bir surətdə ki, o, müsəlman deyil... rus və gürcüdür, o adam
murdardır» (29, s.101).
Tədqiqatçı yazıçının bəzən hadisələri və ya tiplərin
işlərini çox real və inandırıcı verdiyini, nəticədə təsvir olunan
tipin öz-özünü ifşa etmiş olduğu, bunun «Qurbanəli bəy»,
«Baqqal Məşədi Rəhim», «Taxıl həkimi», «Sarı», «Molla Fəz-
ləli» və başqa hekayələrində «nəzərə çarpdığını» bildirir.
Tədqiqatçı yazıçının təsvir etdiyi hadisələri «uydur-
madığı», hadisələrə inandırıcı olmayan «əlavələr etmədiyi»,
əsərlərindəki gülüşün olduqca «dərin və təsirli» olduğunu,
«parnoqrafiyanı, naturalizmi, ucuz gülüşləri sevmədiyini»,
Gülxani Pənah
93
bəzən hamıya adi görünən hadisələri seçərək, çox maraqlı bir
şəkildə təsvir etdiyini və oxucunun istər-istəməz «gülməyə və
düşünməyə» məcbur olduğunu bildirir: «Güldürmək və eyni
zamanda düşündürmək, onun yaradıcılığındakı gülüşün əsas
xüsusiyyətini təşkil edir» (29, s.101).
Hekayələrindəki «konkretlik və qətilik», mövzu zəngin-
liyini araşdırır. «Sirkə», «Şeir bülbülləri», «Konsulun arvadı»,
«Buz», «Yan düdüyü», «Baqqal Məşədi Rəhim», «Yuxu»,
«Atlar dayandı», «Ucuzluq», «Qoşa balınc», «Şəhər və kənd»
kimi hekayələrini tədqiq edir.
C.Məmmədquluzadənin dramaturgiyası Cəfər Xəndan
tərəfindən araşdırılmış, geniş təhlil edilmişdir. Yazıçının dra-
maturq kimi fəaliyyətini araşdırmadan öncə M. F. Axundovla
başlayan dramaturgiyanın inkişafını, N.B.Vəzirov, Ə.Haq-
verdiyev, N.Nərimanov, Süleyman Sani Axundovun bu
ənənələri davam etdirdiyini, bu realist yazıçıların dini
mövhumatı, cəhaləti, nadanlığı, feodal-patriarxal adətləri tənqid
etdiyini, xalqın savadlanmasını maarifdə gördüyünü qeyd edir.
M. F. Axundovun yolunu davam etdirən
C.Məmmədquluzadənin ilk əsəri- «Çay dəstgahı» adlanan ilk
qələm təcrübəsini bədii cəhətdən «zəif» olsa da, onun
yaradıcılığını öyrənmək cəhətdən «səciyyəvi» bilir: «Yazıçı bu
alleqorik əsəri ilə istismar olunan təbəqələrin mənafeyini
müdafiə etməklə demokratik fikirlərini nümayiş etdirir ki, onun
sonrakı əsərlərində bu, daha kəskin mübarizəyə çevrilir» (29,
s.102).
Onun dramaturgiya tarixində ən görkəmli yer tutan «Ölü-
lər» (1909) komediyasının geniş təhlilini verir, «öz siyasi fikri
və bədii qiyməti etibarilə» yazıçının «şah əsəri» sayıla bildiyini
vurğulayır.
Əsərlərinin çoxunda hadisələrin cərəyan etdiyi dövrü
konkret göstərməyən yazıçının 1909-cu il əlyazmasında «20 il
bundan irəli» sözlərini yazdığını əsas götürməklə bu hadisənin
1890-cı illərdə baş verdiyini göstərdiyini qeyd edir: «Bu
Gülxani Pənah
94
illərdə-proletariatın həyat səhnəsinə atılması ilə əlaqədar olaraq
ictimai həyatda canlanan yenilikləri dövründə qatı qaranlıqlar-
dakı parlaq işıqları görən ədibi realizmdən uzaqlaşmaqda itti-
ham edənlər çox böyük səhv edirlər. İşıqların göründüyü, ye-
niliyin köhnəlik üzərinə qılınc çəkməyə hazırlaşdığı bir dövrdə
xalqının geriliyini böyük demokrat öz vətəndaşlıq qüruruna
sığışdıra bilmirdi. Məhz bunun üçündür ki, əsər ehtirasla,
ilhamla, öz qələminin təsir qüvvəsinə inam hissi ilə yazılmışdır.
O, xalqının geriliyinə acıyır, yanır, təəssüf edir. Əsərin «Ölü-
lər» adlanması da bu real hisslərdən irəli gəlmişdir» (1, s.105).
Yazıçının bir vətəndaş kimi xalqının cəhalət içində qal-
masına səbəb olan bədbəxtlərə sadəcə gülmədiyini, eyni za-
manda «ağladığını» əsərdən gətirdiyi faktlarla təhlil edir. Şeyx
Nəsrullahın ölüləri diriltməsinə inanan Kərbəlayı Fatmanı» nalə
çəkib fəryad qopararaq ağlayan və qeyri-mümkün olan «ölü
diriltmək» əhvalatına bu qədər möhkəm inandığı üçün gülünc
vəziyyətə düşən anasını bu halda gördükdə» İskəndərin yavaş-
yavaş gəlib onun yanında durub, başını aşağı salıb qəmgin bir
səslə söylədiyi «yazıq ana!» sözlərinə diqqəti cəlb edir.
Bu iki kəlmədəki məna yuxarıda qeyd etdiyimiz xalqa
məhəbbəti başa düşmək üçün kifayətdir, çünki bu sözlərdə
xalqı gülünc vəziyyətdə görmək istəməyən sənətkarın fəryadı
vardır. Bu mənada C.Məmmədquluzadə «ölülərin» məzhəkəsini
deyil, faciəsini yaratmışdır» (29, s.106).
Maraqlı kompozisiyaya malik əsərin qəhrəmanı İskən-
dərin o şəraitdə «kefli» şəklində göstərildiyi, onun söylədiyi
fikirlərin dövrü üçün «böyük vətəndaşlıq cəsarəti» olduğu
araşdırılır, Şeyx Nəsrullahla İskəndərin fərqli xüsusiyyətlərini
açır. «Əgər Şeyx Nəsrullah islam dinini, fanatizmi, fırıldaqçı
din adamlarını təmsil edirsə, İskəndər dinin hakim olduğu bu
nadanlıq dünyasında dindarlıqla, cəhalətlə, avamlıqla və Şeyx
nəsrullahlarla mübarizə aparan açıq fikirli bir ziyalıdır» (29,
s.109-110).
Gülxani Pənah
95
İskəndərlə Şeyx Nəsrullah arasında gedən mübarizə eyni
zamanda ona inananlara, ata-anasının avamlığına və nadan-
lığına, dövrünün «məsləksiz ziyalılarına» qarşı (Mir Bağır ağa,
Heydər ağa, Əli bəy və s) «çevrilir», İskəndər «mübarizə mey-
danında təkdir», «mövhumat, din və ümumən feodal dünyagö-
rüşləri ilə barışmaq istəməyən bu kimi şəxsiyyətlər» cahillər
tərəfindən «ya dəli, ya kafir» adlanır. Yazıçının yaratdığı kefli
İskəndər əsərin sonunda söylədiyi monoloqla, ölüdiriltmək
məsələsini «ifşa edir», yalan çıxması ilə hacıları, məşədiləri
susdurur, bu susmaq «məğlubiyyət işarəsi»dir və tədqiqatçı bu
qənaətə gəlir ki, «İskəndərin qalibiyyəti köhnəliyə qarşı ye-
niliyin mənəvi qələbəsi kimi qiymətləndirilə bilər» (29, s.111).
«İskəndər «ölülər cəmiyyətinə» düşmüş ziyalıdır. Biz ona
nə qədər alicənab «sərxoş» sözünü məcazi mənasında desək də
o, şərab şüşəsini götürür və başına çəkir, yalnız bundan sonra
danışmağa başlayır. Şübhəsiz, öz-özlüyündə bu sərxoşluq
sözün lüğəti mənasında da sərxoşluqdur. Lakin bu sərxoşluğun
motivi, səbəbi İskəndəri sərxoşluğa gətirib çıxaran cəhət sub-
yektiv-etik xasiyyət daşımır, müəyyən ictimai zərurətdən doğan
psixoloji məna kəsb edir: hamını «ölüyə» çevirən bir mühitdə
İskəndər öz «sərxoş» vəziyyəti ilə müstəqil və sərbəst qala bilir.
Daha doğrusu, o, «ölüyə» çevrilməmək üçün «sərxoşa» çev-
rilir» (2, s.94).
«Ölülər» əsərindəki dramatik münaqişə və gərginliyin
«sənətkarcasına» quruluşuna diqqət yetirən tədqiqatçı «Ölü di-
riltmək» kimi boş və mənasız bir fikrə inananların «avam-
lığı»nın əsər boyu ifşa edildiyini, oxucunun Şeyx Nəsrullahın
ölüləri necə «dirildəcəyi» səhnəsini maraqla gözlədiyi, yazıçı
əsərdəki «bu xəttin ən yüksək nöqtəsini üçüncü pərdədə» verdi-
yini bildirir: «Burada «hamının fikirləşməsi» üçün yaranan
şərait olduqca xarakterik və inandırıcıdır. Bu dramatik moment-
dən istifadə edən yazıçı dövrünün hacı və məşədilərini olduqca
kəskin bir qələmlə ifşa edir. Feodal-patriarxal cəmiyyətdə öz
qardaşının arvadını alan, öz qohumlarının malına sahib çıxan,
Gülxani Pənah
96
əlsiz-ayaqsızları tapdalayan adamların əsas sifətləri yazıçı
tərəfindən çox sənətkarcasına göstərilmişdir» (29, s.112).
«Ölülər»dən sonra ikinci böyük dramı hesab etdiyi «Ana-
mın kitabı»nda (1920) ayrı-ayrı burjua ziyalısının tənqidini
verir, üç qardaş, bir ana və bir bacıdan ibarət olan əbdü-
ləzimovlar ailəsinin dövrün burjua ailələrini təmsil etdiyi fikrin-
dədir, bir-birinin dilini başa düşməyən, üzdə vətənin və xalqın
dərdlərinə çarə tapmaq istəsələr də özləri yazıçının nəzərində
«dərmansız dərdə tutulmuş vətənsizlər»in xalqla heç bir əlaqəsi
olmadığını söyləyir: «müəllif bu ailədəki ziddiyyət fonunda
mədəniyyət məsələlərini, xüsusən ana dili məsələsini həll
etməyə çalışmışdır. Bu dövrdə inkişaf edib daha mürtəce
mahiyyət alan və siyasi-ictimai xarakter kəsb edən pantürkizm
və panislamizm cərəyanları Azərbaycan burjuaziyasındakı
antipatriotik-kosmopolitizm meyllərini daha da güc-
ləndirmişdir» (29, s.113).
Yazıçı bu meyllərə qarşı mübarizəni «ümumi şəkildə
deyil, konkret bir şəkildə dil və mədəniyyət məsələlərlə əlaqə-
dar» olaraq verir.
«Kamança» (1920) əsərində də «müsavat dövründə geniş-
lənməkdə olan milli qırğın «siyasəti»nin ifşa olunduğu qə-
naətində olan tədqiqatçının fikrincə, müsavatçılar öz ağalıq-
larını möhkəmlətmək, inqilabi hərəkatın qarşısını almaq, «qəti
döyüşə qalxmış xalq kütlələrinin qüdrətini zəiflətmək üçün
1905-1907-ci illər çarizmin törətdiyi «milli qırğın siyasətini
yenidən alovlandırır, yerli burjuaziya və onun partiyaları əda-
vəti gücləndirir. «Kamança»da qoyulan problemlərin bu
nöqteyi-nəzərdən təhlilini verir. Yazıçının əsərdə qoyduğu
xalqlar dostluğu məsələsi öz təhlilinə görə düzgündür, əsərin
müsavat hakimiyyətinin son aylarında yazıldığını əsas götürən
tədqiqatçının (əsərin sonunda 1920-ci il yanvar tarixi göstə-
rilib), yazıçının müsavatın milli qırğın siyasətinə nifrət etməsi
haqqında söylədiyi fikir düz olmaya bilər. Çünki C.Məmməd-
quluzadə özü də burjua dövründə yetişmiş ziyalıydı, onun kimi
Gülxani Pənah
97
milyonlarla azərbaycanlı burjua ziyalısı vardı, xalqının xoşbəxt
gələcəyini, suveren, müstəqil, demokratik dövlətini görmək
istəyirdi. Yazıçı buna mane olan qüvvələrin törətdiyi fəlakətləri
pisləyirdi. Birinci növbədə çoxsaylı xalqların yaşadığı
Qafqazda, Azərbaycanda törədilən milli qırğınları pisləyirdi.
Bu qırğınlardan özü də təngə gəlmişdi. Günahız insanların
qanına susayan hakimiyyət hərislərinin, elə müsavatı yıxıb
yerinə gələn bolşevik partiyasının törətdiyi nə qədər qanlı cina-
yətlər var, tarix bunların ört-basdır edilməsinə imkan verməyib.
Xalqlar arasına salınan düşmənçilik toxumundan həmişə haki-
miyyətdə olan qüvvəni yıxmaq üçün istifadə ediblər. Müsavat
hakimiyyətdə olduğu, hüquqi bir dövlət qurduğu, xalqların azad
və sərbəst yaşamasını təmin etmək uğrunda mübarizə apardığı
halda niyə xalqlar arasına düşən millətçilik qırğınını müdafiə
etməliydi ki? Əsərin mövzu, ideya məsələləri doğru təhlil
edilmiş olsa da, C.Xəndanın senzuranın kommunist-bolşevik
ideyalarına uyğun əsəri təhlil etməsi, həmin hadisələrin baş
verdiyi dövr hakimiyyətdə olan müsavatyönümlü insanların,
onların ideologiyalarının səhvi haqqında verdiyi təhlillər də
səhvdir. C. Xəndan sosializm ideyaları ilə zəngin bir ədəbiyyata
xidmət edirdi. Sosializm quruluşu özündən əvvəlki, eləcə də
özüylə bir dövrdə hökm sürən kapitalizm ideyalarına düşmən
cəbhədə idi. O fəhlə-kəndli hökuməti olub, ancaq öz arasından
çıxan ziyalıları görürdü. Müxtəlif ictimai-siyasi formasiyaların
hökm sürdüyü bir dövrdə yaşamış, yaratmış, əqli-ictimai
fəaliyyəti ilə xalqına xidmət etmiş şəxsiyyətlərin bir zaman az
qala hamısına göz yumurdu. Amma keçmişi olmayan, kökü
olmayan nə mədəniyyət, nə ədəbiyyat, nə xalq var. Ona görə də
yenidən keçmişin yaxşı dəyərlərindən, ənənələrindən yarar-
lanmalı oldu. Bu yolla inkişafında müvəffəqiyyətlər tapa bildi.
Sosializm ideologiyası hakimiyyətə yiyələndiyi dövrdə yeni
yaranan gənc nəsli bütün quruluşlara, onun varlı təbəqələrinə
nifrət ruhunda tərbiyələndirirdi. O dövrdə yaranmış əsərlərin
təhlil və tədqiqatında da öz ideyalarının qorunmasına çalışırdı.
Gülxani Pənah
98
Tənqidçi də özündən əvvəl yaranan, hakimyyətə bolşeviklərin
gəldiyi bir dövrdə yaranan ədəbiyyatın, mədəniyyətin təhlil və
tədqiqatında mənsub olduğu ölkəsinin ideologiyasını müdafiə
etməyə borclu idi. Əks təqdirdə əhməd cavadların, müşfiqlərin,
seyid hüseynlərin, hüseyn cavidlərin sayı arta bilərdi, C.
Xəndan da onların sırasında ola bilərdi.
«Dəli yığıncağı» əsəri bir-birinə zidd olan iki qüvvəni-
özlərini ağıllı hesab edən möminlərlə onların nəzərində ağıllı
sayılmayan dəliləri qarşılaşdıran yazıçının feodal-patriarxal
həyatın çirkinliklərini ifşa etmək məqsədilə yazılıb. Dəliləri
sağaltmaq üçün dəvət edilən doktor Lalbyuz, Hacı Xudaverdi,
milliyyətcə fars olan Azərbaycan hakimi Həzrət Əşrəf, Molla
Abbas, Fazil, Sona, dəlilər surətləri araşdırılır. «Ağıllılarla
dəlilərin mübahisəsini dinləyən həkimin özü kimin dəli, kimin
ağıllı olduğunu müəyyən edə bilməyib, «kim dəli, kim dəli»-
deyə düşünür. Buradakı dəlilərinmi, ağıllılarınmı dəli olduğu
ilk baxışda nəzərə çarpmır. Ancaq əsəri diqqətlə oxuduqda öz
hərəkətləri ilə ağıllı adlananların dəliliyi daha çox nəzərə
çarpır» (29, s.120-121).
Tədqiqatçı burada qeyd edir ki, «özlərini mömin adlan-
dıran, bütün varlıqları ilə dinə, mövhumata bağlanan, feodal-
patriarxal həyatın «qanunları»nı əbədi və əzəli hesab edən, hər
cür zülm və istismara adət edən, heç bir milli heysiyyatı olma-
yan adamlar, şəhərin mötəbər simaları hər «dəlidən doğru xə-
bər» eşidirlər. Bu doğru xəbərlər nə qədər acı olsa da həqi-
qətdir. Lakin bu mömin bəndələr bu həqiqətin öldürücü zər-
bəsini zəiflətmək üçün onun üzərinə qalın pərdə çəkirlər» (29,
s.121).
Tədqiqatçı yazıçının qüvvətli realizminin bu pərdəni
«yırtdığı», həqiqəti tam çılpaqlığı ilə «göstərdiyi» qənaətində-
dir. O göstərir ki, öz əcayib «qayda-qanun»ları ilə bu mötəbər
adamlar insanı dəli vəziyyətinə salırlar. Əvvəlinci və axırıncı
sözü «pul» olan həzrət əşrəflər və onların xarici amerikan ağa-
ları lalbyuzlar nəinki ictimai xəstəlikləri aradan qaldırmaq
Gülxani Pənah
99
iqtidarına malik deyil, hətta bunu istəmirlər. Çünki xalqın fikri-
mədəni geriliyi, insanların başını gicəlləndirən din tiryəki öz
ağalıqlarını möhkəmlətmək üçün onlara lazımdır. Din və
mövhumat «ağıllı» bəndələrə daha çox mənfəətlidir. Qabaqcıl
ideyaların qarşısını almaq, ağlabatan söz deyənləri dəli
adlandırmaq, öz şəhvani hisslərini söndürmək üçün bundan
istifadə etmək bu «ağıllılar»a nə qədər lazımdır» (29, s.122).
«Danabaş kəndinin məktəbi» komediyasının (1921) heka-
yə şəklində yazılıb yarımçıq olduğu, yazıçının ilk yaradıcılıq
dövrünə aid olduğu, inqilabdan sonra pyes kimi, sonralar əsaslı
surətdə yenidən işləndiyi güman edilir. Məktəb və maarif mə-
sələlərindən bəhs edən N.Nərimanovun «Nadanlıq», A.Səh-
hətin «Cəhalət səmərəsi» və b. yazıçıların əsərlərinə bu mövzu
da yaxındır. Əsərin təhlilini verən tədqiqatçının fikrincə, «bu
əsəri yazmaqda yazıçı qarşısına iki məqsəd qoymuşdur. Birinci:
çar üsul-idarəsinin xalqdan nə qədər uzaq olduğunu, onun müs-
bət təşəbbüslərinə belə xalqın inanmadığını, geniş kütlələrlə
çinovniklər arasında böyük bir uçurumun olduğunu göstər-
məkdi. İkinci məqsəd, avamlığı, mədəniyyətsizliyi tənqid
etməkdir» (29, s.125).
C.Xəndan böyük realist sənətkarın dramaturq kimi ya-
ratdığı əsərləri, milli dramaturgiyamızın inkişafına təsirini ge-
niş və hərtərəfli təhlil etmiş, hekayələr, felyetonlar ustadı C.
Məmmədquluzadənin dramaturq kimi də sənətkarlıq keyfiy-
yətlərini, yaratdığı əsərlərin ictimai-siyasi əhəmiyyətini dəyər-
ləndirmişdir.
Cəfər Xəndan digər ədəbiyyatşünaslar kimi C.Məmməd-
quluzadənin ədəbi fəaliyyətini dərindən öyrənmiş, sovet ədəbi-
tənqidinin ilk inkişaf dövrlərində digər böyük sənətkarlar kimi
Cəlil Məmmədquluzadənin də fəaliyyətini araşdırmış, dəyərli
fikirləri ilə ədəbiyyatşünaslıq elmimizi zənginləşdirmişdir.
Yazıçının həm dram əsərlərinin, həm də nəsr əsərlərinin möv-
zu, ideya zənginliklərini açmış, bu əsərlərdə qoyulan problem-
lərə münasibətini bildirmiş, yazıçının realist dünyagörüşünün
Gülxani Pənah
100
ədəbi prosesdə əksini araşdırmış, maarifçi, demokrat, inqilabçı
kimi qələmini çar Rusiyasının eybəcərliklərinə, İran irticasının
ifşasına qarşı süngüyə çevirmiş olduğuna dair qiymətli fikirlər
söyləmişdir. Həm Cənubi Azərbaycan, həm də çar Rusiyasının
zülmü altında inləyən Azərbaycan xalqının taleyinə biganə
qalmayan sənətkarın xalqının savadlanması, öz haqqını əldə
etməsi üçün apardığı mübarizəni işıqlandırmağa çalışması və
istədiyinə də nail olduğu yaradıcılığından gətirilən nümunələrlə
verilir.
Cəfər Xəndan Mollanəsrəddinçilər məktəbinin, Cəlil
Məmmədquluzadənin silahdaşlarının həyat və yaradıcılığını
geniş şəkildə araşdırmışdır.
C.Xəndan Sabir satirik şeir məktəbinin nümayəndəsi
«Kefsiz», «Məşədi Sijimqulu» imzaları ilə tanınmış Əli Nəz-
mini Sabirin, Sovet hakimiyyəti qurulana qədər yazıb-yaratmış
Əliqulu Qəmküsarın yolunu davam etdirən şair kimi, M.S.Or-
dubadi kimi Sovet hakimiyyəti illərində də əsərlər yazmış,
xüsusən Böyük Vətən müharibəsi illərində öz kəskin sati-
ralarını faşizmə qarşı çevirərək bir sovet şairi kimi yüksəlmiş»
(29, s.331) sənətkar kimi dəyərləndirir.
Mehdi Hüseyn Əli Nəzminin ədəbi irsi haqqında yazır:
«... O, yetmiş illik ömrünün çoxunu xalq yolunda, xalqın
səadəti uğrunda qələm çaldı. Əli Nəzmi köləlik dünyasını mə-
nəvi məğlubiyyətə uğradan Mollanəsrəddinçilərin və Sabirlərin
cərgəsində öz təvazökar zəhməti ilə ustad bir satirik kimi
tanındı. O, həyatının son günlərinə qədər həyatımıza, xalqımıza
bağlı qaldı» (56).
İlk yazısından etibarən «Molla Nəsrəddin» üslubuna uy-
ğun mövzular seçməyi bacaran yazıçı «mənalı gülüş və kəskin
tənqiddən məharətli bir surətdə» istifadə etmişdi: «Onun başqa
əsərlərində də «Molla Nəsrəddin» oxucularının səviyyəsinə
uyğun bir şəkildə feodal-patriarxal adət-ənənələrin kəskin
tənqid edildiyini görürük» (29, s.334) deyən C.Xəndan «din və
mövhumatın ifşası, ərəb əlifbasının tənqidi, köhnə adət və
Gülxani Pənah
101
məişətlə mübarizə, mədəniyyətə çağırış, demokratik ideyaların
təbliği»nin Əli Nəzminin nəsr əsərlərində «əsas mövzu»
olduğunu göstərir.
Təxminən il yarım onun nəsr əsərləri yazmaqla məşğul
olduğunu, yazdığı felyetonlardakı «yığcamlıq, konkretlik və
sadəlik», felyetonlarının məzmunun getdikcə «dolğunlaşdığı»
qeyd edilir. «Kəndçi xəbərçiniz: Məşədi Sijimqulu» imzasıyla
yazdığı felyeton üzərində xüsusilə dayanır. Burada «silaha pul
verib qırğınla məşğul olan, məktəbə isə pul verməyən «mötə-
bər» adamları tənqid edir. Öz məlumatının doğruluğuna oxu-
cuları inandırmaq üçün yazıçı özünəməxsus üsullardan istifadə
edir, Molla Nəsrəddinə xitabən yazır:
«A kişi, sən allah bir insaf elə. Vallah heç insaf eləmir-
sən. Kişi həyə mənim yazdıqlarıma inanmırsan and içim, səni
inandırım ki, birini də yalan yazmıram. Bu başım üçün yalan
yazmıram. Həyə başıma da inanmasan, and olsun bizim kən-
dimizdə olan cindar məşədi Şarabanı xalanın tasına ki,
tamamən sənə hər nə ki, yazıram biri də yalan deyil..» (3; 57,
s.335).
Sabirin bir çox şairlər kimi Əli Nəzminin də şeir
yaradıcılığına «istiqamət» verdiyini, bu sahədə şairin dərk et-
diyi məsuliyyət hissi, onun şeirləri ilə Sabirin yaradıcılığı ara-
sındakı yaxınlığa dair C.Məmmədquluzadənin fikirləri diqqətə
çatdırılır. C.Məmmədquluzadənin onun şeirindən misal gətirə-
rək söylədiyi «Sabiri əvvəldən tanımasaydıq, güman edə bilər-
dik ki, bəlkə Sabir yazıbdır» cümləsini də fikrini sübut üçün
götürən tədqiqatçı gəldiyi qənaəti söyləyir: «Doğrudan da Əli
Nəzmi öz satiralarını Sabirə bənzədir, onun ideyasından, dil,
üslub xüsusiyyətlərindən və s. istifadə edir. Lakin bu cəhət-
lərinə baxmayaraq Əli Nəzmi epiqon (təqlidçi) şair deyildir. O,
Sabirə oxşasa da orijinallığını saxlayır və buna görə yenidir»
(29, s.336). Nümunə gətirdiyi:
Ey axund, evin yıxılsın,
Adına baxıb utan bir.
Gülxani Pənah
102
Bu qədər ləcacət olmaz,
Bu qəbahətini qan bir.
Dediyin çərən-pərəndir.
Yorulub dəxi usan bir,
Dolaşıb, sataşma bunca,
Ağaya, kübara, molla!
Tədqiqatçı burada «Sabir satiralarından duz olsa da şeir
orijinaldır»-deyir və əlavə edir ki, «şairin ən yaxşı əsərləri isə
bu orijinal xüsusiyyətlərə malik olanlardır» (29, s.336).
Tədqiqatçı bəzən Sabirin təkrar hallarına rast gəlindiyini,
belə hallarda «orijinallıqdan daha çox təqlid» nəzərə çarpdığını
deyir. Sabirin «Tək səbir» şeirilə Əli Nəzminin «İstixarə» şeiri
arasında «bu təqlidi görmək» mümkün olduğunu bildirir. Təd-
qiqatlarda «Əli Nəzmi şeirlərində Sabirin təsiri getdikcə daha
artıq özünü göstərir, Sabirin müasirlik, aktuallıq, döyüşkənlik
ruhu ilə aşılanmış şeirləri Əli Nəzmi yaradıcılığını tədriclə
formalaşdırır, ona istiqamət verir. O, Sabirin bəzən ayrı-ayrı
mövzularının təsiri altında şeirlər yazır» (58, s.109).
Bununla belə, onun sonralar çox orijinal və maraqlı
şeirlər yaradıb, öz müəllimi Sabiri «belə nəzirə yazmağa» vadar
etdiyini qeyd edir. «Əli Nəzminin
Molla, sənə eyləyirəm məsləhət,
Söylə görüm, evlənim, evlənməyim?
Altmışı sinnim eyləyibdir güzəşt,
Bir qız alım, evlənim, evlənməyim?
-şeirinə Ə.Sabir cavab şəklində nəzirə yazaraq demişdi:
Ağrın alım a Məşədi Sijimqulu,
Altmışa yetdin, demə oldun ölü.
Şükr ola allaha canındır sulu,
Ver pulunu dadlı, ləzzətli zad ol,
Qoy vəbalın boynuma get, arvad al!
Göründüyü kimi, hər iki şair bir-birindən gözəl demişdi»
(29, s.337). Dostları ilə paylaş: |