Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

BİZDƏ XALIÇILIQ
Yunan qədim coğrafiyonu Strabonun şahədətinə görə, İran bütün mədəniyyətini Midiyadan alıb. Midiya isə Həmədan mər­kəz olaraq Aras çayının şimalına qədər uzanıb gəlirdi. He­rodotun məlumatına görə, muğlar (Muğanın qədim sakinləri) Midiya ilə ittifaqa girib, məmləkət təşkil etmişlər və bu məmlə­kə­tin bütün mənəviyyatını muğlar düzəltdiyini qədim müvərrix­lərdən öyrənirik. Muğların təqribən 3000 il əvvəl yaratdığı “Avesta” kitabı mədə­niy­yətin əsaslarını zərdüştilərə hökm edər­kən gözəl təfrişatdan və xa­lılardan bəhs edir. Bu məlu­ma­ta bir də 9-cu əsr müvərrixi Təbərinin Bakı civarı xalılarının aləmdə məşhur olduğunu əlavə edəriksə, qədim Azər­bay­ca­nın Şərq xalıçılığı beşiyi olduğu meydana çıxar.

Bu gün Şərqdə xalıçılıq sahəsində birincilik İranın öhdəsinə düşürsə, bunun ümdə səbəblərini tarixdə aramalıdır.

Əsrlərdən bəri şimaldan axıb gələn xalqlar Azərbaycan mə­də­niyyətini yıxmışlar və buranın elm adamları və sənət­kar­ları yavaş-yavaş cənuba doğru çəkilib, sənətlərini də orada inkişaf etdirməyə çalışmışlar. Əgər Azərbaycan üçün bu qədər tarixi axınlara meydan olmasaydı, şübhəsiz ki, mədəniyyəti ilə Şərqə örnək ola bilərdi. Bərəkətlər ki, yüz ildən bəri şimal vasitəsilə Avropa mədəniyyətinə qovuşmuş Azərbaycan bu gün yeni bir şəkildə yenə Şərqə mədəni və inqilabi rəhbər ol­mağa başlayır.

Böyük İmperialist müharibəsi, sonra vətəndaş davaları hər bir işimizi alt-üst etdiyi kibi, xalıçılığa da böyük zərbələr vur­muş[dur]. Bu zərbələrin zərərlərini düzəltmək üçün uzun müd­dət çalışmaq icab edəcək və xalıçılığımızı müharibədən əvvəlki halətə qoymağa ən azı on il lazımdır.

Azərbaycan Baş Təsərrüfat Şurasının xırda sənət şö­bəsi­nin tədqiqatına görə, hana toxuyan arvadların sayı 1913-cü il­də 39.139 imiş, 24-25-ci illərdə isə 13.399 qədərə enmiş[dir], yəni, müharibədən əvvəlki miqdarın yalnız 34%-ni təşkil edir. Bu qədər arvadların xalıçılıqdan ayrılmasının səbəblərini yalnız müharibə və vətəndaş davalarında aramalıdır.

Burada ümdə səbəb arvadlarımızın siyasi vəziyyətinin də­yi­şil­məsidir. Müharibədən əvvəl Azərbaycan qadını ev dairə­sin­də çalışırdı, imdi isə Şura idarəsi onları ev dairəsindən çıxarıb, ümumi təsərrüfata qarışdırmış[dır]. Bu gün türk qadını məm­lə­kət idarəsində, maarif işlərində iştirak edir, sənaye sahəsində də kişilərdən geri durmur. Deməli, işçi qadının böyük bir his­sə­si başqa bir sahədə çalışmadadır.

İkinci, müharibədən əvvəl yün tədarükü daha qolay idi. Xa­lıçılığa sərf olunan yunun təqribən yarısını Azərbaycan hasil edir­disə də, o biri yarısını Dağıstan və Gürcüstan təmin edirdi. Dava zamanları yun tədarükü çətinləşdi, bir tərəfdən də, qo­yun­çuluğumuzun böhran keçirməsi məsələni ağırlaşdırdı.

Get-gedə həyat yoluna girir və müharibənin izləri yavaş-ya­vaş silinib gedir. Xalıçılığın da keçirdiyi böhrandan çıxacağı tə­biidir.

Azərsənət Birliyinin layihəsinə görə, xalıçılıq ilə məşğul olan arvadların sayı önümüzdəki beş ildə bu minval ilə artırılacaq: (Aydın olmaq üçün rəqəmlər 1913-cü ilə nisbətə tərtib olun­muş[dur])

1913 24–25 26–27 27–28 28–29 29–30 30–31

100% 34% 41% 46% 53% 60% 66%

39.139 adam 13.399 “ 16.000 “ 18.000 “ 20.600 “ 23.300 “ 26.000 “

Baş Xalq Təsərrüfat Şurasının xırda sənət şöbəsinin məlu­matına görə, müharibədən əvvəl Azərbaycanda 108.774 ədəd xalı toxunurdu. Bu xalıların qiyməti təqribən 2.894.000 qızıl ma­­nat edirdi. 24–25-ci illərdə isə 16.119 ədəd və 990.000 qiy­mə­­tin­də xalı hasil olmuş[dur]. Toxunacaq xalıların tədricən ar­tı­rıl­ma­sı la­yi­həsi böylədir:

1913-cü il 24–25 26–27 27–28 28–29 29–30 30–31

100% 15% 22% 26% 37% 52% 72%

108.774 ədəd 16.119 “ 24.050 “ 31.000 “ 40.000 “ 57.000 “ 78.000 “

2.894.000 manat 990.000 “ 1.440.000 “ 1.440.000 “ 2.400.000 “ 3.420.000 “ 4.080.000 “

Deməli, dörd ildən sonra xalıçılığımız 4 milyon hasilat verə­cək və sayca müharibədən əvvəlki rəqəmin 72% ödəyə bilə­cək.

İmdi yun tədarükü bəhsinə keçdikdə, xırda sənət şöbəsinin məlumatına görə, hər bir xalıya 8-36 kiloqram yun gedir. Əl’an yunun tonu təqribən 900 manatdır. Müharibədən əvvəl 300 qızıl manat idi. Bu rəqəmləri əsas edəriksə, beş illik layihə böy­lə şəkil alır:

13-cü il 24–25 26–27 27–28 28–29 29–30 30–31

3.481 ton 466 “ 768 “ 992 “ 1.288 “ 1.829 “ 2.496 “

1.044.000 manat 437.000 “ 720.000 “ 893.000 “ 1.152.000 “ 1.642.000 “ 2.240.000 “

Azərbaycan beş illik bu layihənin yunun yalnız 50-85 faizini təmin edə biləcək. Dağıstan və Gürcüstandan gələn yunun miqdarı nəzərə alınarsa, lazım olan miqdar təmin olunmuşdur, deməkdir.

Azərbaycan xalıçılığını təşkilatlı bir şəklə salmaq üçün Azər­sənət Birliyi var qüvvəsini sərf etmədədir. Xalıçılığı inkişaf və xalıçılara kömək etmək Sənət Birliyinin başlıca məqsəd­lə­rindən biridir. Təş­kilatın gözəl şəkli kooperativ olduğu üçün Sənət Birliyi xalıçı­larımızı da kooperativ dairəsinə çəkmək istə­yir. Bu sahədə Sənət Birliyinin beş illik layihəsi bu şəkildədir:

26–27-ci il	6%	1.100 adam
27-28-ci il 28-29 “ 29-30 “ 30-31 “	18% 32% 47% 67%	3.250 adam 6.600 “ 10.950 “ 17.400 “

Azərsənət Birliyi yeni bir təşkilat olduğu üçün önündə həlli zəruri olan bir çox məsələlər durur. Toxunan xalıların sayını artır­maq kibi mühüm iş ilə bərabər, malın gözəlləşməsini ciddi olaraq düşünməlidir. Xalının gözəlliyi düz-doğru toxunmasın­dan başqa, bir də onun xas rəngli olmasındadır. Halbuki Azər­baycan xalısı bu barədə get-gedə xarablaşır. Xalq nəbati bo­yaları yavaş-yavaş unu­daraq ucuz kimyayi "cövhər"lərə keçir. Nəticədə xalılarımız solğun olurlar. Azərsənət Birliyi bu cəhətə əhəmiyyət verməlidir. Nəbati boyaları tədqiq edib, onları ucuz­laşdırmağa və ümumun malı etməyə çalışmalıdır. Əl'an Türk­mənistanda nəbati boyalar işlən­mə­dədir. Türkmən xalıçılığını incədən-incəyə tədqiq etmək fai­də­siz olmazdı. Bizdə də Quba və Qazax qəzaları xas boyalar işlət­mə­dədir. Qarabağ isə "cövhər"ə keçdiyindən əhəmiyyətini çoxdan itir­miş[dir]. O biri xalı mərkəzlərimiz də xarabolmadan tədbirlər görməlidir.
Zərəsb