Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

5-lekciya Sóylewdiń fonetikalıq bóliniwi. Sóylew dawıslarınıń fonetikalıq ózgerisleri
Joba :

1. Sóylewdiń fonetikalıq bóliniwi

2. Fraza (gáp), haqqında maǵlıwmat.
3. Írǵaq, fonetikalıq sóz.
4. Buwın, dawıs. Pát jáne onıń túrleri.
5. Sóylew dawıslarınıń fonetikalıq ózgerisleri

Sóylew processinde aytılıw qolaylıgiga erisiw ushın izbe-iz kiyatırǵan dawıslardıń óz-ara tásiri nátiyjesinde ózgerislerge dús keliwi fonetikalıq hádiyse dep ataladı. Usıdan ayqın boladı, fonetikalıqa tildiń dawıslar sisteması, olardıń dúzilisi, sóylew processinde ózgeriwi, óz-ara almasınıwı, sóylewiy jaǵday menen baylanıslı bolǵan buwın jáne onıń túrleri, sóz pátsi haqqında teoriyalıq hám ámeliy maǵlıwmat beretuǵın filologiyanıń arnawlı tarawı bolıp tabıladı. Fonetikalıqa eger sóylew dawısları menen shuǵıllansa da, filologiyanıń leksika hám grammatika tarawları menen de baylanıslı, sebebi sóylew dawısları mánislik parıqlantiruvchi til birligi bolǵanlıǵı ushın sóz menen baylanıslı, sózdiń dúzilisine hám mánisin parıqlawǵa xızmet etedi. Sózdiń bul qásiyetleri menen leksikologiya da shuǵıllanadı, bul tárepte fonetikalıqa hám leksika (leksikologiya) birbiri menen baylanıslı bolıp tabıladı. Grammatika da sóz jáne onıń quramı, ózgeriwi (bul fonetikalıq - dawıs quramı hám dawıs ózgeriwi ham bolıp tabıladı) menen shuǵıllanlıǵi sebepli de leksika, da fonetikalıqa menen baylanıslı. Bulardıń barlıǵı filologiyanıń birbiri menen bekkem baylanıslı bolǵan, biri ekinshisisiz yashay almaytuǵın arnawlı tarawları bolıp tabıladı. Sońǵı payıtlarda filologiyada fonetikalıqa hám fonologiya birbiridan parq-lana baslandı. Tiykarınan bular - bir tarawdıń eki tárepi bolıp, olardıń parqı sonda, fonetikalıqa sóylew dawıslarınıń payda bolıwı, artikulyatsion hám akus-tik qásiyetleri menen shuǵıllansa, fonologiya kóbirek dawıs, pát hám sesler uyǵınlıǵınıń mánis tárepi - mánisti parıqlantiruvchilik ózgesheligi menen qızıǵadı. N. S. Trubetskoy fonetikalıqa sóylew dawısların, fonologiya bolsa til dawısların úyrenedi. Siyasiy ekonomika páni ónimshunoslikka qanday munasábette bolsa, fonologiya da fonetikalıqaga sonday munasábette boladı, degen.

Fonetikalıq birliklerge dawıs, buwın, pát, sesler uyǵınlıǵıkiradi; fonologik birliklerge bolsa fonema, sillabema, aksentema, intonema kiredi. Sonday eken, fonetikalıqa anıq, fonologiya abstrakt túsinik eken. Dawıs, ásirese, sóylew dawısları talay quramalı hádiyse bolıp tabıladı. Sol sebepli onıń uyreniletuǵın tárepleri kóp. Sol sebepli fonetikalıqa bir neshe tarawlarǵa bólinedi
Sóylew fonetikalıq tárepten tórt strukturalıq bólekten ibarat : gáp, ırǵaq, buwın hám dawısqa ajratıladı. Fonetikalıqa áne sol birlikti tilde tutqan ornı túri hám qásiyetlerin úyrenedi.
Fraza sóylewdiń eń úlken fonetikalıq birligi bolıp, eki tárepinen pauza menen shegaralanıp ayriqsha sesler uyǵınlıǵına iye boladı. Fraza gáp degen mánisti anglatib, ol kóbinese gapga teń keledi.
Írǵaq. Frazalar ırǵaqlardan shólkemlesken boladı. Frazaning eki kishi pauzasi arasına jaylasqan hám birden-bir urgu menen aytılatuǵın bir yamasa bir neshe buginning yigindisiga ırǵaq dep aytıladı. Frazada neshe urgu bulsa, sonsha ırǵaq boladı. Írǵaq uz gezeginde sintagma dep xam júritiledi.
Bug'in. Írǵaq bug'inlardan dúziledi. Bug'in bir yamasa bir neshe dawıslardan tashkil tawıp, bir soqqı urıw menen aytılatuǵın fonetikalıq birlik bolıp tabıladı.
Filologiya páninde bug'in tariypiga baylanıslı bir neshe teoriya bar. Usılardan ekewi: fonologik bugin teoriyası hám fonetikalıq bugin teoriyası basqalarına qaraǵanda kengrok tarqalǵan.
Fonologik teoriya bug'inda dawıslı hám dawıssız seslerdiń jaylasıwı rejimin úyrenedi. Bul teoriyada tiykarlanıp bir búrinli sózlerdiń dawıs dúzilisi úyrenilinip, unlidan aldın turıwı múmkin bulgan dawıssızlardıń sanı hám sapası xamda unlidan keyin keliwi múmkin bulgan dawıssızlardıń sanı hám sapası anıqlanadı. Buwınǵa fonetikalıq birlik retinde jantasıwda hám túrli pikirler bar. Usılardan akustikalıq hám artikulyaktsion teoriyalerdi názerde tutıwı kerek. Ulıwma, qaraqalpaq tilinde buwın bolıwı ushın álbette dawıslı ses kerek. Buwınlar dawıslı hám dawıssızlar menen tawısıwına qaray ashıq qamaw tuyıq buwınlarǵa bólinedi: Ashıq, buwın sózler — lo-la, sha-. lo-la. Tuyıq. sózler — mak-tap, dap-ter. Qamaw buwın bal tal
Pát. Sózlerde buwınlar , gáplerde sózlar hám sóz birliklerin málim qurallar menen basqalardan ajıratıp kursatish pát dep ataladı.
Mánis pátsi. Bir ǵárezsiz sózdi yamasa oǵan baylanisıp kelgen bir yamasa bir neshe járdemshi sózler toparın basqalardan ajıratıp kórsetiw bolıp esaplanadı.
Sóz páti. Sózdegi búwınlardıń birin basqasına salıstırǵanda ajıratıp kórsetıw bolıp tabıladı. Bul eki pát túrleri qaraqalpaq tiline jáne onıń óz qásiyetlerine tuwrı keledi.
Ulıwma filologiyada pát ornına kóre: turaqlı pátli tiller hám erkin pátli tillerge parıq etedi. Turaqlı pátli tillerde urgu mudami sózdiń málim bir bug'iniga túsedi. Ózbek hám frantsuz tillerinde pát mudami aqırǵı bug'inga (bunı oylap qurıw kerek) polyak, venger, chex, lotin tillerinde hámme waqıt birinshi bug'inga túsedi. Erkin pátli tillerde pát sózdiń qaysı bug'inga túsiwin aldınan biliw múmkin emes. Bunday tillerde urgu sózdiń hár túrlı búrinlariga túsiwi múmkin. Pát basqa tiller degi sıyaqlı ózbek tilinde de sóz mánisin parıqlawda xızmet etedi: alma, alma, jańa, jańa.
Sóylew processinde dawıslar túrli ózgerislerge júz tutadı. Sóylew processinde dawıslardıń bir-birine tásiri nátiyjesinde júz beretuǵın ózgerislerdi kombinator ózgerisleri dep ataladı. Bunday ózgerislerge akkomodatsiya, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, gaplologiya, diereza hám basqalar kiredi. Dawıslardıń aytılıwına olardıń sózde tutqan ornı, úyreniw tásiri sebep bolsa, bunday ózgerislermi pozitsion ózgeriwdar dep ataladı. Assimilyatsiya latınsha assimilation sózinen alınǵan bolıp, «o'xshashlik» degen mánisti ańlatadı. Dawıslardıń óz-ara bir-birine tásiri nátiyjesinde biri ekinshisine uqsap ketiwi assimilyatsiya xodisasi esaplanadı. Assimilyatsiya progressiv, regressiv bolıwı múmkin. Aldında kiyatırǵan dawıs keyingisine tásir etip, onı ózine uqsatıp alsa, progressiv assimilyatsiya júz beredi: ashtı -ochti, botdi-botti. Keyingi kiyatırǵan dawıs ózinden aldıngisini ózine uqsatıp alsa, regressiv assimilyatsiya dep ataladı : bir+ta - bir, yuz+siz - yussiz, jigit+cha - yigichcha. Dissimilyatsiya termini latınsha dissimilatio suzidan kelip shıqqan bolıp, «uqsamawliq » mánisin ańlatadı. Aytılıw jixatidan bir-birine jaqın bolǵan dawıslardan biri óziniń fiziologikalıq yamasa akustikalıq xo'susiyatlarini ózgertirip jiberse, bunday xodisani dissimilyatsiya dep ataladı : qandayda-bir - qandayda bir, koridor.- kolidor.. Metateza - qasında turǵan dawıslardıń orın almastırıw qadiysesi bolıp tabıladı: turpaq,- topıraq, surpa - sıpıra.
Epinteza sózlerge olardıń quramında yuq bulgan dawıslardıń qushilib, aytılıwı xodisasi bolıp tabıladı: oǵan, ol jaǵdayda, odan. Dawıslardıń pozitsion ózgerisleri. Birpara tillerde no'tq dawısları sózde tutqan orınlarınǵa qaray aytılıwda hám rásmiy jazıwda orfografiyada ózgerip ketiwi yamasa túsip qalıwı múmkin. Bunday xodisalar ózbek tilinde de ushraydı : zavod - zavot, bap - bop. Geyde sózlerge qosımshalar qosılıwı nátiyjesinde, sózdiń urgusi qosımshaǵa ótedi, aldınǵı o'rgu:alǵan dawıslı túsip qalıwı múmkin: qarındas - singlim, murın - burnim. Bul másele basqa tillerde xam kup tarqalǵan reduktsiya xodisasiga mısal bolıp tabıladı. Reduktsiya qısqarıw» mánisin anglatib, dawıslı seslerdiń urguli yamasa urgusiz xolatiga tiyisli xodisa bolıp tabıladı. Bul xodisa dinamikalıq urgu bidan uzkiy boglik.: bil-bilek, til-tilek, bir-biraq Epiteza. Suz ohirida bir urında kelgen eki dawıssızdan keyin dawısınıń qushilish hádiysesi bolıp tabıladı: disk - diska, blank - blanka, tank-tanka.
Fonetikalıq hádiyselerge tıykarǵa qosımsha qosılıwı menen júz beretuǵın dawıs túsiwi, dawıs almaslawı, dawıs asırılıwı hádiyseleri kiredi.
Dawıs túsiwi -buǵan kóre tıykarǵa qosımsha qosılıwı nátiyjesinde tiykarda dawıslı yamasa dawıssız dawıs túsip qaladı.
Unlibilantugovchivaunlibilanboshlanuvchiikkiso'zningqo'shilishinatijasidaunlitovushningbiritushibqoladi bara aladı -baroladi Fonetikalıqa degende eń tómen tilge tiyisli úst da, filologiyanıń sol qáddin úyrenetuǵın tarawı da túsiniledi. Fonetikalıqa (gr.phonetikos - dawısqa, dawısqa tán) filologiyanıń basqa tarawlarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, tekǵana úyreniw dáreginiń funktsional tárepin, bálki sóylew dawısların payda etiwshi aytılıw apparatın, sonıń menen birge, olardıń akustikalıq ózgesheliklerin hám til iyeleri tárepinen qabıl etińiw táreplerin da tekseredi. Fonetikalıqada filolog-likning basqa pán tarawları -ádebiyattanıw ilimi, fiziologiya, fizika, psixologiya sıyaqlı pánler menen baylanısı jáne de ayqın kórinetuǵın boladı. Bul pánlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, fonetikalıqa dawıslarǵa sóz, qosımsha hám gáplerge materiallıq tús beretuǵın til sisteması elementi retinde qaraydı. Fonetikalıqa sóylew degi dawıs ózgerisleri hám almasınıwın, pát jáne onıń túrlerin da úyrenedi.
Sóylewdiń fonetikalıq bóliniwi. Sóylew fraza (gáp), ırǵaq, sóz, buwın hám dawıslardan tashkil tlpadi.
Fraza kóbinese gapga teń bolıp, sóylewdiń eki pauza arasındaǵı intonatsion pútkilligi bolıp tabıladı. Fraza jazıq hám jılawq bolıwı múmkin. Fraza jazıq bolsa ırǵaqlarǵa ajraladi`, jılawq bolsa taktga teń bolıp qaladı.
Sóz - sóylewdiń bólek bir pát menen aytılatuǵın bólegi. Sóz ırǵaq ishinde yamasa ózinshe ǵárezsiz keledi.
Buwın - bir dawıs yamasa dawıslar qosılmasidan ibarat bolıp, bir nápes zarbi menen aytılatuǵın sózdiń bólegi bolıp tabıladı. Buwın bir unlidan ibarat bolǵanda dawısqa teń kelip qaladı.
Dawıs - fonetikalıq bóliniwdiń aqırǵı noqatı bolıp, basqa bóleklerge bólindiydi.
Fonologiya. Fonologiya (gr. rhone - dawıs, logos - táliymat ) termini filologiyada XIX ásir aqırında sóylew dawıslarınıń fiziologikalıq-akustikalıq (fizikalıq) tárepinen funktsional (lingvistik) tárepin parıqlaw mútajligi menen payda boldı. Fonologiya til dawıs qurılısınıń struktur hám funktsional nizamlıqların uyreniwshi tarawdıń bolıp, semiotik (belgilik) sistema retinde sóylewdi akustikalıq -artikulyatsion aspektda úyrenetuǵın fonetikalıqadan parıq etedi.
Fonetikalıqaning birligi tikkeley baqlawda berilgen sóylew dawısları bolǵanlıǵı sıyaqlı, fonologiyaning birligi sózlovchilarning áne sol tikkeley baqlawda berilgen sóylew dawısları tiykarında jatqan dawıs tipi haqqındaǵı social qıyalları bolıp tabıladı. Hár bir fonema kisiler sanasında ulıwma farqlovchi qásiyetleri tiykarında payda bolǵan arnawlı «akustik portret» yamasa «tovush obrazi» retinde jasaydı. Bul farqlovchi belgiler dawıslardıń artikulyatsion hám akustikalıq belgileri tiykarında payda boladı hám turaqlılasadı.
Fonemaning úsh tárepi parıq etedi: akustikalıq (esitiw), fiziologikalıq yamasa artikulyatsion (aytılıw hám aytılıwı ), sotsial (mánis ajıratıw ). Bulardan úshinshi tárepi sheshiwshi áhmiyetke iye. Zamanagóy fonologiya tek sol tárepnigina itibarǵa aladı. Sebebi, akustikalıq hám artikulyatsion-fiziologikalıq tárepler tikkeley sóylew menen baylanıslı.
Basqa tilge tiyisli birlikler sıyaqlı fonemalar da paradigmatik hám sintagmatik munasábetlerde jasaydı. Bular fonologik paradigmatika hám fonologik sintagmatika dep ataladı.
Óz-ara keri belgilerge iye bolǵan, biraq ulıwma, integral belgileri tiykarında birlesken bir tipdagi fonemalar sırası fonologik paradigma, fonemalarning óz-ara munasábetleri fonologik paradigmatik munasábet dep ataladı.
Fonologik paradigmanıń orayında fonologik qarama-qarsılıqlar turadı. Fonologik qarama-qarsılıq (oppozitsiya) lar fonemalarning ayrıqsha belgilerin ańlatadı. Mısalı, ózbek tilindegi dawıslı fonemalar bir ulıwma belgi - «o'pkadan kiyatırǵan hawanıń dawıs dawıs túyinlerilerine urılıw nátiyjesinde payda bolǵan dawıstıń awız boslig'ida tosıqqa uchramay shıǵıwınan payda bolatuǵın dawıs tipleri» invariant ózgesheligine iye hám ol 6 dawıslı fonema ushın da ámel etedi. Biraq bul mánis astında birlesken fonemalar óz-ara zidlanib, kishi gruppalar payda etedi.[i] hám [u] «yuqori tor» belgisi menen «o'rta keng» ózgesheligine iye [e] hám [o'] hám de «quyi keng» ózgesheligine iye [a] hám [o] fonemalar gruppalarına keri turadı. Yamasa «lablanmagan» belgisine iye [i],[e],[a] fonemalari toparı «lablangan» belgisine iye [u],[o'],[o] toparına keri turadı. Óz gezeginde,[i],[e],[e] toparı aǵzaları ayriqsha belgileri tiykarında óz-ara zidlanadi.
Filologiyada fonologik qarama-qarsılıqlardıń túrli tip hám kórinisleri parıq etedi. N. S. Trubetskoy «Fonologiya tiykarlari» shıǵarmasında fonologik qarama-qarsılıqlardı úsh tıykarǵa kóre klassifikaciyalaydı :
Fonologik qarama-qarsılıqtıń qarama-qarsılıq sistemasına munasábetine kóre klassifikaciyası.
Bunda qarama-qarsılıqlar bir ólshewli hám kóp ólshewli, úzliksiz hám bóleklengen qarama-qarsılıqlarǵa bólinedi. Bir ólshewli qarama-qarsılıqta fonemalar bir belgi tiykarında zidlanadi. Mısalı,[i] hám [u] fonemalaridan biri lablanmagan hám ekinshisi lablangan bolıp, bunda olar bir belgi - «lablangan»lik ózgesheligine kóre keri turadı.
Kóp ólshewli qarama-qarsılıqta qarama-qarsılıq aǵzaları birdan artıq belgi tiykarında keri qóyıladı :[i],[o] qarama-qarsılıqında [i] jabıq hám lablanmagan bolsa,[o] yarım jabıq, lablangan bolıp tabıladı.
Úzliksiz qarama-qarsılıqta zidlanuvchi aǵzalar óz-ara ayriqsha belgiler tiykarında keri qóyıladı : «[i]-tar [o]-keng» zidlanishi úzliksiz zidlanish bolıp tabıladı. Bunda [i] fonemasi «tor» lik,[o] fonemasi «keng»lik belgisine iye. «[i] (tar) [o] (tar emes) » zidlanishi bolsa úzliksiz emes. Sebebi birinshi a'zoda qarama-qarsılıq belgisi anıq, ekinshi a'zoda anıq emes. Eger ekinshi a'zoning qarama-qarsılıqtaǵı belgisi «keng» bolǵanda edi, qarama-qarsılıqtı úzliksiz qarama-qarsılıq deyiw múmkin bo'lur edi.
Bir belginiń bóliniwleri tiykarında zidlanish bóleklengen zidlanish dep ataladı. Tómendegi eki zidlanishga dıqqat etiń :
Birinshi zidlanishda qarama-qarsılıq belgisi bólingen, bóleklengen, ekinshiden bolsa bunday hal joq.
Aǵzaları ortasındaǵı munasábetke kóre qarama-qarsılıqlar klassifikaciyası. Buǵan kóre, privativ (noto'liq), gradual, (dárejeli), teń bahalı qarama-qarsılıqlar ajratıladı.
Birinshi klassifikaciyada qarama-qarsılıq belgisi xarakterine kóre qarama-qarsılıq túrleri ajıratılǵan bolsa, ekinshi klassifikaciyada fonemalarning qarama-qarsılıq aǵzalarına munasábetine kóre klassifikaciya ámelge asıriladı.
Turaqlılıq dárejesine kóre zidlanishlar turaqlı hám turaqlı bolmaǵan túrlerge bólinedi. Turaqlı zidlanishda fonemalarning qanday sóylewiy jaǵdayda bolıwınan qaramastan, olardaǵı qarama-qarsılıq saqlanıp qaladı. Mısalı, til aldı unlisi til arqa dawıssızı menen kelgen jaǵdayda til arqa dawıssızı retinde kórinetuǵın boladı. Bunda [a] unlisi menen til arqa [u] unlisi arasındaǵı qarama-qarsılıq kúshsizlenedi.
Turaqlı bolmaǵan qarama-qarsılıqtıń neytrallashmagan jaǵdayın támiyinleytuǵın fonetikalıq pozitsiya kúshli pozitsiya dep ataladı. Mısalı,[b] fonemasi sóz basında shıńǵırsızlashmaydi jáne bul pozitsiyada onıń [p] fonemasiga zidligi saqlanadı. Bul kúshli pozitsiya bolıp tabıladı. Neytrallanıw, sóniwge alıp keliwshi pozitsiya kúshsiz pozitsiya bolıp tabıladı. Sonday eken, bunday pozitsiyadagi qarama-qarsılıq turaqlı bolmaǵan qarama-qarsılıq dep ataladı. Dawıslı hám dawıssızlar arasındaǵı qarama-qarsılıq turaqlı qarama-qarsılıqǵa mısal bóle aladı. Yamasa dawıssızlardıń payda bolıw ornına kóre, unlilarning tar-keńlik ózgesheliklerine kóre zidlanishi da turaqlı qarama-qarsılıqlar bolıp tabıladı. Lablanish belgisine kóre [o'-e] sistemashası da turaqlı qarama-qarsılıq tiykarına qurılǵan.
Sonday eken, ózbek tiliniń fonetikalıq paradigması degende hár qaysısı ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan turaqlı bir ulıwma belgi astında birlesetuǵın fonetikalıq elementlerden shólkemlesken sistema túsiniledi. Bul pútinlik yamasa paradigma óz ishinde ayırım belgileri menen ulıwmalıqtı shólkemlesken hám sol ulıwmalıq ushın tiykar bolǵan belgileri menen basqa sonday ulıwmalıqtan parıq etetuǵın kishi pútinliklerden, ishki paradigmalardan -mikrosistemalardan dúziledi. Bul sistemashalar dawıslı hám dawıssız fonemalar paradigmaları bolıp tabıladı. Bul kishi paradigmalar aǵzalarınıń ulıwma belgileri olardıń sol sistemanı qurawın támiyinlasa, farqlovchi belgileri bul ishki paradigmanıń taǵı kishi bóleklerge bolınıp ketiwine alıp keledi. Shıńǵırlaytuǵın dawıssızlar paradigması, shıńǵırsız dawıssızlar paradigması sıyaqlı.
Ádebiyatlar
1. Abduazizov A. A. Ózbek tilinbing fonologiyasi hám morfonologiyasi.-T.:Oqıtıwshı, 1992.
2. Mengliyev B. R. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Fonetikalıqa-fonologiya. Grafika. Orfografiya. Leksikologiya-semasiologiya. Leksikografiya. I bólim Qarsı. 2004.
3. Hamreva Y. hám b. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinen shınıǵıwlar t o'plami. I bólim (Fonetikalıqa. Grafika. Orfografiya ), Qarsı, Nasaf n. 2005, 85 bet
4. Nurmonov A. Ózbek tilinbing fonologiyasi hám morfonologiyasi.-T.:Oqıtıwshı, 1992.
5. Axmanova O. S. Fonologiya. Morfologiua. Morfonologiua.-M.: Izd. MGU, 1966.
6. SH. SHoabdurahmonov hám b. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. I bólim. 1980.
7. E. Semserev. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Buxara. 1999.