Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

1.2. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivoj-lanishining davrlari 
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining rivojla-nishi bir necha davrlarni o‘z ichiga oladi. 
Birinchi davr – bashariyat taraqqiyotining ilk davridagi xarakat-faoliyatini organizmga taosiri xaqida eng 
dastlabki (emperik) bilimlar (Ponamarev N.I. 1975), ularning to‘pla-nishi, «mashqlanganlik»ning foydasini sezib, 
maonosiga yetish va to‘plangan tajribani avloddan-avlodga uzatish usullarini anglashga imkoniyat yaratilgan 
«jismoniy mashqlar» ni va «jismoniy tarbiya»ni paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratilishiga omillarni yuzaga 
kelgan davri. 
Ikkinchi davr – jismoniy tarbiya jarayonida qo‘llanila boshlangan birinchi usuliyatlarning yaratilishi – 
qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati davri va O‘rta asrni o‘z ichiga oladi (G.D.Xarabuga, 1974). Jismoniy 
tarbiyadagi bu usuliyatlar, tajribalar orqali yuzaga kelgan bo‘lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi 
faoliyati qonuniyatlari bilan unchalik tanish emasligi, o‘rganib ulgurmaganliklari orqali jismoniy mashqlar taosirining 
mexanizmini aytarli tushuntira olmas edilar. Shunga ko‘ra bu davr jismoniy mashqlar bilan shuul-lanishning foydasini 
tashqi ko‘rinishlarga qarab baxolangan davr deb qaralgan. Bu davrda Yunonistonning jismoniy tarbiya usuliyati aytarli 
darajada keng tarqalgan bo‘lib, u mavjud vositalar va usuliyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa xarakat sifatlarini 
rivojlantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtirgan davr deb qaralgan. 
O‘rta asrning o‘rtalarida jismoniy tarbiya usuliyatlari-ning xillari ortdi. Gimnastika, suzish, o‘yinlar, kamon 
otish, otda chopish, qilichbozlik bo‘yicha dastlabki qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu 
Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxo‘jaev 
T.N. 1995). 
Uchinchi davr – jismoniy tarbiya xaqidagi nazariy bilimlarni intensiz to‘planishi, uyonish davridan XIX 
asrning oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni o‘qitish, davolash xaqidagi fanning rivojlanishi 
filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya muammo-lariga eotibor qila boshlashlari davri, jismoniy 
tarbiyaning moxiyati xaqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy maolumot-larning, bilimlarining vujudga kela boshlagan 
davri. Bu maolumotlar xali turlicha, chunki, ko‘pincha o‘sha davrda musta-qilroq sanalgan filosofiya, pedagogika, 
meditsina fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yo‘l-yo‘lakay, ammo zarur bo‘lgan darajada bunday ilmiy fanlarning 
vakillari ko‘pincha o‘z muammolarini jismoniy tarbining rolini xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini tushuna 
boshladilar. Yangilanish davridayoq pedagog-gumanistlar va xayoliy sotsialistlar jismo-niy tarbiyada bir butun 
tarbiyaning majburiy qismlardan biri deb qaray boshladilar. 
Jumladan, shvetsariyalik demokrat pedagog I.G.Pestalotsii tomonidan (1746-1827) bolalar xarakat qobiliyatini 
rivojlan-tirish uchun tuzilgan jismoniy mashqlar tizimida bo‘inlar (sustavnaya) gimnastika umumiy pedagogika 

---

nazariyasi ichida aloxida o‘rinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan jismoniy mashqlar «biomexanika»si 
bo‘yicha izlanishlar olib borildi, 19 asrda esa jismoniy tarbiya xaqida ilmiy- nazariy ishlar vujudga keldi.
Jamiyat xayotida jismoniy tarbiyaning roli tarbiyaning sinfiy xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi. 
Tarbiyaning mazmuni ochildi va unda jismoniy tarbiyaning o‘rni xamda shaxsni xar tomonlama rivojlantirish yo‘llari 
aniqlandi. 
Aynan shu davrda jismoniy tarbiya nazariyasiga asos solindi deb xisobga olinib, shu soxa bo‘yicha ilmiy 
farazlar va bilimlar to‘planishi orqali mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi.