Jismoniy shaxslar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O„z-o„zini nazorat qilish uchun savollar 1. Uchastka soliq inspektori tushunchasi hamda uning ishini tashkil qilishning huquqiy va me‘yoriy asoslarini aytib bering. 2. Soliq tayanch punkti va uchastka soliq inspektorining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 3. Uchastka soliq inspektorining qanday huquq va majburiyatlarini bilasiz? 4. Uchastka soliq inspektori lavozimiga tayinlanadigan xodimga qanday talablar qo‗yiladi? 5. Uchastka soliq inspektori faoliyatini baholash tartibi qanday belgilangan? 6. Soliq tayanch punktining asosiy vazifalari va funktsiyalari ? 7. Soliq qonunchiligini buzgan jismoniy shaxslarga qanday choralar qo‗llaniladi? 317 X BOB. JISMONIY SHAXSLARNI SOLIQQA TORTISHNING XORIJIY MAMLAKATLAR AMALIYOTI ================================================== 10.1. Zamonaviy soliq tizimida soliqqa tortish shakllari va usullari Zamonaviy soliq tizimi soliqqa tortish shakllari va usullarining o‗ta xilma - xilligi bilan tavsiflanadi (ayrim mamlakatlar doirasida ularning 100 ga yaqin ko‗rinishlari mavjud). Rivojlangan mamlakatlarning barchasi va rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‗pchiligi uchun ushbu tizimning tamoyillari va xususiyatlari umumiydir, lekin ularning bu ta- moyillar va xususiyatlarni soliq siyosatlarida qo‗llanishlarida jiddiy farqlar bor. Soliqlar o‗ziga xos belgilari yoki elementlariga qarab tavsiflanadi. Har qanday soliq turi quyidagi: manba, obyekt, subyekt, soliq stavkasi kabi muhim elementlarga ega bo‗ladi. Barcha turdagi soliqlarning manbai o‗tmishdagi, hozirgi va kutilayotgan daromad hisoblanadi. haqiqatan ham, daromad, mulk (o‗tmishdagi to‗plangan daromad) mavjud bo‗lmasa yoki daromad olish huquqi (obligatsiyalar, veksellar shaklidagi qarz majburiyatlari va shu kabilar) bo‗lmasa, hech qanday soliq to‗lana olmaydi. Shunga ko‗ra soliq obyektlari farqlanadi, ya‘ni soliq obyektlari deganda soliqqa tortilishi shart bo‗lgan narsalar yoki harakatlar: daromad, mulk yoki bitimlarning xilma -xil turlari tushuniladi. Qonunga muvofiq soliq to‗lash javobgarligi zimmasiga yuklatiladigan shaxs soliq subyekti, pirovard natijada o‗z hisobidan soliq to‗lashni amalga oshirgan shaxs esa soliq egasi, deb nomlanadi. Masalan, egri soliqlarni byudjetga o‗tkazishga subyekt (yoki soliq to‗lovchi) bo‗ladigan savdogar javobgar bo‗ladi, tovarlarning narxiga kiritiladigan soliqni o‗z hamyonlaridan qoplaydigan iste‘molchilar esa ushbu soliqlarning haqiqiy egalari bo‗ladilar. Milliy daromad taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonida olingan daromadlar har qanday shakldagi soliqlarning iqtisodiy manbai 318 bo‗ladi va binobarin, soliqqa tortish uchun mamlakat milliy daromadining miqdori (ko‗proq yoki kamroq davom etadigan vaqt mobaynida) absolyut (mutloq) darajadagi eng yuqori miqdor bo‗ladi. Bu esa davlat byudjetiga daromadlarni yo‗naltirishning to‗g‗ri shaklidan, ya‘ni hosil qilingan milliy daromadni tashkil etadigan birlamchi daromadlarni - ishchilar va xizmatchilarning ish haqlarini, tadbirkorlarning foydalarini, foiz va yer rentasini soliqqa tortishdan foydalanganida ayon bo‗ladi. Ushbu holda davlat jamiyatning yetishtirgan daromadidan bir qismini to‗g‗ridan - to‗g‗ri o‗z foydasiga o‗zlashtiradi. Bundan tashqari, davlat birlamchi daromad oluvchilar (mehnat- kashlar, tadbirkorlar va yer egalari) iste‘mol qiladigan tovarlar va xizmatlarning narhlariga ustamalar joriy etish yo‗li bilan daromadlarni olib qo‗yishning egri shaklidan ham foydalanishi mumkin. Iste‘molchilar tovarlar va xizmatlarni sotib olar ekanlar, ushbu tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish sarf - xarajatlarini qoplabgina va tadbikorning oladigan foydasini to‗labgina qolmay, o‗z daromadlarining bir qismini davlat xazinasiga ham beradilar. Daromadlarni olib qo‗yish usuliga qarab, soliqqa tortishning birinchi shakli to‗g‗ridan - to‗g‗ri soliqqa tortish deb, ikkinchi shakli esa egri soliqqa tortish, deb nomlanadi. Davlat tomonidan milliy daromadning bir qismining o‗zlashtirilishi to‗g‗ri va egri shakllarga farqlanishi shunday fundamental (muhim) tamoyilki, soliqlarning barcha mavjud tasniflari shunga asoslanadi. To‗g‗ri soliqlarning keyingi tasniflanishi obyekt elementi bo‗yicha amalga oshirilishi mumkin (chunki barcha to‗g‗ri soliqlarning subyekti bir xildir - daromadning, mulkning egasi yoki tasarruf etuvchisi va shu kabilar ana shunday subyekt bo‗ladi), egri soliqlarning keyingi tasniflanishi esa subyekt elementi bo‗yicha amalga oshirilishi mumkin (negaki tovarni, xizmatni, mulkni va hokazolarni sotish yoki ularni boshqa shaklda topshirish, begonalashtirish egri soliqlar uchun yagona obyekt bo‗ladi). Bundan tashqari, soliqlar soliq stavkasini belgilash, soliq undirish usuli, bo‗ysinuv darajasi va maqsadli yo‗nalishi bo‗yicha farqlanadi. Soliq stavkasi - soliqqa tortiladigan obyekt birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo‗yilgan to‗lov me‘yoridir. Soliq stavkalari qat‘iy qiymatlarda yoki foizlarda belgilanadi. Qat‘iy stavkalar ba‘zi egri soliqlarga, aksizlarga, bojxona bojlariga, jon boshiga solinadigan 319 soliqqa va hokazo soliqlarga xos bo‗ladi va soliq solish obyektining har bir birligidan undiriladigan birmuncha pul miqdorida ifodalanadi. Foiz stavkalari daromad soliqlarini, hadyalar va meroslardan olinadigan soliqlarni, egri soliqlar va boshqa soliqlarni hisoblab chiqishda qo‗llaniladi va daromad kattaligiga (miqdoriga), mulk qiymatiga va shu kabilarga nisbatan foizlarda ifodalangan soliq ulushi bo‗ladi. Proportsional, progressiv va regressiv foiz stavkalari bo‗ladi. Proportsional (mutanosib) stavkalar qo‗llanilganda soliq ulushi daromad, mulk va shu kabilarning kattaligidan (miqdoran) qat‘iy nazar, o‗zgarmay qoladi, Progressiv yoki regressiv soliq stavkalari qo‗llanilganda esa soliq ulushi soliq obyekti kattaligi o‗zgargan sayin tegishli ravishda oshadi yoki kamayadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliq undirishning uchta usuli: kadastr, o‗zi hisoblab yozish (deklaratsiya), ma‘muriy (yoki soliqni "manbaning o‗zidan" ushlab qolish) usullari qo‗llaniladi. Kadastr usuli kadastrlarni - soliqqa tortilishi lozim bo‗lgan barcha obyektlar (yer, imorat, fuqaro va hokazolar) ro‗yxatga olinadigan yoki qayta ro‗yxatga olinadigan kadastrlarni vaqti - vaqti bilan tuziluvchi ro‗yxatlarni qo‗llashga asoslanadi. Kadastr usuli muntazam ravishda kadastrlar tuzish uchun davlatning katta sarf - xarajat qilishini taqozo etadi va shu boisdan g‗oyat cheklangan darajada qo‗llaniladi. O‗zi hisoblab yozish usuli daromad soliqlarini undirish uchun qo‗llaniladigan soliqqa tortishning ayniqsa, keng tarqalgan usulidir. Bu usul qo‗llanilganda soliq to‗lovchilar mustaqil ravishda (soliq organlariga maxsus bayonnoma taqdim etish yo‗li bilan) o‗z daromadlarini hisoblab chiqadilar, barcha belgilangan chegirishlar va imtiyozlarni amalga ortirib, to‗lanishi lozim bo‗lgan soliq miqdorini belgilaydilar. Soliq organlari olingan deklaratsiyalarni tekshirib chiqadilar va xazinaga soliqni to‗lash to‗g‗risida ko‗rsatma beradilar. Shuni ta‘kidlash kerakki, o‗zi hisoblab yozish asosida soliqqa tortiladigan soliq to‗lovchilar o‗zlari deklaratsiyalarida taqdim etadigan ma‘lumotlarining to‗g‗riligi va to‗liqligi uchun (toki jinoiy javobgarlikka tortishgacha) to‗la javobgar bo‗ladilar. Ba‘zi mamlakatlarda soliq undirishning ma‘muriy usuli qo‗llaniladi, bu usulni qo‗llaganda soliq sohasi ma‘murlarining o‗zlari soliqqa tortiladigan daromad miqdorini ba‘zi bilvosita belgilar (mijozlar soni, bozor kon‘yukturasi va hokazolar) asosida belgilaydilar. 320 Soliqqa tortishning bo‗nak (yoki oldindan undirish) usulida belgilangan soliq miqdori ushbu daromadni oluvchining foydasiga o‗tkazilishi lozim bo‗lgan daromaddan ushlab qolinadi. Daromadni oluvchi (daromadning egasi) emas, balki daromadni to‗lovchi shaxs, ya‘ni tadbirkor, bank, kompaniya va shu kabilar soliq to‗lanishi yuzasidan xazina oldida asosiy javobgar bo‗lishi shu usulning o‗ziga xos xususiyatidir, Soliqqa tortishning bunday usuli mehnatkashlarning ish haqlarini, gonorarlarni (qalam haqlarini) hamda turli xizmatlar va ishlarni bajarganlik uchun beriladigan mukofotlarni to‗lashda, shuningdek, ba‘zi dividend-daromadlar, foizlar, litsenziya to‗lovlari va shu kabilarni to‗lashda qo‗llaniladi. Daromadni to‗lashda bo‗nak tarzida ushlab qolingan soliqlar keyinchalik tegishli fuqaro va kompaniyalar jami daromad solig‗ini to‗layotganlarida inobatga olinadi. Bu usul soliq undirishga davlatning sarf - xarajatlari nuqtai nazaridan ayniqsa, samaralidir, chunki soliq to‗lovchilarni hisobga olishni taqozo etmaydi va soliqlarning to‗g‗ri va o‗z vaqtida to‗lanishini nazorat qilishni ancha osonlashtiradi. Shu sababli soliqlarni undirishning bo‗nak usuli keyingi yillarda jahondagi turli mamlakatlarda tobora keng yoyilib bormoqda. To‗g‗ri soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab, daromad solig‗i va mulk solig‗iga ajratiladi. Daromad soliqlari tizimi, odatda, aholidan undiriladigan umumiy daromad solig‗i, daromadning ayrim turlaridan olinadigan (umumiy daromad solig‗iga kiradigan yoki unga qo‗shimcha tarzida bo‗ladigan) qator maxsus soliqlar va korporatsiyalar oladigan foydaga solinadigan soliqni o‗z ichiga oladi. Mazkur mamlakat hududida doimiy ravishda yashaydigan barcha jismoniy shaxslarga solinadigan aholidan olinuvchi umumiy daromad solig‗i ushbu tizimning negizini tashkil etadi. Aholidan olinadigan daromad solig‗i "uzil - kesil olinuvchi", soliq. deb qaraladi, shuning uchun uni hisoblab chiqarishda muayyan soliq to‗lovchi shaxs ahvolining ba‘zi xususiyatlari: bolalari, boqimandalari borligi; o‗z uyida yoki ijaraga olingan uyda yashashi; soliq to‗lovchining sog‗lig‗i va hokazolar e‘tiborga olinadi. Bundan tashqari, bu soliq soliqqa tortilmaydigan minimumga ega va daromad ko‗paygan sayin oshib boradigan progressiv stavkalar bo‗yicha undiriladi. Daromadlarning ayrim turlariga solinadigan soliqlar proportsional yoki progressiv foiz stavkalari bo‗yicha undiriladi va aholidan olinadigan umumiy soliqqa kirishi yoki kirmasligidan qat‘iy nazar 321 ushbu soliqqa qo‗shimcha deb qaraladi. O‗z strukturasiga ko‗ra bunday soliqlar tizimi ish haqi, tadbirkorlar oladigan foyda, ssuda kapitali foizi va yer rentasi kabi jamiyatning milliy daromadini tashkil etadigan daromad turlariga to‗g‗ri keladi. Ish haqi, kapital daromadlari (dividendlar, foizlar) va ba‘zida muntazam tusdagi ayrim boshqa daromadlar (mualliflik huquqlari va litsenziyalarga oid to‗lovlar, ijaraga oid to‗lovlar va shu kabilar) borasida aksariyat mamlakatlarda soliqni bu usulida ushlab qolish qo‗llaniladi, bu esa odatda "manbaning o‗zida" deb nomlanadigan maxsus soliqlar tarzida rasmiylashtiriladi. Taqsimlanmagan foyda ulkan miqdorlarini to‗plab borgan aksionerlik kompaniyalari kabi tadbirkorlik faoliyati yangi shaklining keng yoyilganligi munosabati bilan birinchi jahon urushi arafasida korporatsiyalar foydasidan olinadigan soliq joriy qilingan bo‗lib, u ba‘zida ustama foydadan olinadigan soliq bilan to‗ldirilar edi. Bu soliqning ahamiyati ikkinchi jahon urushidan keyin ancha oshdi va hozirgi paytda u rivojlangan mamlakatlar byudjetlarining daromadlarida katta ulushni tashkil etmoqda. Bundan tashqari, qator mamlakatlarda kapital o‗sishi solig‗i joriy qilingan bo‗lib, bu soliqqa (qo‗yilgan kapitaldan foizlar va dividendlar tarzida olinadigan muntazam daromadlardan farqli o‗laroq) sotib olingan yer uchastkalarini, kompaniyalarning aksiyalari paketlarini qayta sotish, valyuta bitimlarini amalga oshirish va shu kabilardan olinadigan nomuntazam daromadlar tortiladi. Individual (yakka) tadbirkorlarning tadbirkorlik foydalari, shuning- dek, nizomlari bo‗yicha jami olingan foyda darhol paychilar o‗rtasida taqsimlanishi lozim bo‗lgan sherikliklar, "pul" deb nomlanadigan birlashmalar va shunga o‗xshash boshqa uyushmalardagi foyda aholidan olinadigan umumiy daromad solig‗iga oddiy tartibda tortiladi. Rivojlangan mamlakatlar daromad soliqlari tizimlari o‗ta darajada murakkab va chalkashdir, buning ustiga, korporatsiyalarni soliqqa tor- tish qoidalari, ayniqsa, murakkabligi bilan ajralib turadi, ular ko‗pdan - ko‗p istisnolar, siylovlar, chegirmalar, imtiyozlarni o‗z ichiga oladi. Yollanma xodimlardan ijtimoiy sug‗urta bo‗yicha olinadigan bir qism majburiy badallarni ham aholidan undiriladigan daromad soliqlari sirasiga kiritish lozim, bunday badallar turli mamlakatlarda ishlab topiladigan pul miqdorining 6,0- 10,0%i darajasida undiriladi. 322 Mol - mulkdan olinadigan soliqlar davlat soliqlari umumiy hajmida kam o‗rin tutadi va ko‗pchilik mamlakatlarda mahalliy soliqlar toifasiga kiritiladi. Ushbu soliqlar orasida ko‗chmas mulk solig‗i asosiy soliq hisoblanadi, bu soliqqa yer uchastkalari va imoratlar tortiladi. Bu soliq stavkalari yuqori bo‗lmaydi va odatda shunday mulk qiymatining 1,0- 3,0%ini tashkil etadi. Ba‘zi mamlakatlarda shuningdek, mulkning umumiy summasiga solinadigan soliq ham bo‗ladi, unga faqat yirik mulk tortiladi, chunki ushbu soliq borasida soliq solinmaydigan yuqori darajali minimum ko‗zda tutilgan. Soliq solinadigan mulk tarkibiga yer uchastkalari va imoratlardan tashqari, kompaniyalarning aksiyalar paketlari, individual (yakka) tadbirkorlarning aktivlari va tovar zahiralari, uchinchi shaxslar qarzdorligi va shu kabilar ham kiritiladi. Soliq stavkalari 1,0-2,0%ni tashkil etadi. Meroslar va hadyalardan olinadigan soliq mol-mulkka solinadigan soliqning o‗ziga xos turidir (ba‘zi mamlakatlarda meroslar va hadyalardan olinadigan alohida soliq bor). Bu soliq o‗z shakliga ko‗ra egri soliqlarga yaqin, chunki u to‗g‗ri soliqlar kabi muntazam tusda bo‗lmaydi va mol-mulkning ayni o‗zidan emas, balki mol-mulkni topshirish harakatidan (tekinga begonalashtirish bitimidan) undiriladi, bu esa soliq stavkalarida ham aks etadi, ular mol-mulk summasi oshgan sayingina emas, balki hadya qiluvchi bilan oluvchi o‗rtasidagi qarindoshlik darajasi pasaygan sayin ham, ya‘ni bitim shart - sharoitlari o‗zgarishiga qapab oshib boradi. Shunday bo‗lsada, meroslar va hadyalardan olinadigan soliq, shubhasiz, mol- mulkdan olinadigan to‗g‗ri soliqdir, chunki u haqiqiy mavjud mol-mulkning bir qismini davlatning foydasiga to‗g‗ridan -to‗g‗ri olib qo‗yishdir. Bu soliq stavkalari progressiv stavka bo‗lib, ular hadyalar va meroslar yirik summalariga nisbatan 50,0%gacha yetishi mumkin. Lekin ko‗pdan - ko‗p turli xil siylovlar va imtiyozlar tufayli yirik mulkdorlar bu soliqni to‗lashdan bemalol qutulib bo‗yin tovlamoqdalar va Buyuk Britaniya hamda AQShda mazkur soliq tushumlari davlat byudjeti daromadlarining atigi 2,0 - 3,0%ini tashkil etmoqda. Ayrim mamlakatlarda hamon saqlanib kelayotgan hunarmand- chilik va uy egaligi soliqlari ham mol-mulk soliqlari jumlasiga kiradi. Bunday soliqlarni hisoblab chiqishda ishchilar, dastgohlar, deraza, eshiklar soni va shu kabilar negiz qilib olinadi. Egri soliqlar tovar va xizmatlar narxlariga pirovard natijada iste‘molchi tomonidan 323 to‗lanadigan ustamadir. Shunday qilib, egri soliqlarni o‗z daromadlarini tovar yoki xizmatlar sotib olish maqsadlariga sarflaydigan shaxslargina to‗laydilar. Bir qarashdan, har qanday shaxs tegishli tovar va xizmatlar harididan o‗zini tiyib, egri soliqlardan holi bo‗lishi mumkindek tuyuladi. Lekin hayotda soliqdan bu tariqa qutulib bo‗lmaydi, chunki amalda keng iste‘mol tovarlari va xizmatlar jami xajmi egri soliqqa tortiladi. Egri soliqlarning bojxona bojlari; aksizlar hamda tovar va xizmatlar iste‘moliga solinadigan boshqa soliqlar; bitimlargasolinadigan soliqlar; korxonalarning ijtimoiy sug‗urta jamg‗armalariga to‗laydigan badallari kabi to‗rt turi bo‗ladi. Bojxona bojlari tovarlar importi, eksporti va tranzitidan undiriladigan egri soliqlardir. Rivojlangan mamlakatlarda asosan bojxona import bojlari qo‗llaniladi. Hisoblab chiqarish usuli bo‗yicha avvalo bojlar (tovarning narxiga nisbatan foizlarda olinadi) va spetsifik (o‗ziga xos) bojlar (tovar birligi - litr, sentner va shu kabilardan qat‘iy stavkada olinadi) ajratiladi. O‗tmishda bojxona bojlari asosan fiskal maqsadlarda, ya‘ni davlat xazinasi uchun daromadlar manbai sifatida qo‗llanilgan edi. Ularning iqtisodiy vazifalari orasida: protektsiya vazifasi - milliy ishlab chiqarishni mamlakatga xorijiy tovarlar oqimi kelishidan himoya qilish; preferensiya vazifasi - muayyan mamlakatlar va rayonlardan tovarlar import qilinishini rag‗batlantirish; statistik vazifa - tashqi savdo aylanishini aniqroq hisobga olib borish; barobarlashtirish vazifasi - import tovarlar va mahalliy ishlab chiqarishdagi tovarlar narxlarini barobarlashtirish uchun mo‗ljallangan va hokazo vazifalarni ajratish mumkin. Asosiy iste‘mol tovarlari (spirtli ichimliklar, pivo, tamaki mahsulotlari, yengil avtomobil va hokazolar)ning narxlariga ustama bo‗lgan aksizlar egri soliq solishning asosiy shaklidir. Mazkur mamlakatning hududidagi tovar va xizmatlar sotuviga qo‗shimcha ravishda solinadigan universal aksiz solig‗idan farqli o‗laroq bunday aksizlar individual (yakka) aksizlar deb nomlanadi. Qo‗shilgan qiymat solig‗i shaklidagi universal aksiz G‗arbiy Yevropadagi deyarli barcha mamlakatlarda amal qiladi. AQSh va ba‘zi boshqa mamlakatlarda bu aksiz sotuvlar yalpi miqdoridan olinadigan soliq shaklida qo‗llaniladi. Qo‗shilgan qiymat solig‗ini undirish tartibi shuni ko‗zda tutadiki, tovar yoki xizmatni ishlab chiqarish va taqsimlashning toki pirovard iste‘molchiga yetib borguncha hap bir bosqichida soliq belgilangan 324 stavkalar bo‗yicha (tovar yoki xizmatning narxiga nisbatan 10,0-15,0% darajasida) hisoblanib chiqiladi. Ayni chog‗da tovar yoki xizmat harakatining avvalgi bosqichlarida to‗lashga hisoblab chiqarilgan soliq miqdori har bir keyingi bosqichda to‗lanadigan soliq miqdoridan chegirilishi lozim. Shunday qilib har bir bosqichda tovar yoki xizmat qiymatining shu bosqichda "qo‗shilgan" qismigina (ish haqi + foyda) real soliqqa tortiladi, bu esa soliqning nomidayoq aks ettirilgan. Natijada soliqning butun og‗irligi pirovard iste‘molchiga yuklatiladi. G‗arbdagi ko‗plab mamlakatlarda energetika inqirozi sharoitida elektr energiya tariflariga, benzin, dizel yonilg‗isi narxlariga ustamalar shaklida undiriladigan energiya va yoqilg‗i aksizlari keng tarqalgan. Bitimlarga solinadigan soliqlar - belgilangan tartibda ro‗yhatdan o‗tkazilishi lozim bo‗lgan bitimlardan undiriladigan boj turi bo‗lgan egri soliqlarning alohida shaklidir. Davlat solig‗i (davlat yig‗imi) bitim solig‗ining ayniqsa keng tarqalgan turidir, u mol-mulkni topshirish to‗g‗risidagi dalolatnomalarni, qarz majburiyatlarini, mulkka egalik qilish yoki homiylik qilishga oid ishonchnomalar, tilxatlar, kvitansiyalar va hokazolarni ro‗yxatdan o‗tkazishga solinadi. Davlat solig‗i qat‘iy stavkalar bo‗yicha, yo bitim summasiga nisbatan foizlarda hisoblab chiqiladi. Qator mamlakatlarda maxsus transfert soliqlari ham bor, ular aksiya va obligatsiyalar sotish yer mulkini sotish kabi alohida turdagi bitimlarga solinadi. Ijtimoiy sug‗urta badallari ko‗pgina mamlakatlarda majburiy tusga ega va yollanma mehnat qiluvchi shaxslardan ham, tadbirkorlardan ham undiriladi. Ba‘zi mamlakatlarda, shuningdek, erkin kasbdagi odamlar (advokat, shifokor, me‘mor, artist va boshqalar) to‗lashlari uchun ham badallar belgilangan. Bunday badallarning tadbirkorlar to‗laydiganini egri soliqlar sirasiga kiritish kerak bo‗ladi, chunki mazkur badallar ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlarning narxiga ishlab chiqarish chiqimlari sifatida kiritiladi va pirovard natijada iste‘molchiga yuklatiladi. Tadbirkorlar to‗laydigan ijtimoiy sug‗urta badallari ish haqi fondiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Ba‘zi mamlakatlarda stavkalar miqdori 15,0% dan 24,0%gacha yetadi, bu esa, shubhasiz, ushbu mamlakatlarda inflyatsiya sur‘ati tezlashishi va narxlar oshib borishiga sabab bo‗ladigan omillardan biridir. Daromad soliqlariga nisbatan milliy soliq yurisdiktsiyasini belgilash odatda rezidentlik va hududiylik kabi ikkita eng muhim mezon asosida amalga oshiriladi. 325 Rezidentlik mezoni shuni ko‗zda tutadiki, mazkur mamlakatning barcha rezidentlari shu mamlakatda uning hududida ham, undan tashqarida ham o‗zlari oladigan daromadlarining mutlaqo barchasi bo‗yicha soliqqa tortilishlari lozim (ushbu soliqqa tortish cheklanmagan soliq javobgarligi deb nomlanadi), norezidentlar esa mazkur mamlakatdagi manbalardan oladigan daromadlari bo‗yichagina soliqqa tortiladilar (cheklangan soliq javobgarligi). Hududiylik mezoni, aksincha, shuni belgilaydiki, mazkur mamlakatda shu mamlakatning hududida olinadigan daromadlargina soliqqa tortilishi lozim; shunga muvofiq chet elda topiladigan yoki olinadigan har qanday daromadlar mazkur mamlakatda soliqlardan ozod qilinadi. Shunday qilib, birinchi mezon soliq to‗lovchining milliy hududda bo‗lishi (yashashi) xususiyatinigina e‘tiborga oladi, ikkinchi mezon daromad manbaining milliy mansubligigagina asoslanadi. Shunisi ayonki, ushbu mezonlarning har qaysisi ham barcha mamlakatlarda bir xilda qo‗llanilgan taqdirda umuman xalqaro qo‗sh soliqqa tortishning, ya‘ni bir obyektning o‗zini (daromad, mol - mulk, bitim va shu kabilarni) bir davrning o‗zida ikkita, ehtimolki, ikkitadan ham ko‗p mamlakatda bir xil turdagi soliqqa tortishning har qanday imkonini yo‗qqa chiqargan bo‗lar edi. Lekin masala shundan iboratki, qo‗sh soliqqa tortishni bartaraf etish birinchi yoki ikkinchi mezon asosida amalga oshirilishi alohida har bir mamlakatnipg milliy manfaatlari nuqtai nazaridan aslo farqsiz emas. Chunonchi, fuqaro va kompaniyalari chet elda amalga oshiradigan faoliyatlari va chet elda joylashtirilgan kapitallaridan katta miqdorda daromad oladigan mamlakatlarga, shubhasiz, xalqaro miqyosdagi soliqqa oid yurisdiktsiyalar rezidentlik mezoni asosida ajratib belgilanishi maqbulroq bo‗ladi. Iqtisodiyotlarida chet el kapitallari katta o‗rin tutadigan mamlakatlarga hududiylik mezonini yoqlab chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu sasabli sanoati rivojlangan mamlakatlar boshqa mamlakatlar bilan o‗z soliq munosabatlarini rezidentlik mezoni asosida yuritishni afzal ko‗radilar, rivojlanayotgan mamlakatlar esa o‗zlarining xorijiy kompaniyalar va xususiy shaxslarni hududiylik mezoni asosida soliqqa tortish huquqlarini himoya qiladilar. Aksariyat mamlakatlar ushbu ikki mezonning turli tarzlarda qo‗shilishini amaliyotda qo‗llab kelmoqdalar. AQSh, Buyuk Britaniya, 326 Germaniya va boshqa mamlakatlar rezidentlik mezonini o‗zlariga asos qilib oladilar. Bu mezon zaruriyatga qarab va mazkur mamlakatning muayyan manfaatlaridan kelib chiqqan holda daromadlarni "manbaning o‗zida" soliqqa tortish tizimi (ya‘ni hududiylik mezoni) bilan to‗ldiriladi. Ayni chog‗da esa ba‘zi rivojlanayotgan mamlakatlar (asosan Lotin Amerikasi mamlakatlari) o‗z soliq yurisdiktsiyalarini ko‗proq hududiylik mezonini qo‗llash negizida belgilab kelmoqdalar. Hududiylik mezoniga (yuridik shaxslarga nisbatan) Fransiya, Shveytsariya kabi mamlakatlarning ham soliq amaliyotida muhim ahamiyat berib kelinmoqda. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|