Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

DAWÍSLÍLARDÍŃ JAZÍLÍWÍ
Dawıslı sesler - sóylew aǵzaları bir-birine tiymey, ishtegi hawanıń erkin, irkinishsiz shıǵıwınan (vokalizm) menen jasalǵan sesler (a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e).
Juwan dawıslılar – til ushınıń artqa qaray tartılıp, ústiniń sál-pál kóteriliwinen jasalǵan dawıslılar: a, o, ı, u.
Jińishke dawıslılar – til ushınıń az ǵana alǵa qaray sozılıp, onıń ústiniń tómenlewinen jasalatuǵın dawıslıları: á, e, ó, ú, i.


A a háribi — juwan, ashıq dawıslı a sesiniń tańbası.Ol juwan buwınlı sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıladı: adam, alma, ana, bala, taw, tas, qaharman, abadan, avtobus, vagon t.b.
Á á háribi— jinishke, ashıq dawıslı a sesin tańbalaydı.Bul hárip, kóbinese sózlerdiń birinshi buwınında, geyde ekinshi hám onnan sońǵı buwınlarda da jazıladı: álem,bárhama, kán, qánige, ǵálle, qálem, báhár, másláhát,Ábdirasuwlı t.b.
E e háribi—jinishke, qısıq dawıslı e sesin bildiredi. Ol túpkilikli hám basqa da ózlestirme sózlerdin barlıq esitilgen orınlarında dara túrinde jazıladı: el, eki, etik, ertek, erkin,terek, bes, besik, besew, kerege, kolenke, elektr, ekran,ekonomika, emal, epitet, estetika, chechen, Elena, Egor t.b.
Íı háribi — juwan, qısıq dawıslı ı sesiniń tańbası. Bul hárip túpkilikli sózlerinde qısqa dawıslı sesti bildirse (llaq, ldıs, orın, tınıq, qızıl t.b.), tıl, sır, cıgan sıyaqlı rus tili arqalı kirgensózlerde ádettegiden góri sózıńqılaw aytıladı.
Ii háribi — jinishke, qısıq dawıslı I sesin tańbalaydı hám sózlerdiń barlıq esitilgenorınlarındajazılaberedi: is,ilim, iyin, irimshik, iyis, isenim, ilmek, til, bizt.b. sózlerdeqısqadawıslı seslerdibildirse, alkino, lirika, ximiya, fizika, ekonomikat.b. sıyaqlı rustiliarqalı kirgensózlerdińjazılıwındasozıńqı aytılatuǵın sestina xızmetin de atqaradı. ıy/iyqosarları jıy, jıyın, kiy, kiyin, siyle, iyne, qıy, qıyın,qıydı, qıyadı, toqıydı, uyıydı, bekiydi, suwıydı hám ádebiy,mádeniy, ilimiyt.b. sıyaqlı sózlerdiń aqırındaqosarlı túrindesaqlanıpjazıladı.
Ańlatıw: qánige (qaniyge emes), taǵdir(taǵdiyir emes), tásir(tasiyir emes), t.b. sózlerde. Sonday-aq Amin (Amiyin ernes) Amina (Amiyina emes), Nizamatdin (Nizamatdiyin emes) t.b.sıyaqlı adam atlarında i háribi sóylewde ádettegiden sózılıńqırap aytılsa da, jaziwda birinshi kórsetilgen túrinde jazıladı.
Oo háribi —erinlik, ashıq dawıslı o sesinin tańbası. Bul hárip, kóbinese túpkilikli hám ózlestirme sózlerdiń dáslepki buwında, al ózlestirme sózlerdin basında, aqırında da jazıladı: ol, oraq, oramal, ot, otın, otaq, otar, qonaq,sora, sona, Omar, oda, opera, okrug, order, ocherk, okean,radio, kino, video t.b.
Ó ó háribi—erinlik, ashıq dawıslı ó sesiniń tańbası. Ó háribi, kóbinese sózlerdiń birinshi buwında jazıladı, sońǵı buwınlarda esitilgen menen jazıwda júdá siyrek qollanıladı: óz, ót, ómir, óner, óndiris, ógiz, bóz, kóz, kólem, kóylek, bódene, kóleńke, tól, ónim, maysók, atshók, áskeriy,atóshkir, átkónshek t.b.
U u háribi — erinlik, qısıq dawıslı u sesiniń tańbası.Bul hárip, kóbinese sózlerdiń dáslepki buwında hám geybir sózlerdiń keyingi buwınlarında da ushırasadı hám jazıladı: ul, usı, usıl, untaq, ultan, ullı, qulın, juhn, qudıq, qundız,maqul, maqluq, gulgula t.b. Al, institut, universitet, galstuk, Ukraina, ustav, jurnal t.b. sıyaqlı ózlestirme sózlerde hám Aruwxan (Aruxan emes),Sulıwxan (Suluxan emes), Aytuwgan (Aytugan emes) Muwsa (Musa emes) t.b. túpkilikli adam atlarında u háribir ıw/iw, uw/uw qosarların xizmetin atqarıp, sozilińqı aytıladı hám jazıladı.
Ú ú háribi — erinlik, qısıq dawıslı ú sesiniń tańbası. Bul hárip, kóbinese sózlerdiń birinshi buwınında jazıladı: Kúki, júzik, úmit, túlki, júzik, sútilmek, tún t.b. Al, dástúr, májbúr, búlbúl, dúldúl, gúmgim, biygúna, nagúman, Qumshúngil, Aygúl, Aqsuńgúl t.b. sıyaqlı sózlerdiń ortańǵı hám sońǵı buwınlarında da jazıladı.

Tildiń jazıq jaǵdayına qaray Erinniń qatnasına qaray Tildiń tik jaǵdayı boyınsha	Jińishke				Juwan
	Eziwlik		Erinlik		Eziwlik		Erinlik
	Til aldı	Til ortası
Qısıq	e	i		ú		ı		u
Ashıq	-	á		ó		a		o