Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

aktiv egiluvchanlik ko‘rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga qaraganda ancha egiluvchan bo‘ladi, degan fikr
unchalar to‘ri emas. Bu fikrni boshqacharoq – bolalarda egiluvchanlikni tarbiyalash kattalarga nisbatan osonroq
ko‘chadi, deb tushunsak to‘rirok bo‘ladi. Aktiv egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqa-dor. Lekin kuchni
rivojlantiradigan mashqlar bilan shuulla-nish bo‘inlarda xarakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin.
Lekin bunday salbiy taosirni yengish mumkin. Egiluvchan-lik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga
muvofiq qo‘shib olib borish yo‘li bilan egiluvchanlik jismoniy sifa-tini normal tarbiyalanishiga erishish mumkin.
Jismoniy tarbiya jarayonida egiluvchanlikni mumkin qadar meoyoridan ortiq rivojlantirish salbiy oqibatga olib
kelishi mumkin. Zaruriy xarakatlarni imkoniyat darajasida erkin bajarilishini taominlaydigan xolatda rivojlantirish,
uning meoyori esa xarakat bajariladigan maksimal amplituda-dan ortmasligiga erishish, egiluvchanlik zaxirasini
boyitishga olib keladi. Egiluvchanlikdan kelib chiqadigan gipertrofiya, bo‘inlarning anotomik tuzilishi doirasida
rivojlanish o‘zini oqlamaydi, chunki u rivojlanishning garmoniyasini buzadi, pedagogik maqsadlarga zid keladigan
xolga kelishi mumkin. Umurtqa poonasining tos son va yelka bo‘inlarining xarakat-chanligini tarbiya jarayonidagi
axamiyati beqiyosdir.
Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun maksimal xarakat amplitudasidagi cho‘zish, eshish, buklana olishni
oshiradigan jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruxga (aktiv va passivga) bo‘linadi.
Aktiv xarakatlarda bo‘inlardagi xarakatchanlik shu bo‘indan o‘tadigan muskullarning qisqarishi xisobiga ro‘y
beradi, passiv xarakatlarda tashqi kuchlardan foydalaniladi.
Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Ular bir fazali va prujinasimon (ketma-ket,
ikki-uch marotabalab engashish) mashqlar. Ularga tananing maolum aozolarini yoki uning bir qismini tebratish, siltash
(maxlar)lar, oxirgi xolatini ushlash (fiksiya), qarshiliklarni yengish, oirlikdan foydalanish mashqlari.
Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajariladigan, xarakat davomida tanani qimirlatmay ushlash bilan 
(statik xolatda) bajariladigan mashqlar xam shu guruxga kiradi.
Passiv statik mashqlarda gavdaning xolati tashqi kuchlar xisobiga saqlanadi. Bu aktiv egiluvchanlikni
rivojlantirish uchun dinamik mashqlarga qaraganda samarasizroq, lekin passiv egiluvchanlikni tarbiyalashda yuqori
ko‘rsatkichlarga olib keli-shi mumkin. Muskullarning cho‘ziluvchanligi nisbatan kam bo‘ladi. Agar bir xarakatda
ularning uzunligini oshrishga xarakat qilinsa, uning natijasi juda past bo‘ladi. Biroq mashqlarni takrorlayverish mashq
qilish orqali ular qoldirgan natijalar yiilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo‘ladi. Shuning uchun egiluvchanlikni
oshirish mashqlari seriyalar bilan, xar birini bir nechta marta qaytarib bajarish bilan rivojlantiriladi va shunday qilish
xam zarur.
Seriyadan seriyaga o‘tgan sari xarakat amplitudasi kattalashtirilib boriladi. Xar bir mashulotda cho‘ziluvchanlik
mashqlarini oriq sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Oriq paydo bo‘lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar
mashqlarni xar kuni sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko‘proq bo‘ladi. Agar egiluvchan-
likning erishilgan darajasini saqlab turish maqsad qilinsa, kamroq mashq qilish, yaoni mashulotlar sonini ozaytirib
borish mumkin. Bu mashqlarni mustaqil topshiriq sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu
mashqlar asosan darsning asosiy qismi oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo‘lmagan mashqlar orasidagi
intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo
bo‘lguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishilgan xarakatchanlik-ning ortishi

---

nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperatu-rasida 10 minutcha saqlanadi. Issiqlik tarqalishini kamayti-rish (issiq

kiyim kiyish) bilan, bu vaqtni maolum darajada oshirish mumkin.
Bolalik va o‘smirlik yoshida egiluvchanlikni rivojlanti-rish oson bo‘lgani sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab
bu sifatni rivojlantirishni rejalashtirish samara beradi.