Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

11.1. So‘zdan foydalanish usuliyati 
O‘qituvchi o‘z faoliyatini asosan so‘z yordamida (konst-ruktivlik, tashkilotchilik, izlanuvchanlik orqali) amalga 
oshiradi, shuningdek o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqat va munosabat o‘rnatadi. So‘z taolim jarayonini faollashtiradi, 
aytarli to‘la va aniq tasavvurning shakllantiradi, taolimning vazifasini chuqurroq xis qilish va fikrlashga yordam 
beradi. So‘z yordamida o‘qituvchi o‘quv materialidan foydalanadi, uning o‘zlashtirilishi natijasini baxolaydi va taxlil 
qiladi, bu bilan o‘quvchini o‘z-o‘zini baxolashga o‘rgatadi. Va nixoyat, so‘z bo‘lmaganda, o‘qituvchi taolimning 
barcha jarayoniga xos xolat-larni, o‘quvchining xulqi yurish-turishi va boshqa shu o‘xshash jarayonlarni boshqara 
olmagan bo‘lar edi. 
Shunday qilib, o‘qituvchi so‘zning ikki funksiyasidan foydalanish imkoniga ega: birinchisi - so‘zning maonosi 
orqali o‘qitilayotgan materialning mazmunini ifodalash; ikkinchisi-dan emotsionallik - o‘quvchining xissiyotiga taosir 
etishi funksiyalari.
So‘zning maonosi xarakat vazifasini xal qilishda o‘quvchi-lar uchun uni mazmunini tushunarli ifodalaydigan 
bo‘lsin. B.A. Ashmarin quyidagi uslubiy tavsiyalarni taklif etadi.
1. So‘z maonosining mazmuni o‘quvchilar xususiyatlari va taolim vazifalariga muvofiqlashgan bo‘lishi; Yangi 
xarakat faoliyatini o‘zlashtirishdan avval dastlabki tushuntirishdan foydalanish, bu bilan xarakat faoliyati asosini 
anglash va so‘ng xarakat texnikasini detallarini bayon qilish va unga tushunib yetish.
2. So‘zdan foydalangan xolda o‘zlashtiriladigan xarakat faoliyatini foydasini tushuntirish. Masalan, bolalar 
tirma-shib chiqishning erkin usulini bir oz bilganliklari sababli, kqpincha koordinatsiya talab qiladigan uch usul bilan 
tirmashib chiqishni o‘rganish xoxishi pasayishi yuz beradi. Tushunarli tarzda bu usulning afzalliklari tushunarli 
so‘zlab berilsa, o‘zlashtrishga salbiy munosabatni yo‘qqa chiqarish mumkin. 
3. So‘zning xarakat faoliyatidagi aloxida xarakatlarning o‘zaro boliqligini aniqlashdagi zarurligi. Ayniqsa, 
yo‘llanma beruvchi mashqlarni bajarishda buni yoddan chiqarmaslik lozim. Bunday mashqlar aytarli emotsional 
bo‘lmay, ularni o‘zlashti-rilayotgan asosiy xarakat faoliyatlari bilan boliqligini anglash kerakligi talab qilinadi.
4. O‘qituvchining mashq texnikasi asosini tushuntirish-dagi nutqiga katta axamiyat berish, asosiy zo‘riqish 
talab qilinadigan daqiqalarini eslatish. Odatda bu maqsadda ko‘rsat-ma aytish tarzidagi ifoda va iboralar (“qo‘llarni”, 
“boshni”, “aleop”. va x.k.lar)dan foydalaniladi.
5. So‘z obrazli bo‘lishi kerakligi. Obraz vositasida ifodalash mashqin ko‘rgazmaliligini oshiradi va 
o‘quvchilarga faoliyatni ancha tushunarli qiladi. O‘quvchilar bilimlari va xarakat tajribasini xisobga olgan xolda, 
o‘qituvchi qo‘yilgan vazifalarni bajarish bilan boliq bo‘lgan kerakli detallarga o‘quvchi diqqatini qaratadi mumkin. 
6. O‘quvchilarga xali avtomatlashmagan xolda bajarayotgan xarakatlari xaqida (tuzatishga to‘ri kelib qolgan 
paytlardagisi bundan mustasno) gapirish maqsadga muvofiq emas. O‘qituvchi o‘quvchining avtomatlashgan 
xarakatlari xaqida gapirsa, o‘quvchi ijro vaqtida xarakatni o‘sha fazalari ustida o‘ylaydi, natijada avtomatlashgan 
xarakatlar tarkibida uzilishlar sodir bo‘ladi. 
So‘zning emotsionallik xizmati o‘quv va tarbiyaviy vazi-falarni xal etishda muxim axamiyatga ega. Emotsional 
jixatdan rango-ranglik so‘zning taosir kuchini oshiradi va maonosini tushunarli qiladi. U o‘qituvchining o‘z faniga, 
o‘quvchiga bo‘lgan munosabatini bildiradi, o‘quvchi qiziqishini oshiradi, o‘zining yutuiga ishontiradi qiyinchiliklarni 
yengish uchun ishonch tudiradi.
Umumiy pedagogika jarayonida so‘zdan doimo foydala-niladi. Jismoniy tarbiya jarayonida uni qo‘llash o‘ziga 
xos mazmuni va uslubiy xususiyatlari bilan ajralib turadi.