Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

ƏsƏri haqqında

Qoqol 1847-ci ildə öz avtoreferatında yazırdı: “Puşkinin de­diyinə görə, “Ölü nüfus”un süjeti məndən ötrü ona görə yax­şıdır ki, o, qəhrəmanla bərabər bütün Rusiyanı gəzməyə və dür­lü-dürlü ən müxtəlif xarakterlər meydana çıxarmağa tam im­kan verir”.

Əvvəllər Qoqolu istehza etmək, bir sıra gülməli şəxsləri və hadisələri bir yerə toplamaq daha çox maraqlandırırdı. Lakin iş prosesində avtorun əvvəlki fikirləri sürətlə dərinləşməyə baş­la­dı. Qoqolda öz talantilə insanlara xidmət etmək, cəmiyyəti çirkin və alçaq adətlərdən qurtarmaq təşəbbüsü oyandı.

“Ölü nüfus” əsərinin I hissəsi 1842-ci ildə çıxmışdı, lakin bun­da yazılanlar Qoqolu təmin etməyirdi. Ona görə avtor öz əsərini ge­nişləndirmək və hər şeyi əhatə edə biləcək üç cild­dən ibarət bir əsər yaratmaq istəyir. Bu əsər bir dərəcəyə qə­dər Dantenin “Cəhənnəm”, “Məhşər” və “Behişt”dən ibarət “İla­hi komediya”sını andırır. Qo­qol öz əsərinin birinci cildində Ru­siyanı yalnız “bir tərəfdən” göstərmişdir.

İkinci və üçüncü cildlər başlıca olaraq rus həyatının müsbət cə­hətlərini qavramalı, birinci cilddəki qəhrəmanların əxlaqi cə­hətcə dəyişmələrini göstərməli idi.

İkinci cild hələ 1840-cı ildən başlamış və Qoqolun 1852-ci ildə ölümünə qədər davam etmişdir. Üçüncü cildə isə Qoqol heç giriş­məmişdir.

“Ölü nüfus” Qoqolun ən böyük əsəridir. Eyni zamanda bu əsər onun yaradıcılıq inkişafında sonuncudur. Avtor bu poema üzərində 17 il çalışmışdır. Böyük yazıçının həyat və yaradı­cılı­ğının axırlarında “Ölü nüfus” əsəri onun şəxsi ruhi bir işinə, ge­ridə qalmış dünya­görüşü və realizmin mübarizə meydanına çevrilmişdi. Bu realizm Qoqolun öz bədii ədəbiyyat prakti­ka­sın­da bir sıra parlaq qələbələr çalmışdır və Qoqolun adını Çer­nı­şevski üçün rus ədəbiyyatının bayrağı etmişdir…^*

“Ölü nüfus”un tarixi əhəmiyyəti poemanın dərin satirik məz­munda olmasıdır. Belinski poemanın birinci cildi haqqında öz mə­qaləsində yazırdı ki, bu əsər həqiqətin pərdəsini amansız­ca­sına sıyırıb atır. Əsər konsepsiya və icrasına görə, iştirak edən şəxslərin və rus yaşayış mənzərələrinin xarakterlərinə görə nəhayət dərəcə[də] bədii yazılmışdır, eyni zamanda tə­fəkkür eti­barilə ictimai və tarixidir.

Gertsen əsər xüsusunda belə yazırdı: “Qoqolun sayəsində biz, nəhayət, onların (dvoryanların) öz saraylarından və ev­lə­rin­dən maskasız, bəzəksiz, daima sərxoş və gödənbolluqla çıx­dıqlarını gördük, onlar ləyaqətsiz, hakimiyyət kölələri və öz krepostnoylarına qarşı amansız olan, xalqın həyatını və qanını körpə uşaq öz anasının döşünü əmdiyi qədər təbii və sadəcə soran zalımlardır.

“Ölü nüfus” bütün Rusiyanı sarsıtdı. Müasir Rusiyanı mü­fəs­səl surətdə müttəhim etmək lazımdır. Bu bir xəstəlik tarixi olub, mahir əllə yazılmışdır. Qoqolun poeziyası güzgüdə öz düşgün çöhrəsini görən və çirkin həyatdan alçalmış olan bir şəxsin həyəcanını və eyiblərini meydana çıxarır”.

“Ölü nüfus”un tipləri bədii bir ümumiləşdirmə kibi yaşayışa gir­mişdir. Qoqol tərəfindən ifşa edilmiş sinfi psixologiya nümu­nə­lərinə hal-hazırda ziyalılar, işçilər və kəndlilər arasında rast gəlirik. Ona görədir ki, Lenin safdil xalqçılar haqqında yazırdı: “Hər bir xalqçıda bir Malinov görürük” (c.II səh.123). Stalin yol­­daş da öz “Leninizm məsələləri”ndə revolyusion manilov­şi­na haq­qında danışır.
Yusif Vəzir