Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

NEFTİN KEÇMİŞ VƏ HAL-HAZIRKI

MƏNASI
Tarixə, ötəri də olsa, bir göz gəzdirdikdə bu gün aləmşümul bir mövqe tutan neftin keçmişdə nə qədər mütəvaze bir və­ziyyəti olduğu nəzərə çarpır.

Şübhəsiz ki, insaniyyətin ən ilk dövrlərində neft insanlara mə­lum idi, lakin onun bugünkü mənası texniki mədəniyyətin yoxluğundan dərk olunmamışdı. Neftə dair ilk məlumatı yunan müvərrix və coğ­rafiyonlarından öyrənirik. Strabon Soqdi­yan­da­¹ yerdən qaynayan bir yağ barəsində yazır:² Yunan mu­vər­ri­xi Plutarx bu barədə daha da müfəssəl məlumat verir. Bö­yük İsgəndərin Babilə gəlməsini təsvir edərkən Həmədan əya­lə­tində neftə təsadüf etdiyini söyləyir. Bir uçurumdan od çıxar­mış, yaxınında bir neft gölçəsi var imiş. İsgəndərə neftin ma­hiy­yətini anlatmaq üçün Babildə saraya gedən kuçənin iki tə­rə­findən neft axıdıb yandırmışlar. Kuçənin bir anda işıqlanması müvərrixi heyrətə gətirir. Plutarxın şəhadətinə görə, İsgəndə­rin qərənalərindən biri padşahına bir təcrübə də göstərir: ha­mam­da İsgəndərə həmişə xidmət edən İstefan adlı bir çocuğu neft­ləyib, yandırırlar. Yanan çocuğu söndürmək qabil olmadığı da yunanların diqqətini cəlb edir.¹

Yunanlardan daha əvvəl neft iranilərə bəlli idi. Atəşi Hör­müz­dün (işıq allahı) oğlu hesab edən zərdüştilər istiliyi beş qis­­mə ayırırdılar.

1. Bezeriçavo – yerdən və dağlardan çıxan od;

2. Vohifryana – insan və heyvanın bədənindəki hərarət;

3. Urvazista – nəbatatdakı hərarət;

4. Vazista – ildırımdakı hərarət;

5. Çpenista – ev ocağı.²

Böyləcə zərdüştilər hərarəti beş yerə bölərək hamısını biryer­də və ayrıca olaraq mehri (günəş) təqdis edirlər. Lakin el­mi olaraq istidən az istifadə olunur: neft və atəş çıxan yer­lərdə məbədlər qurub atəşin bəqasına çalışırlar. Daha bundan iləri getmirlər.

Ərəb müvərrixləri 9-10-cu əsri-miladidə İran və Qafqazı gə­zib, məbədləri təsvir və neftdən bəhs edirlər. Lakin neftin niyə işləndiyini söyləmirlər. Məşhur müvərrix Məsudi Bakıda ağ və başqa neft çıxdığını və Bakının qarşısında yanar cəzirələr ol­duğunu qeyd edir.³ Dənizdən çıxan atəş uzaq bir məsafədən görünürmüş.

4-cü əsrə qədər Şərq müəllifləri bizi maraqlandıran mə­sə­lə­yə lazımi bir cavab verməmişlər. Bu sahədə marağımızı az-çox dəf edəcək məlumatı türk səyyahı Övliya Çələbidə tapırıq. Övliya Çələbi Bakını ziyarət edərkən yerdən qaynayan neft çeşmələri diqqətini cəlb eləyir. Neft su ilə bərabər gölçələnir və şahə ildə yeddi min tümən təmin edən neft əmanəti nefti suyun yüzündən yığdırıb keçi tuluqlarında daşıtdırır. Qara neft haqqında Övliya yazır: "Siyah neft şahlıqdır ki, əcəm diyarının Özbəkistan, Hindistan, İraq, Gürcüstan, Dağıstan, Al-Osman sərhəd­lərindəki qələlərə bu qara nefti götürüb, ətraflarına çı­ra­ğan edirlər".

Övliyaya istinadən, neft ümdə olaraq işıq üçün işlənirmiş. Şahın sarayında belə neft məşəlləri qullanarmış. Bundan baş­qa, müharibə mühimmatından imiş: düşmən bir qələyə hücum edərkən neftli köhnə yorğan və əskiləri yandırıb, düşmən qo­şu­nunun ayaqlarının altına atarmışlar.¹

Bu qısa tarixi məlumat neftin insanların maddi ehtiyaclarına küçük miqdarda yaradığını göstərir. Zərdüştilər onu təqdis edir­lər, lakin təqdis edəcək cəhəti bilmirlər: onun mənəviy­yat­dan artıq insanın maddi həyatına lazım olduğunu, yaşayışı yün­gülləşdirdiyini dərk etmirlər. Zərdüştilər kənarda dursun, Avropa belə 19-cu əsrin ortasına qədər neftdən lazımi surətdə istifadə edə bilməmişdir. 1857-ci ildə dünyada işlənən neftin miq­darı on min tondan yuxarı deyil idi. Bir-iki il sonra isə ehti­yac çoxalır və miqdar iki dəfə artır. Ame­rikada nefti yerdən bu­ruq üsulu ilə çıxarmaq o zamana təsadüf edir.

Yeni üsul neftin tədarükünü ucuzlaşdırır və 1865-ci ildə dün­­ya­da­kı neft tədarükünün miqdarı 366.666 tonu keçir. Get-ge­də texnikanın tə­rəqqisi artır və neftə qarşı duyulan ehtiyac əqləgəlməz qədər yük­səlir. Son illər Yer üzündə 133 milyon ton­dan artıq neft əldə edilir.

İmdi bu sahədə ehtiyacın böyüklüyünün səbəblərini arama­lıyıq.

1815-ci illərdə neftin arağı çəkilmək icad olunur. Bu üsul ilə vü­cuda gələn "fatağin" (kerasin) daha aydın işıq verir və tüstü­sü də olmur. O zaman evlərdə işlənən nəbatat yağı və şam­lar­dan ucuz əmə­lə gələn fatağin işıq üçün qullanan bütün şey­ləri meydana çıxardır.

Neftin tortusuna gəldikdə insan uzun müddət bundan isti­fadə edə bilmir. 60-cı illərdə Avropada tortodan işıq qazı çıxar­maq icad edilir və torto da faydalı bir surətdə sərf olunmağa baş­layır, lakin alimlər bununla iktifa etmirlər. Tədqiqlərində davam edirlər və nəticədə neft tortosunu buxar təsrifatına da tət­biq etməyi öyrənirlər. Gəmilər və lokomotivlər daş kömür yan­dırmaqdan əl götürüb, neftə keçirlər.

Bununla da məsələ bitmir: makinaları yağlamaq üçün neft­dən yeni bir maddə də ayırırlar. Sonra təhrikedici makinalar icad olunur, burada da neft maddələri böyük yararlıq göstərir. Dizel makinası ixtira olduqdan sonra artıq texnikada neftin qiy­məti daha da artır. Benzin, qazolin və kerosinin sayəsində av­to­mobil, sualtı qayığı, təyyarələr işləməyə başlayırlar.

Axırda dəvalar, rəng və patlayıcı şeylər qayırmaq üçün neft­dən pet­rol, talvol, fenol kibi qiymətli üç maddə daha vücuda gəti­rirlər.

Bu qədər qiymətli əczalar daşıyan neftin dünya sənayeində oyna­dığı rol göz önündədir; dəmiryollar, avtomobillər, təyyarə­lər, gəmi­lər, minlərcə makinalar neftsiz yaşaya bilmir və işlə­mək üçün hədsiz neft udurlar.

Neftə olan ehtiyacı göstərmək üçün Şimali Amerika Qoşma Cümhuriyyətinə dair bir-iki rəqəm göstərmək: Məzkur cümhu­riy­yətin rəsmi xəbərlərinə görə, 1924-cü ilin yanvar ayında cüm­huriyyətdə 1.800.000 yük avtomobili, 15.280.000 minik av­tomobili işləyirmiş. 1923-cü ildə yalnız avtomobillərin ehti­yacını dəf etmək üçün 6,65 milyard qallon (bir milyard putdan yuxarı) qazolin işlənmiş[dir]. Eyni sənədə cümhuriyyətin də­miryollarında lokomotiv üçün altı milyon ton (360 milyon put) mazut işlənmiş[dir]. Halbuki Amerika dəmir yolla­rının hələ ha­mısı neftə keçməmiş[dir]. Əgər keçərsə, dəmiryol xidmətləri qu­­rul­tayı tədqiqinə görə sənədə 3,25 milyard put mazut lazım ola­caq. Bu ehtiyacı təmin etmək üçün Amerika mədənləri kafi gəlməyəcək. Bu qədər neftin nərədən tədarük olunacağı baş­qa bir məsələ[dir], hər halda ehtiyac bu qədər böyükdür. Eyni eh­tiyacı başqa məmləkətlərdə də görürük. Sənayeləşmiş öl­kə­lərdə bu ehtiyac bir qat artıqdır. Müharibə olduqda yeni bir məsrəf də artır.

Müharibədə neftin nə qədər işlənməsinə dair də bir-iki rə­qəm göstərək. Dünya müharibəsində Fransa cəbhəsində fran­sızların 70.000 yük avtomobili, 12.000 təyyarələri var idi. Eyni fran­sız torpağında ingilislər ilə amerikanların 100.000 yük av­to­­mobilləri və 4.000 təyyarələri var idi. Meydan müharibələri əs­nasında müttəfiq­lərin sərf etdiyi qazolin və benzinin miqdarı 24 saatın müddətində 12.500 ton eləyirdi (750 min put).¹

Yalnız quruda deyil, dəniz hərəkətində də neft böyük rol oy­na­mağa başladı. 1923-cü ildə bütün dünya ticarət gəmi­lə­ri­nin 22%-i neft əczalarıyla işləməkdə idi. Get-gedə bu faiz art­mada, bu ehtiyac üçün də hədsiz-hesabsız neft lazım [idi]. İştə nef­tin bu gün dünya səna­yeindəki mövqeyi odur ki, neft mə­­sələsi hər gün qəzetə sütunlarında bəhsə səbəb olur. Dün­ya kapitalistləri, onları təmsil edən Avropa və Amerika dip­lo­matları gecə-gündüz çalışmada, intriqalar çevirmə­dədirlər. Ame­rika ilə İngiltərə trestlərinin arasındakı mübarizə getdikcə şiddət kəsb edir. Müvəffəqiyyət əldə etmək üçün iki tərəf də min bir şarlatanlıq icad edir. Kapitalistlərin faydası üçün dün­yanın sülhpərvər həyatını zəhərləmək, qanlı müharibələrə sövq etmək istəyirlər.

Vəziyyətin nə şəkildə olduğunu türk oxucularına daha da aydın bir şəkildə bildirmək üçün ikinci bir məqaləyə ehtiyac duyulur. O məqalədə avropalıların "yal davası" bütün çıplaqlığı ilə meydana çıxacaq.

Zərəsb