Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

QOYUNÇULUQ

Qoyunun ev heyvanı şəklinə düşüb, insanlara xidmət et­mə­yə başlaması, heç şübhəsiz ki, tarixdən çox-çox əvvəldir. Çün­­ki yazılmış ən qədim tarixlərdə qoyundan bəhs olunur. Azər­­bay­cana gəldikdə, burada da eyni halı görürük. Təqribən üç min il əvvəl yazılmış “Avesta” kitabı gözəl xalılardan bəhs elə­­yir. Deməli, o zamandan da əvvəl qoyunçuluq Azər­bay­can­da bö­yük bir mövqe dutmuş[dur]. Bu fikrin doğruluğunu ondan son­ra gələn müvərrixlər də təsdiq edirlər.

15-ci əsr müvərrixi Təbəri Bakı ətrafının xalılarını ən məruf ədd eləyir. Gözəl xalılar vücuda gətirən ölkədə qoyunçuluq və yun işlərinin də inkişafı təbiidir. Heyf ki, Şərq müəllifləri iqtisadi cəhətə əhəmiyyət verməmişlər və əldə etdiyimiz məlumatlar tamamilə təsadüfidir. Qərbdə isə məsələ büsbütün başqa bir şəkildədir. Tarixi materiallar ətraflıdır və işlənmişdir. Bunlara istinadən deyə bilərik ki, Avropada daş əsrində qoyunçuluq hələ zühur etməmiş, ancaq tunc dövründən inkişafa başlayır. Həfriyyat nəticəsində yerdən çıxan sümüklərin tədqiqi qo­yu­nun Avropada at, mal-qara və keçidən sonra gəlməsini gös­tərir. Alimlər bu vəq’əni İsadan 2500–3000 il əvvələ isnad edir­lər. İngilis alimi Leude Kekerin məlumatına görə, Avropa qoyunu ilk əvvəl Asiyadan zühur etmiş[dir]. Qədim Assur pad­şahı Nəmrudun sarayına məxsus bir abidədə qalınquyruq qo­yunlar şəkli çəkilib, qədim İran paytaxtı İstəxr xərabələrində də gö­dək və şux qulaqlı qoçlar həkk olunmuş[dur]. Görünür, arıqquyruq cins­dən imiş ki, əmsalı əl’an İranda görünmür. Qə­dim Yunanıstanda da qoyun olduğunu o zamanın pullarının üzə­rində çəkilən qoyun şə­killəri göstərir. Cins qoyunların Gür­cüstanda da mövcud olmasına “altun qıllı, sarı yunlu” deyə yu­nan müəlliflərinin işarəsi kifayət edir.

1300 il İsadan əvvəl Babilin şal və başqa qumaşları aləmdə məşhur idi. Orada toxuculuq və şərbaflıq lazımınca iləri get­mişdi. De­məli, bununla bərabər yumuşaq yunlu qoyunlar da ora­da bəs­lənirmiş. Ola bilsin ki, bu cins qoyunlar ilk dəfə Ba­bil­dən başqa ölkələrə keçmiş[dir]. Ehtimal ki, Asiyadan qoyun­la­rın Avropaya keç­mə­sinə ilk səbəb finikiyalılar olmuşlar. Son­ra­larsa yunan müstəm­ləkəçiləri bu yolda çalışmışlar.

Artıq qədim romalılar və yunanlar incə yunlu qoyunlar ilə qa­ba yunlulara fərq qoyurdular. Birincisindən paltar və ikinci­sindən çuval, keçə … qayırardılar. Qaba yunlular ələləksər süd­ləri üçün sax­lanırdılar. O zaman döl məsələsinə də əhə­miy­yət verilirdi: ağ yunlu cinsləri ala-bulalara tərcih edərdilər.

Avropada ilk əvvəl qoyundarlığa İspaniya və İtaliyada əhə­miyyət verilmiş, sonralar İngiltərə bu sahədə müvəffəqiyyət qa­zanmış və bir müddət Avropanın qumaş fabrikalarını yun ilə təmin etmiş[dir]. Zatən İngiltərədə 18-ci əsrdən başlayaraq qaba yunlu qoyunların da tərəqqi etməsinə çalışılmış və əl’an da davam edilmədədir.¹

Rusiyaya gəldikdə, burada da qoyundarlığın qədimdən bəri xalq təsərrüfatında böyük bir yer tutmasını rus vəq’ənəvisləri və əcnəbi səyyahlarından öyrənirik. Lakin məsələnin məmlə­kəti olub, qanuni himayəsinə keçməsi Böyük Petrodan bəri­dir. 1716-cı ildə Petronun əmri-mövcibi Polşa və Sileziya[dan] təc­rü­bəli qoyun­dar­lar gətirilib, xalqı öyrətmək üçün Kiyev, Yaros­lav və Azov vilayətlərinə göndərilmişdir. 1720-ci ildə Əjdər­han, Penza, Romanov, Borisovleybsk, Novlinska və Poltava civarlarında Pet­ronun əmrinə görə cins qoyun yataqları təsis olunmuşdu. Burada əmələ gələn döl qoyunlar böyük ciftliklərə paylanarmış. Bilxassə, Petro Ukraynanın qoyundarlıq üçün əl­ve­rişli olduğunu qeyd edərək, oraya böyük əhəmiyyət ver­miş[dir]. Qoyunun sax­lanılması, dölün yaxşı­laşması haqqında Ukrayna dilində rəhbər­lər nəşr etdirib, sonra məsələni ətraflı tədqiq etmək üçün xaricə bir çox gənclər göndərilib.

Qoyundarlıqdan başqa, Petro yun işinə də böyük məna ver­miş[dir]. Xaricdən gətirdiyi mütəxəssislər sayəsində bir çox mahud fabrikaları açdırıb, onlara vüsət vermək üçün qoşunun geyiminin Rusiya mahudu ilə təmin edilməsini əmr etmişdi.

Petrodan sonra bu işi Yekaterina davam etdirmiş, o da xa­ricdən bir çox döl qoçlar gətirdib, fabrikalar açdırıb və məmlə­kətin sifarişlərini açdırdığı fabrikalara verdirmiş[dir]. Yekaterina zamanı Rusiyada cins qoyunlar (merinos) bəslənməyə baş­lan­mış[dır].

Rusiyanın cənubunda böyük miqdarda döl yetişdirmək üçün üç əcnəbi 1804–1805-də rus hökuməti ilə müahidə bağ­lamışlar. Bu müahidə mövcibincə hökumət onlara yüz min manat pul və 109.300 hektar topraq və bəzi imtiyazlar ver­miş­di. Bunun əvəzində əcnəbilər üç ilin müddətində 150 min me­rinos vücuda gətirməyi və qoyun­çuluq məktəbləri açmağı öh­dələrinə götürmüşdülər. O zamandan başlayaraq bir çox əc­nə­bilər, bilxassə almanlar Rusiyaya köçüb, qoyundarlıq ilə məş­ğul olmuşlar. Nəticədə cins qoyun Rusiyanın hər bir tərə­finə yayılmış[dır]. Qoyundarlıq ilə bərabər, hökumət yun baza­rı­nın rəvacı üçün də tədbirlər görmüşdü. Yun, bir tərəfdən, xaricə göndərilmiş, o bir tərəfdən də, daxildəki fabrikaların eh­tiyacını təmin etmədə imiş. Bunun inkişafı üçün bir çox şəhər­lərdə görgülər (yarmarka) təsis olunardı.

70-ci illərdən başlayaraq, Amerikadan gələn ucuz yun sa­yə­sində Avropada yun qiymətdən düşüb, böyük bir böhran meydana çıxır. Bu böhran Rusiyaya da sirayət edir və nəti­cə­də xalq qoyunçuluqdan çəkilib, taxıl əkininə keçir. Krım – Moz­dok dəmir yolunun çəkilməsi cənuba bir çox mühacir sövq edir. Get-gedə topraq azalır və qoyundarlıq da məhdud bir dairə­yə düşür. Vəziyyəti əvvəlki halda saxlamaq üçün qoyun ilə məşğul olan Krım malakanları qoyunları ilə Şimal Qafqazın geniş qırlarına köçürlər. Qoyun və yun ticarəti mərkəz olaraq Rostov şəhərinə toplanır. Lakin az keçmir ki, burada da top­raq azalmağa başlayır və qoyunçuluğa böyük zərbə vurulur. Bu dəfə Türküstanı mərkəz yapmaq istəyirlər. Mühacirət ora­ya axmağa başlayır. Lakin Türküstanın ab-havası qoyun­dar­lı­ğa əlverişli olmur və axırda Rusiya qoyunçuluq sahəsində kü­çülür və yun bazarında birinciliyi Avropa müstəmləkələri qaza­nır.¹

Rusiyada şahidi olduğumuz qoyunçuluq böhranı aşağı-yu­xarı Azərbaycan tarixində də görünmədədir. Təqribən iyirmi il əvvəlki rəqəmlər ilə bugünküləri müqayisə etsək, qoyunçu­lu­ğu­muzun keçirdiyi böhran meydana çıxar.

1894-cü ildə Azərbaycanda küçük ev heyvanlarının sayı 2.276.472 idi, 1914-də isə 2.266.201-dir. Deməli, bu on ilin müd­dətində hey­van­larımızın sayı artmadan əksilir; az da olsa, yenə sayı azalmışdır. Baytar idarəsinin məlumatına görə, qo­yun­larımızın azal­masının ümdə səbəbi onların kəsilməsi və xaricə göndərilməsindədir.

1910-da sallaqxanalarımızda kəsilən qoyunların miqdarı 380.828-dir, 1911-dəsə 385.547-dir.

1910-da ölkəmizdən kənara göndərilmiş qoyunların sayı 230.487-dir, 1911-dəsə 299.021-dir.

Deməli, 1910-da Azərbaycanda qoyun 611.315 qədər azal­mışdır, 1911-dəsə 684.568 qədər azalmışdır.

1910-cu ildə ümum qoyunlarımızın sayı 2.407.195 idi, 1911-dəsə 1.774.236 idi.

1910-da qoyunların 25,3%-i yox olmuş, 1911-dəsə 38,5% azalmışdır.

Qoyundarlığın məhdud bir dairəyə düşməsinin ümdə səbə­bi xalqın köçərilikdən oturaq həyata keçməsindədir. Ümumi mü­haribə və vətəndaşlıq davasının da böyük təsiri, təbii, inkar olunamaz. Bu sahədə birinci zərbə yenicə inkişafa başlamış döl (merinos) qoyun­lara toxundu. 1909-cu ildə sabiq Gəncə vi­layətində 152.722 qədər cins qoyun var idi, halbuki topraq ko­missarlığının məlu­ma­tına görə, 1925-ci ildə yalnız 7.542 dənə döl qoyun qalmış[dır]. Əgər 1911 rəqəm­lərini 1921 ilə müqa­yisə etsək, böhranın nə qədər qorxulu olduğu meydana çıxar:

1914-cü ildə
Bakı vilayətində Gəncə vilayətində Zaqatala civarında	262.587 qoyun var idi. 1.204.924 “-------” 986.690 “-------”
Cəmi:	2.454.201
1921-ci ildə
Bakı vilayətində Gəncə vilayətində Zaqatala civarında	462.000 baş 365.554 “-------” 38.994 “------”
Cəmi:	866.548 baş

1921-ci ilin rəqəmlərinin bir o qədər də dürüst olmadığını nə­zərə aldıqda yuxarıda göstərilən rəqəmləri ehtiyat ilə qəbul et­məliyik. Buna baxmayaraq, qoyunlarımızın böyük miqdarda azalması göz qabağındadır.

Məsələni daha da aydınlaşdırmaq üçün iki ilin də rəqəm­lə­rini göstərməliyik:

1917-də qoyunların sayı 1.622.287 idi.

1921-də 744.455 baş qalmış[dı].

Deməli, beş ilin müddətində qoyunlarımızın sayı 877.832 qədər azalmışdır. Qoyunçuluğun bu qədər zavala uğradığını nəzərə alaraq, Azərbaycan Xalq Topraq Komissarlığı bir çox tədbirlər görüb və yeni layihələr hazırlamadadır. Birinci məsə­lə təcrübəli qoyunçular hazırlamalıdır. Qoyunçuları aqronom­lar­dan yetişdirməlidir. Azər­bay­canda aqronom azlığı hiss olun­duğundan ən əvvəl ali aqronom məktəblərindəki tələbələ­rimi­zin sayını artırmalıdır. Sonra döl sal­maq üçün Azərbaycanın qoyundarlıq mərkəzlərində cins ocaqları təşkil etməlidir. Bu ocaq­ların vəzifəsi döl tutub, cins heyvanları yavaş-yavaş Azər­baycanın hər bir nöqtəsinə yeritməlidir. Cinslərin ikmalında yumuşaq yunlulara əhəmiyyət verildiyi kibi, qaba yun­luları da unutmamalıdır.

Xalqı elmi qoyunçuluq ilə aşina etmək üçün hər il qısa kurs­lar açmalıdır. Nəzəri məlumatlardan başqa nümunə yataqlar təşkil edib, əməli bir surətdə xalqı qoyunçuluqdakı yeni üsullar ilə tanış etməlidir. Məruzələr oxumalıdır, risalələr nəşr etmə­li­dir, sərgilər açmalıdır və ilax…
Zərəsb