Journal of marketing, business and management (jmbm)

1-rasm. Resurslar yetishmaydigan hududning investitsion jozibadorligini metodologik asosining tarkibiy qismlari

Investitsion jozibadorlik metodologiyasini shakllantirishga kelsak, eng keng tarqalgan tadqiqot usullari investitsiya jozibadorligini baholash masalalariga bag‘ishlangan. Hududning investitsion jozibadorligi metodologiyasi investitsion jozibadorlikni boshqarish, shuningdek, investitsion jozibadorlikni baholash,

shakllantirish va rivojlantirish tamoyillari, yondashuvlari, usullari majmui bo‘lsa-da, uni baholashga bag‘ishlangan tadqiqotlar hali ham ko‘p.

Shunday qilib, iqtisodiy tizimlarning investitsion jozibadorligini baholashning uslubiy yondashuvlari va asoslari quyidagi elementlarni o‘z ichiga olishi mumkin:

• 
  investitsiya jozibadorligini baholashning metodologik asoslari, yondashuvlari, usullari, tamoyillari, omillari ishlab chiqilayotgan iqtisodiy tizimlar tuzilishining xususiyatlari [17];
  
• 
  usullar, vositalar, ko‘rsatkichlar to‘plami, omillar, baholash tartibi [18];
  
• 
  tushunchalar, ko‘rsatkichlar tizimi, investitsion jozibadorlikni baholash algoritmi [19];
  
• 
  investitsion jozibadorlikni baholash ko‘rsatkichlari, usullari, usullari, tamoyillari tizimi [20];
  
• 
  usullar, texnikalar, algoritmlar, ko‘rsatkichlar, tamoyillar [21];
  
• 
  investitsiya jozibadorligining integral ko‘rsatkichini baholashning omillari, ko‘rsatkichlari, usullari guruhlari [22];
  
• 
  ko‘rsatkichlar bloklari, qisman ko‘rsatkichlar, integral ko‘rsatkichlar, ko‘rsatkichlarni baholash usullari [23].
  

Hududlarning investitsion jozibadorligini baholashda quyidagi metodologik yondashuvlar ajratiladi [24]:

• 
  toraygan
  
• 
  baholash asosan makroiqtisodiy omillar asosida amalga oshiriladi [25];
  
• 
  kengaytirilgan, uning doirasida mintaqaning investitsion jozibadorligiga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar - resurslar va omillar - shartlar baholanadi [26];
  
• 
  riskli, bunda potensialni baholash ikki xil variantda ko‘rib chiqiladi: investitsiya potensiali va risklarini baholash, investitsiya potensialini va ijtimoiy- iqtisodiy salohiyatni baholash [27].
  

Mualliflarning fikriga ko‘ra, bunday yondashuvlarni tanlash o‘zboshimchalik bilan amalga oshiriladi, chunki ular orasidagi aniq chegaralarni ajratish qiyin. Tanlangan yondashuvlar ko‘plab umumiy xususiyatlarga ega, shuning uchun ular asosan bir-biriga mos keladi, ularning tarkibiga kiritilgan ko‘rsatkichlar har uchala yondashuvda ham bir-birini topa oladi.
Ayrim tadqiqotchilar va tashkilotlarning yondashuvlarida ifodalangan uslubiy asosni yaratishning o‘ziga xos usullari ilmiy qiziqish uyg‘otadi.
Hududlarning investitsion jozibadorligini baholashning uslubiy asoslari ko‘pincha faqat investitsiya jozibadorligini baholash usullari va tarkibiy omillariga qisqartiriladi. Masalan, V. N. ning ishida. Myakshin, quyidagilar taklif etiladi: mintaqaning investitsion jozibadorligini baholash metodologiyasi, shu jumladan algoritmlashtirilgan harakatlar ketma-ketligi:

• 
  baholashning statistik bazasini shakllantirish;
  
• 
  investitsion jozibadorlikning asosiy omillarini aniqlash;
  
• 
  baholanadigan ko‘rsatkichlar tizimining mazmunini aniqlash;
  
• 
  investitsion jozibadorlik ko‘rsatkichlarining maqsadli qiymatlarini aniqlash;
  

• 
  investitsiya jozibadorligining asosiy omillari bilan bog‘liqligini baholash asosida asosiy ko‘rsatkichlarni tanlash;
  
• 
  investitsion jozibadorlikning integral ko‘rsatkichlarini hisoblash; - investitsion jozibadorlik darajasini baholash;
  
• 
  investitsion jozibadorlik salohiyatini baholash;
  
• 
  investitsiya jozibadorligining integral qiymatlarini hisoblash tartibi;
  
• 
  mintaqaning investitsion jozibadorligining individual omillari uchun ko‘rsatkichlarni tanlash tartibi [28].
  

Muallifning fikriga ko‘ra, hududlarning investitsion jozibadorligini baholash uchun balanslangan ko‘rsatkichlar tizimi metodologiyasini qo‘llash mutlaqo to‘g‘ri emas. Hududning investitsion jozibadorligini baholash muayyan iqtisodiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlariga moslashishni talab qiladi. Har qanday ko‘rsatkichlar guruhlari bilan bunday kompleksning "muvozanati" haqida gapirish juda qiyin bo‘ladi. Agar korxonalar darajasida baholash va boshqarish ob’ektlari sifatida muvozanatli tizimni qo‘llash hali ham mumkin bo‘lsa, unda murakkab, noyob ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar kabi mintaqaviy tizimlarga bunday uslubiy yondashuvni qo‘llash qiyin. Buni yuqoridagi muallifning mintaqaning investitsion jozibadorligi ko‘rsatkichlarining muvozanatli tizimining tarkibiy qismlarini ajratib ko‘rsatishga urinishida kuzatish mumkin: ishlab chiqarish va moliyaviy komponentlar, rivojlanish komponentlari, tabiiy resurs komponentlari, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy komponentlar [28].
Bunday tizim metodologiyaning sifatiga zarar etkazmasdan boshqa ko‘rsatkichlar guruhlari tomonidan kengaytirilishi mumkin, bu esa metodologiya muallifi tomonidan e’lon qilingan taklif qilingan kompleks balansini shubha ostiga qo‘yadi. Bursevaning fikriga ko‘ra, investitsion jozibadorlikning uslubiy asosiga quyidagilar kiradi:

• 
  o‘rganish obʼyekti sifatida hududning investitsion jozibadorligi tarkibi quyidagi potensiallarni o‘z ichiga oladi: mulkiy, tabiiy-geografik, moliyaviy, insoniy, innovatsion, shuningdek, hududdagi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va xususiy tadbirkorlik sektori faoliyati;
  
• 
  integral ko‘rsatkichlarni qurish asosida investitsiya jozibadorligini baholash usullaridan foydalanish: tasniflash usullari (klaster tahlili, ko‘p o‘lchovli guruhlash, diskriminant tahlili, tipologiya va tizimlashtirish) va omillarni tahlil qilish usullari (ekspert baholashlari, omillar tahlili, korrelyasiya va regressiya tahlili); tizimli tahlil, dinamik standart usuli);
  
• 
  mintaqaning investitsion jozibadorligini baholashning integral ko‘rsatkichlarini shakllantirish algoritmi;
  
• 
  mintaqaning investitsion jozibadorligining statistik ko‘rsatkichlari tizimi;
  
• 
  mintaqaning investitsion jozibadorligini ko‘p bosqichli tahlil qilish sxemasi [29].
  

Hududlarning investitsion jozibadorligining metodologik asoslarini tahlil qilar ekanmiz, investitsiya jozibadorligini baholashning individual qo‘llaniladigan usullariga to‘xtalib o‘tmasdan bo‘lmaydi. Investitsion jozibadorlikning amaliy
uslubiy asoslarini shakllantirishga xalqaro tashkilotlarning usullari katta hissa qo‘shdi:

• 
  xalqaro agentliklarning reytinglari: Moody’s, Standard & Poor’s va boshqalar;
  
• 
  xalqaro biznes nashrlarining reytinglari: euromoney, Fortune, economist va boshqalar;
  
• 
  yirik konsalting kompaniyalarining tadqiqotlari: ernst & YOung, PWC va boshqalar;
  
• 
  Garvard biznes maktabi, Ilg‘or tadqiqotlar instituti va boshqalar ta’lim muassasalari usullari.
  

Bundan tashqari, tadqiqotchilar yuqorida ba’zi asarlari tahlil qilingan masalalarni hal qilishga hissa qo‘shishda davom etmoqdalar. Hududlarning investitsion jozibadorligini baholashning ba’zi qo‘llaniladigan usullarining mazmunini ko‘rib chiqaylik.