K. Bünyadzadə

Hikmət
 
Bu dünyada hər şeyin öz hikməti var. Bunu həm Alla-
hın yaratdığı birinci təbiət, həm də insanın yaratdığı ikinci 
təbiətə aid etmək olar. Şeylərlə tanışlıq zamanı (istər təbiətdə 
olan, istərsə də insan yaradıcılığının məhsulu olan sənət 
əsərləri, elmi kəşflər, sistemlər və s.) onun əsl hikmətini dərk 
edəndə, o, bütün gözəlliyi ilə qarşında açılır. Bu, hikmətin 
yüksək ustalıqla çatdırılan ifadəsi haqqındadır. İkinci 
təbiətdə vəziyyət nisbətən fərqlidir. Bəzən insan özü hikməti 
tam dərk etmədən onu çatdırmağa çalışır. Yüz cür söz 

---

-186 -
oynadır, min üsula əl atır, amma heç cür lazım olanı çatdıra 
bilmir. Olur hikmətsiz boş söz yığnağı. 
Dünyada hər şeyin yaradılışının əsasında bir ideya du-
rur. Onu var etmək üçün Yaradan başqa ideyaları onun 
ətrafında cəmləşdirir. Bir kitab neçə ideyanın birləşməsidir – 
kağız, mürəkkəb, rəng və s. Ancaq o kitabı var edən bir tək 
ideyadır – kitab ideyası. Ola bilər ki, situasiyaya görə, 
köməkçi bir ideya əsas ideyaya dönsün. Çernışevski ilhamla 
yazdığı yazılarını sonra yandırıb qızınırmış. Qısa müddətdə 
situasiyanın tələbi ilə əsas ideya köməkçiyə, köməkçi ideya 
əsasa çevrilirmiş. Bu ideyaların hamısının «kökü», varlığı 
Vahid ideyaya bağlıdır, ondan qaynaqlanır. Şüalar günəşdən 
qaynaqlandığı kimi.
Hikmət də ideyadır. Bəzən ideyalar insanlara reallaş-
mış, maddiləşmiş şəkildə (birinci təbiət) verilir, bəzən də saf 
şəkildə. Hələ təzahür etməmiş ideya. Hikmət kimi. Yaradan 
hikmətin təzahürünü, yaradılışını Özünün yerdəki xəlifəsinə, 
Özündən sonrakı yaradana həvalə edir – insana. Hikməti 
verən Allahdır, onun təzahürü isə insandan asılıdır. Yəni 
hikmət tək, saf, əsas bir ideyadır. Onun təzahürü üçün 
köməkçi ideyaların seçimi, bu əsas ideyanın olduğu kimi 
ifadə olunması insanın bacarığından asılıdır. Bu baxımdan 
insan Yaradanın qoyduğu çərçivə daxilində (bu çərçivə 
məhdud olsa da, onun sərhədləri olduqca genişdir və insanın 
təfəkkürünün gücü ilə daha da genişlənə bilər) bir 
yaradandır. Heç kəs Allahın yaratdığı bir şeyi olduğu kimi, 
olduğu mükəmməlikdə yarada bilməz. İnsanın mükəmməl
şəkildə çatdıra bildiyi, təzahür etdirdiyi hikmətlər də 
bənzərsiz, təkrarolunmazdır. Bunu həm sənət əsərləri 
haqqında demək olar, həm görkəmli kəşflər haqqında.

---

- 187 -
Allahın yaratdıqları hər kəs üçündür. Bu dünya insanın 
xidmətindədir. İnsan Allahın yaratdıqlarını öyrənir, tətbiq 
edir, yararlanır və s. Bu, böyük bir xəzinədir. Bu, Allahın hər 
kəs üçün nəzərdə tutduğu hikmətidir.
Allah insanlara bir də sözlərlə Öz hikmətini anladır. 
Səmavi kitablar. İlahi ayələr. İnsanlar onları öyrənməklə nə-
inki bütün kainatın, varlıq aləminin, hətta öz iç dünyasının, 
qeyri-maddi aləmlərin də sirrindən agah olmaq imkanı 
qazanır. Bu da Allahın digər bir xəzinəsidir. Bu da Allahın 
Öz mömin bəndələri üçün nəzərdə tutduğu hikmətidir.
Bu ikisi artıq bu və ya digər şəkildə təzahür etmiş hazır 
hikmətlərdir, «kitab»lardır. Qalır onları «oxuyub», öy-
rənmək, dərk etmək. Lakin bu artıq reallaşmış hikmətlər, 
Əbu Turxanın ifadəsi ilə desək, ideyaların özləri deyil, ko-
piyalarıdır.
Bu kitablardan birincisi hər kəs üçündür. Ağlı, dərra-
kəsi, düşünmə qabiliyyəti olan hər kəs üçün. 
Bu kitablardan ikincisi imanı, əxlaqı ilə fərqlənən, tə-
fəkkürü ilahi nurla işıqlanan seçilmiş bəndələr üçündür.
Amma üçüncü kitab da var – hikməti olduğu kimi qə-
bul edən, nəinki adi gözlə görülməyən saf ideyanı «görüb», 
dərk edən, hətta onu reallaşdırmaq, hər kəs üçün edə bilmək 
qüdrətində olan insan. Seçilmişlərin seçilmişi – Kamil İnsan. 
Əbu Turxan üçüncü kitabı daha konkret, obrazlı desək, 
köməkçi ideyalardan arınmış şəkildə, əql dünyası adlandırır. 
Burada artıq ideyaların kopiyaları ilə deyil, özləri ilə 
ünsiyyətdə olan insan özü kopiya yaratmaq imkanı qazanır.
Doğurdan da, insan bir neçə ideyadan ibarət bir var-
lıqdır. Onun əql dünyası isə saf və sözlə ifadəsi çətin olan bir 

---

-188 -
ideyadır. İnsanın əsas ideyasımı? Hikməti saf ideya kimi 
qəbul etməyə qadir olan yaradan insan əqlidir.
Həyat 
(Yırğancağ kəndindən təəssüratlar) 
Allah yaratdıqlarını sadə və gözəl yaradıb. Tərkibi, 
strukturu nə qədər mürəkkəb olsa da, varoluşu elə sadə, 
harmonikdir ki! 
Allah insanı da sadə və gözəl yaradıb. Onun düzgün 
yaşaması və düşünməsi üçün nümunələr də verib. Bu nümu-
nənin ən kamili təbiətdir. 
Ən kamil nümunə ilə harmoniyada olan insanlar sadə-
ləşir, sadələşdikcə gözəlləşirlər. Onlar üçün hər şey sadə 
olur: olum da, ölüm də, qəhrəmanlıq da, acizlik də. Tərəzinin 
gözündə onların çəkisi eynidir: hər situasiyanın özünün 
seçdiyi hərəkəti qəbul edib onu zəruri bir addım kimi atırlar. 
Hər şeyi öz adı ilə çağırırlar, adı ilə çağırdıqlarını da adına 
uyğun qəbul edirlər. 
Belə insanlar sənin hər şeyi mürəkkəbləşdirməyinə ba-
xır, təəccüblənirlər, ən bəsit şeyi anlamamağına çaşırlar, 
anlamamağından bir fəlsəfə düzəltməyinə gülürlər. 
Sənin gördüyünü onlar da görür, ancaq həllini elə sadə 
verirlər ki! Təbiətdən götürdükləri nümunəyə uyğun! Allah 
verdiyini onlar da dərk edir və sadəcə ürəkdən şükr edirlər! 
Təbiət kimi!
Yox, bu sadəlik primitivlik deyil. Heyvani səviyyədə 
yaşamaq da deyil! Bu, Allahın verdiyini olduğu kimi, acını 

---

- 189 -
acı, şirini şirin kimi qəbul etmək və şükr etməyi bacar-
maqdır. 
Hər şeyin həqiqətinə belə asan çatmaqlarında onlara 
vəsilə təbiətdir. Onlar sivilizasiyanı, şəhəri sevmirlər. Əs-
lində, sevmədikləri həqiqətlərin üzərinə qabıqların gəlmə-
sidir, ən sadə şeyin mürəkkəbliyinin ön plana keçməsidir, 
təbiətlə aralarına qat-qat divarların çəkilməsidir, Allahın 
yaratdığı təbiətin yanında başqa bir təbiətin yaradılması və 
bu naqis təbiətin birincidən üstün tutulmasıdır, naqisə görə 
kamilin dağılmasıdır.
Əsl gözəlliyi görən, əsl həqiqəti dərk edən, əsl harmo-
niyanın iştirakçısı üçün bu normal bir hal deyilmi?
Əbu Turxan deyir ki, Allah insana oxumaq üçün üç ki-
tab verib: səmavi kitab, təbiət, insan. Bu üç kitab bir-birilə o 
qədər sıx bağlıdır ki, birinin oxunuşundakı naqislik di-
gərlərində də özünü göstərir. Təbiətlə yaşadığı harmoniya 
özü ilə harmoniyaya çevrilir, bu harmoniya isə oxuduğu hər 
ilahi kəlamın batini mənası ilə həmahəng olur. Möhtəşəm bir 
ahəng! Varlığının mahiyyətini, səbəbini pıçıldayan ahəng! 
Varlığının ucalığını, ülviyyətini nəğmə kimi züm-zümə edən 
ahəng!