada uzining xususiyalari bilan jamiyatning ijtimoiy - siyosiy tizimidan xam fikr kiladi.
Uzbek xalki uzining mustakillikka erishganligi umnosabati bilan jamiyatimiz ma’daniyat tizimida tub uzgarishlar ruy bermokda. Ishlao chikarish munosabatlarining yangi iktisodiy ijtimoiy ml’xiyat ma’naviy mazmun bilan tuldirilmokda.
Dunyo karay - shaxs ma’naviyatning asosiy mazmuni tashkil kiladi. Jamiyatning ma’naviyat tizimi uz tarkibiga siyosiy - xukukiy ong, axlok, fan, faolsafa, san’at, diniy, ong va boshka karashlarni kamraydi. Ularning xar biri ijtimoiy-tarixiy faoliyatining muayyan tamonini tashkil kilib, manaviy ozuk vositasini sifatida amalga oshadi.
Ma’naviyat tizimi yukorida kursatilganla bilan cheklanmaydi. U yanada boy mazmuniga ega. Kundalik ong, ijtimoiy psixologiya mafkura va boshka ma’naviy munosabatlar xam bu tarkibga kiradi. Ijtimoiy ong shakillari ma’naviyatda asosiy urni tutadi.
Muayan ijtimoiy- iktisodiy, siyosiy, munosabatlar asosida ma’naviy muosabatlar tarkib topadi. SHuning uchun xam inson ma’naviy dunyosinish mazmuni juda murakkab buladi. SHaxs ma’naviyati jamiyat ma’naviy xayoti, tizimining uziga, yuragi xisoblanadi. Ijtimoiy kadralar tizimi jamiyatining tarixiy rivojlanishi davomida shaklanadi, yanada rivojlanib boyib boradi.
Uzbekiston milliy musatikillika erishish tufayli milliy kayta tiklana boshladi. Xulosa:
Bozor iktisodiyoti sharoitida jamiyatimizning barcha soxalari uzgarib bormokda, shu jumladan ijtimoiy tizimlar. Bu uzgarishlar uchun barcha sharoitlar mavjud, ulardan foydalanishda sotsiologiyalar ijtimoiy tizimini funksiyalar axamiyatiga e’tibor berishadi. Jamiyatimizdagi uzgarishlar fakat ziddiyat yoki konflekt (nizo)lar natijasida nomoyon buladi, degan fikrlarni asos yuk. Respublika xayotida iktisodiy isloxatlari chukurlashuvi davom etayapti, ya’ni barcha korxona va tashkilotlarda yangi muxit va ijtimoiy munosabatlar vujudga kelmokda.Ular uz navbatida barcha tizimlarga ijobiy ta’sir kilmokda.
Mustakil Uzbeistonning demokratik, xukukiy davlatchiligi yangi jamiyat demakrtik tomon intilishda milliy va umuminson kdiryatlarni yanada boyitishda katta zafarlarga erishmokda.
Uzbekistonning uziga xos va mls xususiyatlarida sivalizatsiya darajasida konsepsiyani ishlab chikilishida jamiyatmizni barcha tarmoklarida tub uzgarishlar va isloxatlarida joriy ettirishda tarixiy axamiyatga ega bulgan jarayonlar va vokiyalar amalga oshmokda. Kiska davr davomida Respublikamizning ijtimoiy siyosiy va iktisodiy ta’minlashda axolini ijtimoiy aktivligini oshirishda barcha soxalarda ijtimoiy fikrini amaliy asosda shakillanib borishida ijobiy siljishlar ruy beradi. Sobik SSSR davrida axolini fikri va goyalari asosan yutuklardan pasiga karab ya’ni bir tomondan rivojlangan edi. Ijtimoiy gumanitar shu jumladan amaliy sotsiologiya fanining roli kamsitilib kelindi. Mexnat kollektivlaridan barcha Masalalar yuzasidan asosan raxbarlarni fikri inobatga olinar edi. Mustakillik davrida Respublika axolisi uchun bekise imkoniyatlar ochildi. Ijtimoiy ilmiy asosiy rivojlanish uchun zamin yaratadi.
Ijtimoiy fikrini metodologiya asoslari.
YAngi tarixiy sharoitida ijtimoiy ongni barcha kirralari va kurinishlari nomoyon bulmokda. Axolini kup kirrali faoliyatlarida, ijodiy xarakatlar urni egallab bormokda. Ularning manffatlari , goyalari va bilimlarini xar tomonlama boyib borishi, yukori darajada kutarilishi ijtimoiy ongni shakllanishiga istikbolni esa ilmiy asada boshkarishda zomin yaratib bermokda. Xozirgi davrida davlat avvalo uz ijtimoiy ongi, milliy va umumiinsoniy kadiryatlari nuktai nazarida rivojlanib borishga manfaatdorlikdirmokda. Ma’lumki iktisodiy isloxatlarni joriy etish 5 ta tamoillar va shu jumladan davlat va isloxatchi sifatida funksiyani bajarish barcha toifadagi axolini birlashtirishga uzaro bir-birini tushunishga mexnat va sotsial aktivligini usib borishida kurinadi. Xalkimizning sarchashmalari kuzlari kaytadan oyailganligip jaxop madaniyat yutuklariga zur xissa kushgan byuuk ajdodlarimizning madaniy va manaviy merosi, teranligi va chukurligi anglab olinganligi, xar bir avlotning uz utmishiga oliyjaob milliy va diniy a’analariga xurmat bilan karash, ularni asrab avaylash ruxida tarbiyalanayotganligini ongida, fikrida keyin kup kirrali faoliyatida uz ifodasini topmokda.
Ijtimoiy fikrini nomoyon bulishi bevosita ijtimoiy ongli faoliyatidan kelib chikadi. Ijtimoiy ong onik bir jamiyatni real ongimiidel modelini ifodalaydi. Demak jamiyat rivojlanishni, muamolarini manfatlarini va goyalarini yigindisin, ijtimoiy fikr yoki ma’naivya xayotni tashkil etadi. Ijtimoiy ong falsafa, sotsiologiya psixologiya fanlarini kategoriyasi sifatida uziga xos bir-biri boglik bulgan elementlaridan iborat uning elemeti shartli ravishda nazariy jixatida aloxida urganilib boriladi. Ularni belgilarini vazifalarni rivojlanishdagi shart-sharoitlarni aniklanga xolda bir sistema sifatida boshkariladi. Daraja jixatidan nazariya ong sotsiologiya va mafkura ijtimoiy angini shakillanishi aloxida ma’naviy va siyosiy etukligi bilan bevosita boglik. Bugungi kunda sodir bulayotgan jarayonlarni va xodisalarni moxiyatini anglashda xar bir fukaro uchun imkoniyatlar usib bormokda. Bu yunalishda mexnat kollektivlari tanmay ijobiy izlanishlarini olib borishmokda. Xalkimizning shakl sifatishda esa siyosiy mafkura, xukukiy ong, axlok, don, san’at, fan, falsafa xisoblanadi. Kundaviy ang insonning amaliy faoliyatida asosiy faoliyatida asosan stixmyali ravishda nomoen bulgan. Nazariy ong esa fanda va boshka reol borlikda muxum boshlanishlarini va konuniyatda ifoda etadi. Mexnag kolektivlaridan kuprok nazariy ong shakillanishi uchun mavjud. Ominlar tuzishda mexnat jarayonining roli aloxida rol egallaydi. Sotsiologiya tadkikotlar erdamida shunday xolat aniklanadiki, meexnat xar kanday ijtimoiy ongni shakillanishida turli darajadagi vazifani bajaradi.
Nazariy goyalarni isbotlash uchun Fargona tumanchilik ishchilariga jami 80 nafar yoshlarga «Mexnat unumdorligini siz kanday tushunasiz « degan savol bilan murojaat kildik. Olingan javoblardan kurinib turibdiki, xodimlar rang bergan fikrlarga ega. Fikrlarni mazmuniga karab biz bir necha gruppalarga buldik.
a) mexnat unimdorligi deganda fan-texnika tarakkietidan samarali foydalanish. 11-12%
b) xodimlarni ijabiy xarakati asosida ishchi tashkil etish. 63-64%.
v) xodimlarni mexnatga bulgan ijtimoiy munosabatlari 18-19%
g) mexnat bulgan raxbarlarning e’tibori 7-8%
SHunda-8-8 % xamma javoblarni tugri deb ma’kullandi. SHuni xisobga olib bir korxona raxbarlari oldida anik vazifani kuydik.
1) Xodimlarni mutaxasislaklariga karab bozor iktimodini talablari asosida bilimlarini singdirib berish.
2) Fan-texnika tarakkietiga doir adabiyotlar bilan ta’minlash va ulari muxakamasini tashkil etish.
3) Kollektivda reja saoaida rakobatni tashkil etish va xodimlarni mexnatiga karab ragbatlantiib borish.
Xar bir kolektivning muxum masalalaridan demokratik tushunchalar
asosida muxokama olib borilsa maksadga muvofik bular edi. Kundaviy ongni xosliklari mavjud. Kundaviy ong bir biri bilan boglangan. SHaroitlar tasirida xar-xil muddat turli shakildagi karshlar, fikirlar va kayfiyatlarni vujudga kelganini bildiradi. Amaliyot shuni kursatadiky, nazariy va kundaviy ong bir-biri bilan chambarchas boglik. Ular aloxida sof manoda urganishdar maksad ishtimoiy fikrini shakillantirish uchun kulay shart sharoitlarini yaratish ya’ni:
- korxonada soglom muxitni tashkil etish.
- xar bir xodimni raxbarlarni faoliyatlarini matbuot yordamida barcha shaxslar oldida tshuntirib berish va mxokama kilish.
- turli shov shuv gaplarni tarkatadigan xodimlarga mamuriy yul bilan chara kurish. Kollektiv manffatlarini inobatga olib uzi bajarayotgan ishiga ma’suliyat bilan yondoshgan xodimlarni faoliyatini targibot kilib borilsa, juda yaxshi bulardi. Ijtimoiy ong kateroriya sifatida oila, tarbiya, kollektiv, madaniyat kabi ketegoriyalar bilan birgalikda rivojlanib boradi. Sotsiologik tadkikotlarni olib borish jarayonida ijtimoiy va siyosiy xaetimizga xos bulgan kategoriyalarni nomoyon bulishiga e’tibor beriladi va bir necha boskichlarga rejalashtirilgan dastur tayyolanadi. Dastur bajarishni strategiya vazifasini kuyilishiga xam boglik. Ishlab chikarish jarayonida faoliyatida turli fikr va goyalar vujudga keladi.
Ijtimoiy fikr jamiyatimizni barcha tarmoklarida, shu jumladar mexnat kollektivlaridan shakillanadi.
Mustakil Respublika Uzbekiston xayotida tarixiy sharoitlar vujudga kelmokda, iktisodiy isloxatlarni reja asosida joriy etish avvalo mexnat jamoalarini negizlarini uzgarishga olib kelmokda. YAxni davlat tasarrufidan chikishi natijasida xususiy, kichik, kushma korxonalar, fermer xujaliklari, shirkat korxonalari mikdori yildan-yilga usib bormokda. Sodir bulayotgan uzgarishlar korxona raxbarlari mutaxasislari va xodimlarining goyalariga, karashlariga, fikrlash kobilyatlariga ijobiy ta’sir etmokda.
Bozor iktisodiyoti sharoitida ijtimoiy fikrni roli usib bormokda. Uning moxiyati va asosiy belgilari mexnat kollektivlarini ichki va tashki xayotida kelib chikadi. Ishtimoiy fikr jamiyatimizdagi barcha sinf, sotsial gruxlar va katlamlarni manfaatlari va extiyojlari bilan boglik bulgan jarayonlar va xodisalarga munosabatlarini bildirishini ifoda etib bu ijtimoiy ongni nomoyon bulishidagi uslublardan biri xisoblanadi.
Ijtimoiy fikrni shakillanishi mexnat kollektivlarini rivojlanish jarayonida tarkibiy kismi sifatida namoyon buladi.
Amaliyot shuni krsatadiki, iktisodiy fikrni darajasi korxonaning ishlab chikarish jarayonga nisbatan bir necha xodimlardan iborat.
a) kollektivning goyalari va karashlari mexnat jarayoniga nisbatan oksayapti.
b) kollektivlarni goyalari va karashlari mexnat jarayoniga nisbatan oksayapti.
v) kollektiv goyalari va karashlari mexnat jarayoni darajasi bilan teng rivojlanyapti.
Fargona shaxrining korxonalaridan (Fargona tukimachilik kombinati, . Fargona ip-igiruv fabrikasi, mexnat boshkarmasi) olib borilgan suxbatlardan kurinib turibdiki, ijtimoiy fikrni rivojlanish va jangovorligi sub’ektiv ominlar bevosita boglikligi aniklandi. Sub’ektiv omillar:
- korxona raxbarlarini faoliyati,
- korxona murabbiylarini faoliyati.
- korxonaning jamoa tashkilotlarini faoliyatlari