Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Tolishning tashqi alomatlari 
 
Tolish darajasi 
Alomatlari 
yengil 
axamiyatli 
juda katta 
Yuzining te-
risini rangi 
va tanasi 
Qizilligi un-chalik 
xam ko‘p emas 
Axamiyatli dara-jada 
qizargan 
Keskin qizarish, oqa-rish, labi 
rangini bi-roz ko‘karishi 
Terlovchanli
k 
Ko‘p emas, ko‘p-
roq yuzi 
Kuchli, boshi va 
tanasi 
Juda kuchli, tuz chiqib ketadi 
Nafasi 
Biroz tezlash-gan, 
maromli 
Axamiyatli dara-jada 
tezlashgan, ayrim 
xollarda ozi bilan 
nafas oladi 
Keskin tezlashishi, yuzaki, 
xansirab qoladi 
Xarakati 
Buzilmagan 
Ishonarli emas 
Chayqalish, gandirak-lash, 
xarakat 
koordina-siyasini 
buzilishi, 
oyoq-qo‘llarida 
qaltirash 
Diqqati 
Xatosiz 
Buyruqlarni ba-
jarishda noaniq-liklar 
Buyruqlarni bajarishda sustlik, 
ko‘pincha tak-roriy buyruqdan 
so‘ng 
O‘zini xis 
qilish 
Shikoyati yo‘q 
Charchagani xaqida 
noliydi, xansi-rash va 
boshqalar 
Kuchli charchash, oyoqla-rida 
oriq, bosh ayla-nishi, 
xansirash, 
quloq-lari 
shanillaydi, bo-shida oriq, 
ko‘ngil aynishi va boshqalar 
besamar, o‘quv va vaqtini befoyda yo‘qotishga sabab bo‘ladi, ortiqroi esa organizmga ziyon yetkazadi. 
Agarda yuklama oldingi xolatidagicha qolaversa, o‘zgar-tirilmasa uning taosiriga organizm o‘rganib qoladi va 
rivoj-lantiruvchi effektini yo‘qotadi. Qayd qilingan sababga ko‘ra jismoniy yukni asta-sekinlik bilan oshirib borish 
zaruriy talab xisoblanadi. 

---

Nisbatan axboriy normaga aylangan, oboektiv va ama-liyotda keng qo‘llaniladigan organizmni jismoniy yukga 
reaksiyasining amaliy ko‘rsatgichi yurak qisqarishining chasto-tasini (YuQCh) miqdori bilan xisoblanadi. 
Yurak-tomir tizimining funksional imkoniyatlarini oshirish maqsadida yuklamani meoyorini oshirishda 
YuQChsining miqdori bir minutda 130 martadan past bo‘lmasligi talabini qo‘yadi. Bu raqam yurak urishining 
maksimal xajmi deb qabul qilingan. Shunga ko‘ra yurak qisqarishining chastotasi miqdo-rini minutiga 130 ga teng 
bo‘lishi trenirovka ostonasidagi lozim bo‘lgan yuklama deb qaraladi. 
Solomlashtirish maqsadidagi mashulotlarda, yuklamani optimal diopozoni YuQCh minutiga 130 dan 170 gacha 
deb qaralmoqda (A.A. Viru va bosh. 1988). 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, solomlashtirishning umumiy samaradorligi o‘smirlar va yoshlarning 
mashulotlarida o‘rta va katta intensivlikdagi aerob yo‘nalishdagi mashqlar orqali (xarakatli o‘yinlar, estafetalar, sport 
o‘yinlari, suzish, yugurish, velosipedda yurish) erishiladi. 
O‘rtacha intensivlikdagi yuklamani diapazoni YuQCh minu-tiga 130-160 va katta intensivlikdaginiki esa 
minutiga 160-171 gacha deb qaralmoqda. 
Jismoniy yuklamani qatiyyan boshqarish va uni dam olish bilan almashib turishini yo‘lga qo‘yish maktab 
yoshidagi bolalar organizmining organari va ularning tuzilishining funksional faolligiga jismoniy mashqlar orqali 
yo‘naltirilgan taosir etishini taominlaydi. 
Jismoniy tarbiya darsida yuklamaning parametrini bosh-qarish turli xildagi usullar va usuliyatlar orqali 
erishiladi. Nisbatan samarador va qo‘llashi oson usullar quyidagilardir: 
- bajarilayotgan o‘sha mashqni takrolashlar sonini o‘zgar-tirish; 
- mashqlarning umumiy sonini o‘zgartirish; 
- o‘sha bajarilayotgan bir xil mashqni takrorlash bilan uni bajarish tezligini oshirish; 
- xarakat amplitudasini qo‘shish yoki kamaytirish; 
- tashqi qarshilikni miqdorini variantlash (o‘zgarti-rish); 
- mashqni bajarish sharoitini osonlashtirish yoki qiyinlashtirish (masalan, balandga qarab yoki pastga yugurish, 
qumli yo‘lka yoki stadion yo‘lkasida yugurish va boshqalar); 
- dastlabki xolatni o‘zgartirish (masalan, yarim yoki to‘la o‘tirish xolatidan yuqoriga sakrashlar, qo‘lni 
tirsakdan bukib to‘irlashni polda, oyoqni stul ustiga qo‘yib, gimnastika devori reykasiga tirab va x.k.); 
- masofani yugurishda, suzishda va boshqalarda uzaytirish yoki kamaytirishlar; 
- mashulotlarni odatdagidek, kengaytirilgan, torayti-rilgan mydonlarda o‘tkazish; 
- qo‘llanilayotgan usuliyatlarni variantlash (bir maromda, o‘yin, musobaqa tarzida va x.k.); 
- mashqlarni bajarish vaqtini ko‘paytirish va ozaytirish yoki mashqlar orasida dam olishning xarakterini 
o‘zgartirish. 
Xar qanday xolda o‘qituvchi tomonidan dars vazifasini xal qilish uchun jismoniy yukni boshqarishni optimal 
usullari qo‘llanadi. Yuklamaning organizmga qanday yo‘sinda taosir etishini YuQChning fiziologik qiya chiziini 
chizish orqali ko‘rish mumkin (V.V. Yanson, 1966).