Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

Ключевые слова. 
Посвящена, речевой, компетенции, анализ, когнитивных,
исследования. 
This article is devoted to the speech competence of the foreign language teacher, and 
the analysis of the main cognitive states is presented as the conceptual basis of the research.
Key words. 
devote, speech, competence, analysis, cognitive, conceptual, research.
Shaxzoda ASHUROVA,
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, ‘‘Xorijiy tillar’’ kafedrasi assistenti
XORIJIY TIL O‘QITUVCHISINING KASBIY VA NUTQIY 
KOMPETENSIYALARINING O‘RNI VA AHAMIYATI
Annotatsiya
X
orijiy til o‘qituvchisining nutqiy faoliyati uning fan sohasidagi, ya’ni fanga 
oid asosiy kompetensiyalarining tashqi tasviri sifatida xarakterlanadi. 
“Tilning tasviri ta’lim oluvchilarni o‘qitish va tarbiyalashning metodik tizimni 
tashkil etadi. Fan doirasidagi kommunikatsiyalar yoki fanga oid kommunikatsiyalarning 
tashqi fenomeni xorijiy til o‘qituvchisining bevosita nutqli-fikrlash faoliyati hisoblandi. 
Mazkur postulatning mazmuniga yoki kommunikativ sheriklar o‘rtasida o‘rnatilgan 
(rapport) o‘zaro munosabatlarga bog‘liq ravishda fanga oid kommunikatsiya o‘quv 
muammosining yechimini o‘zida mujassam etadi.
Xorijiy til o‘qituvchisining nutqiy kompetensiyasiga bag‘ishlangan tadqiqotlarning 
konseptual negizi sifatida asosiy kognitiv paradigmani keltirish mumkin. Xorijiy til 
o‘qituvchisining og‘zaki-konseptual fikrlashini hisobga olish natijasida biz samarali 
nutqiy kommunikatsiya modelini qurish imkoniga ega bo‘lamiz. Bu esa har qanday 
mundarijaviy devalvatsiyadan voz kechib, konstruktiv jarayonlarda diskursning 
shakllanishiga diqqatni jalb etish uchun zamin yaratadi.
Xorijiy til o‘qituvchisining muayyan isbot talab qilmaydigan qoidalar joriy etishi 
yoki munosabat (rapport) o‘rnatishi o‘quv kommunikatsiyalaridagi ichki va tashqi 
motivatsiyalar paydo bo‘lishiga asoslanadi. J. O‘Konnor va Ya. Mak-Dermottlar 
ta’kidlaganlaridek, “o‘zaro munosabatlar o‘quv jarayonlarida ishonch va mas’uliyat 
muhitining barqarorligi asosiga quriladi. Mohiyatan, o‘zaro munosabat inson bilan uning 
olam haqidagi individual tasavvurlari asosida muloqotga kirishish demakdir. Boshqa 
insonlar bilan o‘zaro munosabat o‘rnatish uchun ularning olam va borliq haqidagi 
tasavvurlari, dunyoqarashlari, voqelikni o‘z ongi doirasida idrok etish huquqlari bilan 
murosa qilish lozim. Siz uning qarashlarini qabul qilishga majbur emassiz: shunchaki, 
murosa qilish va boshqa fikrlarni ham hurmat qilish yetarli. O‘zaro muloqot turli 
darajalarda o‘rnatilishi, uzilishi yoki butunlay buzilishi mumkin”. 
O‘qituvchining xorijiy til bo‘yicha ta’lim oluvchilarning nuqtai nazarini e’tirof 
etishi darsda ko‘zda tutilgan muammoni hal etish uchun sodir etiladigan nutqli-

---

32
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
fikrlash harakatlarining hisobini yuritish imkonini taqdim etadi. Bu o‘rinda qaror qabul 
qilish konseptual-tadqiqotli xususiyat kasb etadi va fikrlash subyektining nutqiy 
determinatsiyasi yuz beradi.
Xorijiy til o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasiga, hech ikkilanmasdan, fanga 
oid faoliyatning tashqi noverbal konstruktlarini ham kiritish mumkin. Xususan, mimika, 
ma’noli ishoralar, kommunikativ sheriklar bilan munosabatlarda namoyon bo‘ladigan 
kinestika va shu kabilar. Hissiy tajriba xorijiy til o‘qituvchisiga o‘z sezgi organlaridan 
ongli ravishda foydalanish ko‘lamini kengaytiradi: u dars jarayonida ko‘rishi, eshitishi 
va xuddi shu asnoda nima sodir bo‘layotganligini botinan sezishi mumkin. Pedagog 
faqat shundagina, aynan o‘z maqsadi sari harakalanayotganini idrok eta oladi.
Hissiy tajriba fikrlash subyektining o‘z xatti-harakatlarini baholashi uchun – o‘z-o‘zi 
bilan muloqotiga, nutqiy munosabatlar doirasini kengaytirish uchun boshqalar bilan 
muloqot o‘rnatishini ta’minlaydi.
Ayniqsa, xorijiy til bo‘yicha dars mashg‘ulotlaridagi ta’lim va tarbiya jarayonlarida 
joriy maqsad-vazifalarni belgilab olish hamda tezkor qabul qilishda o‘qituvchi kasbiy 
faoliyatining hissiy tajriba bilan uyg‘unlikda shakllangan noverbal konstrukti juda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Fikrlash subyektining kasbiy faoliyati yoki kompetensiyasi 
hissiy tajribasi deganda voqyelikning subyekt tomonidan konseptual-baholash tartibida 
qabul qilinishini tushunamiz. Shu kabi, neyro-lingvistik dasturlash nazariyasida 
ham mavjud borliq manzarasi (hudud) va xaritalar manzarasi, shuningdek, “xarita 
hududga barobar” tamoyili negizli kategoriyalar hisoblanadi. “Har birimizda botiniy 
“olam xarita”mizga asoslangan o‘z “olam manzara”miz bor va bu manzara kundalik 
tajribalarimizning natijasi o‘laroq, til, so‘z va hissiy tizimlar yordamida shakllanadi. Xuddi 
shu “neyrolingvistik xaritalar” tashqi olamga bo‘lgan munosabatlarimizni, uni qanday 
talqin etishimiz va qanday ko‘rishimizni, shuningdek, o‘z kundalik xatti-harakatlarimiz va 
tajribalarimizga qanchalik ahamiyat (nutqli-fikrlash definitsiyasi – muallif.) berishimizni 
mavjud borliqning o‘zidan ham ko‘proq darajada belgilab beradi. “Oramizdan kimdir o‘z 
muammolarini o‘zi osonlik bilan hal etayotgan bo‘lsa, demak u juda ko‘plab istiqbol va 
imkoniyatlar tanlovini ko‘rish imkoniyatlarini yaratuvchi “olam xaritasi”ga egalik qiladi”. 
“Ichki xarita” mavjud borliqning manzarasini bizning dunyoqarashimiz va olamni idrok 
etishimiz doirasida talqin etadi. Mavjud borliq, shu jumladan, pedagogik mavjudlik ham 
fikrlash subyekti tomonidan belgilangan tarzda qabul qilinadi. Ushbu mulohazalardan 
xulosa shuki, fikrlashning konseptual va verbal jihatlariga diqqatni yo‘naltirish xorijiy 
til o‘qituvchisiga mazkur “xarita”ni o‘zgartirish va yanada takomillashtirish, ya’ni 
xorijiy til bo‘yicha o‘quv-tarbiya jarayonlarini rejalashtirishda ko‘proq konstruktlardan 
foydalanish imkoniyatlarini taqdim etadi. 
Yutuqlarni dasturlash tili – aynan til, ya’ni xorijiy til bo‘yicha dars mashg‘ulotlarida 
namoyon bo‘luvchi va kommunikativ sheriklarning aksariyati tushunadigan muloqot 
shakli.
O‘qituvchining kasbiy kompetensiyasida nutqiy kompetensiyaning o‘rni va 
ahamiyatini insonning reprezentativ (zohiriy axborot olish) tizimini tadqiq etish va 
o‘zaro taqqoslash orqali yorqin ko‘rsatib berish mumkin. Bunday tashqi axborot 
tizimlariga quyidagi kommunikatsiyalarni: individual-ma’naviy, mental-ma’noviy va 
hissiy-fiziologik kommunikativ tizimlar kabilarni kiritamiz.
Kasbiy faoliyat sohasida kommunikatsiyalarning zohiriy axborot olish 
(reprezentativ) tizimlari insonning konseptual, faoliyatli va hissiy tajribalarining uzatilishi 
va qabul qilinishini nazarda tutadi. Xorijiy tilni o‘rganish jarayonida konseptlar, fikrlar, 

---

33
mahoratlar va axloqiy-etik xarakatlarning uzatilishi (va qabul qilinishi) aynan til, ya’ni 
o‘qituvchi va til o‘rganuvchi o‘rtasidagi og‘zaki muloqotlar vositasida amalga oshiriladi. 
Shu tariqa, xorijiy til o‘qituvchisining og‘zaki muloqot tajribasi:
– kommunikativ sheriklar bilan konstruktiv munosabatlar o‘rnatish zaxirasi, metodi 
va vositasi;
– o‘qituvchining konseptual, faoliyatli va hissiy tajribalari bilan o‘rganuvchilar 
o‘rtasidagi aloqalarning vositasi sifatida muhim o‘rin tutadi.
Shu bilan bir qatorda, insonning konseptual apparati aqliy harakatlarni idrok 
etishning tashqi nutq va ichki nutq bosqichlarida shakllana boradi. Aqliy harakatlar 
shakllanishining 6 ta bosqichi ko‘rsatib o‘tilgan, bu bosqichlar quyidagilardir:
1-bosqich – motivatsiyaviy bosqich bo‘lib, u hech qachon qanoat hosil qilmaslik 
xususiyatiga ega bo‘lgan bilishga qiziqish va bilish zarurati kabi ehtiyojlarning natijasi 
o‘laroq namoyon bo‘ladi. Bu bosqichda ta’lim oluvchi va o‘rganuvchilarni o‘qituvchi 
bilan hamkorlikdagi faoliyatga jalb etish va biriktirish lozim bo‘ladi.
2-bosqich – mo‘ljalli bosqich. Kelgusida rejalashtirilgan harakatlarning sxemasi 
tuzib chiqiladi. Mazkur bosqichda ta’lim oluvchilarning xorijiy tilni o‘rganishdan maqsad 
va rejalari belgilab olinishi zarur. 
3-bosqich – harakatli bosqich. Ushbu o‘rinda bosqichning nomlanishi unda amalga 
oshiriladigan harakat shakli bilan mos keladi: unda ta’lim oluvchilar aqliy harakatlarning 
mazmun va mantiqini o‘zlashtiradilar.
4-bosqich – tashqi nutq bosqichi. Unda aqliy harakatning barcha elementlari 
yozma va og‘zaki nutq shaklida taqdim etiladi. Aniq obyektlar ularning og‘zaki tavsiflari 
bilan almashtirilishi natijasida ta’lim oluvchilarda aqliy harakatlarni umumlashtirish 
zarurati paydo bo‘ladi, ya’ni obyekt tavsif orqali “topiladi”.
5-bosqich – ovozsiz og‘zaki nutq bosqichi (ichki nutq). Mazkur bosqich aqliy 
harakatlarning amalga oshirilish tezligi bilan boshqalaridan farq qiladi.
6-bosqich – aqliy yoki ichki nutq bilan bog‘liq harakatlar. Harakat mumkin qadar 
qisqaradi va deyarli avtomatlashadi.
Xorijiy til o‘qituvchisining konseptual va hissiy tajribalardan iborat reprezentativ 
tizimi kasbiy faoliyatdagi kommunikatsiya maqsadlariga erishish yo‘lida ma’no 
shakllanish bosqichini bosib o‘tadi. Buning natijasida esa nutqiy faoliyatli tajriba, 
ya’ni pedagog ijodiy zaxirasining avtonom yig‘uvchisi takomillashadi. Inson 
kommunikatsiyasining barcha reprezentativ tizimlari – garchi yaxlit tarzda belgilar 
va timsollarda ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, – so‘z vositasida ifoda etilishi mumkin. Aqliy 
harakatning so‘zli-timsolli shakllari haqidagi mazkur qoida xorijiy til o‘qituvchisining 
mahorat darajasini nutqiy fikrlash kompetensiyaning namoyon bo‘lishi sifatida qarash 
imkonini beradi. Xorijiy til o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasi tuzilmaviy tarkibiga 
kiruvchi konseptual va hissiy tajriba ham so‘zlar vositasida ifoda etilishi mumkin. Bu 
tajribalarning kommunikativ-belgili tarzda namoyon bo‘lish shakllari – o‘qituvchining 
qo‘l bilan ishora qilishi, jilmayish yoki chehrasida ma’lum bir ma’noni zohir etishi ham 
ta’lim oluvchi (yoki o‘rganuvchi) uchun muayyan ma’noni anglatishi mumkin. Bunday 
vaziyatlarda ular bu ishora va mimikalar orqali irod etilgan “nutq”ni qabul qiladilar 
va belgili-nutqiy vositalar yordamida o‘z tasavvurlari doirasida talqin etgach, hosil 
bo‘lgan xulosani ichki refleksiyaga havola etadilar. Shu tariqa, kommunikativ sherik 
o‘z aqliy harakatlarini shakllantirishni davom ettiradi. Xorijiy tilni o‘rganish asnosida 
o‘sha tilga xos bo‘lgan harakatlar o‘zlashtirilishidan oldin motivatsiya bosqichi kechadi. 
Motivatsiya bosqichida o‘rganuvchi o‘rganilayotgan tilga xos bo‘lgan harakatlarni, 

---

34
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
ishoralarni o‘zlashtiradi va aqliy harakat shakllanishining navbatdagi (mo‘ljal olish, 
moddiylashtirish, belgilash va aqliy mahorat kabi) bosqichlariga o‘tadi. 
Belgilash bosqichi ta’lim oluvchi (yoki o‘rganuvchi)ning o‘zi o‘zlashtirgan narsalarni 
asoslab berish (o‘zlashtirilgan narsa nima, qachon, qanday, qaerda, nima uchun 
va shu kabi) qobiliyatiga ega bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Belgilash qobiliyatining 
mustaqil o‘rganishda, o‘z-o‘zining nutqiy salohiyatini yuzaga chiqarishda, xorijiy tilning 
ahamiyatini idrok etishda dolzarb va muhimligi til o‘rganish amaliyotida o‘z isbotini 
topgan.
Xorijiy til o‘qituvchisi o‘z kasbiy faoliyatining ahamiyatini ongli ravishda idrok etishi 
uning bir qator kasbiy funksiyalarni muvaffaqiyatli bajarishini taqozo etadi. Bu funksiyalar 
qatoriga pedagogning o‘rgatuvchilik, tarbiyachilik, tashkilotchilik va tadqiqotchilik kabi 
funksiyalari kiradi. Mazkur funksiyalarni mufassallashtirish, umumlashtirish va yuksak 
darajada ijro etish kabi harakatlarning ahamiyati hamda kasbiy faoliyatdagi ustuvorlik 
darajalari turlicha belgilanadi. Har bir funksiyani o‘z vaqtida mukammal bajara olgan 
xorijiy til o‘qituvchisini nazariy jihatdan kompetentli deyish mumkin. Bil’aks, o‘z kasbiy 
harakatlarining aniqligi va to‘g‘riligini asoslab berishga qodir bo‘lmagan o‘qituvchi, 
bizning xulosaga ko‘ra, mehnatning diskriptiv kompetensiyasiga ega emas, kasbiy 
munozaralarda faol emas, o‘z-o‘zini rivojlantirish va mustaqil malaka oshirishga ehtiyoj 
sezmaydi, deya hisoblanadi.
Pedagogik vaziyatlarda kelib chiqqan masalalarni hal etishning maqbul usulini 
topa olishlik:
– muammoni tavsif eta olish; 
– mavjud muammolarni bartaraf qilish usullarini nutqiy bayon eta olish; 
– muammolarni bartaraf etishga oid harakatlarning tavsifini keltira bilish; 
– mazkur muammo yoki ziddiyat kelib chiqishining oldini olish bo‘yicha profilaktik 
rejani nutqiy ifodalay olish kabi qator qobiliyatlarni o‘z ichiga oladi. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, aytish mumkinki, xorijiy til o‘qituvchisining 
kompetensiyalariga nisbatan qo‘llaniladigan “muz tog‘i”, ya’ni aysberg o‘xshatmasida 
kasbiy kompetensiya nafaqat “suv usti” qismiga qiyoslanadi, balki “muz tog‘i”ning “suv 
osti” qismlariga o‘xshatiladigan kasbiy tafakkur va o‘quv-tarbiya ishlarini boshqara 
bilish qobiliyatlarini ham o‘z ichiga oladi.