Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Grammatikalıq norma. Qaraqalpaq til iliminde grammatikalıq norma jaqsı islengen, biraq sóylewdiń awızeki hám jazba formalarında bul norma talapları hámme waqıtta da berdey emes. Máselen, radio esittiriwlerinde, televidenie kórsetiwlerinde seplik formaların durıs qollanbaw jaǵdayları kóp ushırasadı. Ayırım waqıtlarda dialekttegi variantlardı qolanıwǵa háreket seziledi. Tildiń qay dárejede normaǵa túskenligi onıń grammatikasınan, grammatikalıq normalardan málim boladı. Grammatikalıq normaǵa ámel qılıw ushın sol tildiń grammatikalıq qaǵıydaların, gáp dúziw, sóz hám qosımtalap arasındaǵı qatnas, baslawısh penen bayanlawıshtıń kelisiwi, ekinshi dárejeli aǵzalardıń bas aǵzalarǵa baylanısıw jolların, sózlerdiń orın tártibin jaqsı biliw kerek. Eger sóylew procesinde áne usılar basshılıqqa alınbasa sóylew grammatikalıq jaqtan buzıladı, túsinbewshilik júzege keledi.
Leksika-semantikalıq norma. Sóylewshi yamasa jazıwshı óz pikirin tildiń awızeki hám jazba forması arqalı tıńlawshı yamasa oqıwshısına jetkizer eken, tilde bar bolǵan birliklerdiń kereklisin tańlar qollanıw imkaniyatına iye boladı. Áne usı imkaniyatlardıń barlıǵı tilde leksikalıq normanı belgilep beredi.
Eger óz ara qarım-qatnas procesinde sózler orınsız qollanılsa, til jarlılıǵı júzege keledi.
Leksikalıq normada sóz tańlawda olardıń máni hám stillik bahasın esarqa almaw, dialektlik sózlerdi qollanıwdaǵı itibarsızlıq, paronim sózlerdiń mánisin túsinbey qollanıw, orınsız awdarmalar, sózbe-sóz awdarıwlar úlken zıyan tiygizedi.
Tildegi sózler bir yamasa bir neshe mánide bolıwı múmkin. Olardıń qaysı birin qollanıw, ózgerip turatuǵın sóylew barısı ushın qaysı mániniń sáykesligin anıqlawda mánilik normaǵa súyeniledi.
Stilistikalıq norma. Qaraqalpaq tiliniń stillik normasın belgilew til iliminiń áhmiyetli wazıypalarınıń biri. Tildegi sózlerdi orınsız qollanıw stillik qátelerdiń kelip shıǵıwına tiykar jaratadı. Til birliklerin qollanıwda maqsetke muwapıqlıq stillik norma máselesinde baslı ólshem esaplanadı. Stillik normanı belgilewde qollanılıp atırǵan til birliginiń ulıwma xalıq tárepinen maqullanǵanlıǵı, onıń tekstke sáykesligi esarqa alınadı. Sóylewdiń awızeki formasında bul birliklerdi tákirar paydalanılıw, tilde sinonimlerdi orınsız qollanıw sıyaqlı jaǵdaylar stillik normanıń buzılıwına alıp keledi.
Juwmaqlar aytqanda, adam óz pikirlerin bayanlaǵanda hár qanday jaǵdayda da ádebiy til normaların saqlawı lazım. Norma tildiń mádeniylik dárejesin belgilewshi tiykarǵı qural ekenligin umıtpawımız kerek. Sonda ǵana biz óz sózimizdiń kórkem, tásirli, grammatikalıq jaqtan durıs quralıwın támiyinley alamız.