Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

Key words.
Competence, professional competence, future primary school teacher, 
competence approach, innovation, innovative technologies, educator, education recipient.
XXI
asrda ta’limning rivojlanishi mamlakat obro‘sini ko‘taradi. 
Davlatimiz rahbarining ‘‘Yangi O‘zbekiston maktab ostonasidan 
boshlanadi”, degan g‘oyalari hayotimizga tobora singib bormoqda. 
Bu ezgu tashabbus zamirida ilm-fan va ta’lim-tarbiyani taraqqiy toptirish, kelajak 
avlodlarni har tomonlama barkamol voyaga yetkazish, ona Vatanimizga muhabbat va 
istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash asosida yoshlarning iqtidorini ro‘yobga 
chiqarishda buyuk maqsadlar ilgari surilmoqda. Ta’lim va tarbiya jamiyatning ko‘zgusi 
hisoblanib, bu davlatning yuqori darajasini belgilab beradi. 
Hozirda oliy ta’lim muassasalarida kompetensiyaga asoslangan yondashuvni 
rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan xususiy masalalar ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. 
Mazkur maqolada oliy ta’lim bitiruvchilari atrofdagi o‘zgarishlarni yetarli darajada 
shakllantirish uchun innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida kasbiy kompetensiya 
tufayli ushbu o‘zgarishlarning tezligi ortib borishi mutaxassislar uchun zarur bo‘lgan 
kompetensiyani shakllantirish hamda rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli dastur 
yaratish – atrofdagi doimiy o‘zgarishlar sharoitidagi faoliyatdir. Ushbu rivojlanish 
tendensiyalari oliy ta’lim muassasalarining ta’lim jarayonidagi ta’limning maqsadi, 
mazmuni, innovatsion texnologiyalar, baholash va natijalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan 

---

43
chuqur tizimli o‘zgarishlarni nazarda tutadi.
Oliy ta’lim muassasalarida kompetensiyaga asoslangan yondashuvning aniq 
dolzarbligiga qaramay, ‘‘kompetensiya” va ‘‘kompetentlik”, ‘‘o‘qituvchining kasbiy 
kompetensiyasi” tushunchalarining mohiyati, bo‘lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilarining 
kasbiy kompetensiyasining tarkibiy qismi psixologik hamda pedagogik adabiyotlarda 
bir xil talqin qilinmaydi.
Kompetensiya va kompetentlik tushunchalarini talqin qilish asosida ikki turdagi 
variant mavjud bo‘lib, ular bir biridan farqlanadi. Bular, mehnat bozori atamalari 
lug‘atida eng aniq ifodalangan, ta’lim dasturlari va o‘quv rejalari standartlarini ishlab 
chiqish vakolati bo‘lib, quyidagicha belgilanadi:
1) bajariladigan ishni sifatli va samarali bajarish qobiliyati;
2) qo’yiladigan talablarga muvofiqligi;
3) maxsus mehnat funksiyalarini bajarish qobiliyati.
Shuningdek, ‘‘raqobat’’, ‘‘vakolat’’ atamasi bir xil ma’nolarda ishlatilishini, lekin 
odatda tavsiflovchi ma’noda ishlatilishini ta’kidlaydi. Ushbu tushunchalarni bunday 
identifikatsiyalash doirasida tadqiqotchilar V.A. Bolotov, V.V. Serikov, B.C. Lednev, N. 
D. Nikandrov, M.V. Rijakov kompetensiyalarning amaliy yo‘nalishini aniq ta’kidlaydilar: 
– ‘‘Kompetensiya – bu bilim va harakat o‘rtasidagi munosabatlar sohasi. Inson 
amaliyotida” va ‘‘kompetensiyaga asoslangan yondashuv ta’limning amaliy yo‘nalishini 
sezilarli darajada oshirishni nazarda tutadi”. 
I.A. Zimnaya ta’kidlashicha, kompetensiya tushunchasi o‘zaro bog‘liqligining 
ikkinchi varianti o‘rganilishida kompetensiyaga yo‘naltirilgan ta’lim (kompetensiyaga 
asoslangan ta’lim) Amerikada 1965-yilda N. Xomskiy tomonidan taklif qilingan 
til nazariyasiga nisbatan ‘‘kompetensiya’’ tushunchasining umumiy grammatik 
kontekstida shakllangan. 
N. Xomskiy kompetensiya (ma’ruzachi - tinglovchi tomonidan o‘z tilini bilish) 
va foydalanish, muayyan vaziyatlarda tildan haqiqiy foydalanish tushunchalarini 
ilmiy nazariy jihatdan ajratib ko‘rsatdi. Shu bilan birga, R. Uaytning tadqiqiy ishida 
kompetensiya toifasi shaxsiy tarkibiy qismlar, shu jumladan, motivatsiya bilan to‘ldiriladi.
O‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan eng zamonaviy 
pedagogik texnologiyalar, ta’lim dasturlari va o‘quv-metodik materiallarni keng joriy 
etish eng muhim vazifalar etib belgilanadi. Bu oliy ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan 
barcha fanlarning o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish asosida bo‘lajak boshlang‘ich 
sinf o‘qituvchilarining intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishda zamonaviy talablariga 
mos innovatsion texnologiyaga alohida e’tibor qaratish lozimdir. Mazkur innovatsion
texnologiyaning asosiy mohiyati talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini 
shakllantirish asosida o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishda professor-o‘qituvchilarning 
hayotiy tajribasi, e’xtiyoji, qiziqishi hamda imkoniyatlariga tayaniladi. Ushbu dolzarb 
vazifalarni amalga oshirishda mutaxassislarni tayyorlashda oliy ta’lim muassasalarida 
yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish muhimdir. Bu vazifalarni amalga oshirishda xorij 
tajribalaridan samarali foydalanish asosida o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish lozim. 
Chunki, o‘quv mashg‘uloti innovatsion texnologiyaning asosiy maydoni hisoblanib, uni 
tashkil qilish va boshqarishga to‘g‘ri, yangicha munosabat bo‘lishi kerak, bu jarayonda 
professor-o‘qituvchilar oldida muhim bir masala bo‘lib, bu bo‘lajak boshlang‘ich sinf 
o‘qituvchilarining bilim olishga hamda ularni professor-o‘qituvchilar bilan hamkorlikda 
ishlash, bu kasb bilimlari va ko‘nikmalarini hamda kasbiy kompetensiyalarini uzluksiz 
chuqurlashtirish orqali o‘quv mashg‘ulotlari sifatiga e’tibor berishga jalb qiladi. 

---

44
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
Ta’lim tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan boshqa hujjatlarning 
barchasida sohaga innovatsion ta’lim texnologiyalarini kiritish hamda xorijiy tajribalarni 
o‘zlashtirish, ijodiy yondashuvlarni qo‘llab quvvatlash, ta’lim turlari integratsiya 
jarayonlarini kuchaytirish bilan bog‘liq umumiy jihatlardan biri hisoblanadi. Ta’lim tizimida 
mavjud kamchiliklarni o‘rganish jarayonidagi tahlil shuni ko‘rsatadiki, pedagogik ta’lim 
yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish, istiqbolni rejalashtirish, ta’lim bosqichlari o‘rtasidagi 
aloqa va integratsiyaning sustligi, ta’lim subyektlari faoliyatidagi tarqoqlik ta’lim 
sifatining pasayishiga sabab bo‘lmoqda. 
Shu sababli ta’lim muassasalarida innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida kasbiy 
kompetensiyani yaratish bilan bog‘liq yangi tizimni o‘zining ustuvor strategik yo‘nalishi 
sifatida belgilab olish va shu tizim asosida muayyan ishlarni amalga oshirish maqsadga 
muvofiqdir. Innovatsion texnologiya asosida jamiyatning barqaror rivojlanishidagi yuqori 
ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqqan holda zamonaviy talablar, tizimdagi muammolar va 
ularni hal qilishda fan va ta’lim bo‘g‘inlari o‘rtasidagi aloqadorlikni ta’minlash uzluksiz 
pedagogik ta’limning faoliyati sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarish imkonini beradi.
Innovatsion texnologiyaning kasbiy layoqatlilik darajasi asosida raqobatbardoshligi, 
yangiliklarni qabul qila olish qobiliyatini va texnologiyalarini loyihalash hamda amalga 
oshira olish qobiliyatiga ega zamonaviy ta’lim mutaxassislarini tayyorlash uchun 
birlashtirish lozimdir. 
Pedagogik ta’lim rivojlanishining klaster tizimi ta’lim berish, yangi avlod o‘quv 
adabiyotlarini yaratish, pedagog kadrlar ilmiy salohiyatini oshirish, ta’lim va tarbiya 
uzviyligi bilan bog‘liq umumiy yo‘nalishlarda faoliyat olib boradi. Ayni paytda bu 
umumiy yo‘nalishlar ta’limni boshqarish va tashkillashtirish, ta’lim turlari va yo‘nalishlari 
o‘rtasida uzviylik va integratsiyani taminlash, o‘qitish shakllari, metodlari, vositalari va 
texnologiyalaridan foydalanish kabi yo‘nalishlarda xususiylashadi. 
Xorijiy davlatlarning ta’lim tizimida eng oliy maqsad ta’lim oluvchilarga samarali 
ta’lim va tarbiya berish hisoblanadi. Ta’lim – yoshlarga nazariy bilimlarni berish 
asosida ularda amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish hamda ularning bilish 
qobiliyatlarini o‘stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo‘naltirilgan jarayondir. 
Ta’limning asosini ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi tashkil etadi. Ta’lim oluvchi o‘quvchi, 
talaba va bir qator o‘z aql salohiyatiga ega bo‘lgan shaxslar hisoblanadi, ta’lim
beruvchi albatta pedagog, professor-o‘qituvchilar bo‘ladi. Barcha pedagog, professor-
o‘qituvchilar ta’lim berishni to‘g‘ri tashkil etishda ijodiy yondashuv asosida pedagogik 
mahoratga ega bo‘lishi bilan birgalikda innovatsion ta’lim texnologiyalarini qo’llay olish 
ko’nikmaga ega bo‘lishi kerak.