Kafedra : İnformatika Fənn: İnformatika və təhsildə İkt ixtisas

Əsas: q = 16.

Əlifba: 0, 1, 2, 3 , 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F.

Onaltılıq say sistemində verilmiş 3AF₁₆ ədədini açıq şəkildə belə yaza bilərik:

3AF₁₆ = 3·16² + 10·16¹ + 15·16⁰ = 768 + 160 + 15 = 943₁₀

Müxtəlif say sistemlərində ədədlərin təsvirini göstərək.

10-luq və 2-lik say sistemlərində natural ədədləri yazaq.

A10	A2	A10	A2
0 1 2 3 4 5 6 7	0 1 10 11 100 101 110 111	8 9 10 11 12 13 14 15	1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

8-lik və 2-lik say sistemlərində natural ədədləri yazaq.

A8	A2
0 1 2 3 4 5 6 7	000 001 010 011 100 101 110 111

16-lıq və 2-lik say sistemlərində natural ədədləri yazaq.

A16	A2	A16	A2
0 1 2 3 4 5 6 7	0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111	8 9 A (10) B (11) C (12) D (13) E (14) F (15)	1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

Onluq ədədlərin kompyuterə daxil edilməsi və kompyuterdən xaric edilməsi üçün ədədlərin ikilik-onluq kodlaşdırılmasından istifadə olunur. İkilik-onluq kodda onluq ədədin hər bir rəqəmi dörd 2-lik rəqəmlə (tetrada) ifadə olunur. Həmin tetradalar ədədin rəqəmlərinin düzülüşünə uyğun ardıcıllıqla yazılır. Əks çevirmədə isə “2-10” kodu tetradalara ayrılır və sonradan hər bir tetrada onluq rəqəmlə əvəz olunur. Beləliklə, ikilik-onluq kodlaşdırmada ədəd yeni say sisteminə çevrilmir, sadəcə olaraq onluq rəqəmlərin ikilik kodlarından istifadə olunur.

Misal: 14₁₀=E₁₆=1110₂=00010100_(2-10)

3.Ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi

Kompyuter ikilik say sistemində işləyir, istifadəçilər üçün isə onluq və ya onaltılıq say sistemləri əlverişlidir. Odur ki, ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi lazım gəlir.

q əsaslı say sistemindəki A ədədinin p əsaslı say sisteminə çevrilməsi (A_q→A_p) üçün əvəzetmə və say sisteminin əsasına bölmə-vurma qaydalarından istifadə olunur.

Əvəzetmə qaydası (1) düsturu əsasında yerinə yetirilir və hesab əməllərinin yeni say sistemində aparılmasını nəzərdə tutur. Ona görə də həmin qaydadan əsas etibarilə ədədlərin qeyri-onluq say sistemlərindən (2-lik, 8-lik, 16-lıq) onluq say sisteminə çevrilməsində istifadə olunur.

Misal 1. İkilk say sistemindəki ₂11011

11₁₀ ədədini 2-lik say sistemində təsvir edək:

11	2
1	5	2
	1	2	2
		0	1

11₁₀ = 1011₈ alırıq.

Bəzən çevirmə alqoritmini cədvəl formasında yazmaq daha rahat olur.

Misal 2. 173₁₀ ədədini 8-lik say sistemində təsvir edək:

173	8
5	21	8
	5	2

173₁₀ = 255₈ alırıq.

Misal 3. 173₁₀ ədədini 16-lıq say sistemində təsvir edək:

173	16
13	10
(D)	(A)

173₁₀ = AD₁₆ alırıq.

Misal 4. 363₁₀ onluq ədədini 2-lik say sistemində təsvir edək:

Bölünən	363	181	90	45	22	11	5	2	1
Bölən	2	2	2	2	2	2	2	2	2
Qalıq	1	1	0	1	0	1	1	0	1

363₁₀ = 101101011₂ alırıq.

Misal 5. 101 100 001 000 110 010₂ ədədini 8-lik say sistemində yazaq:

101	100	001	000	110	010
5	4	1	0	6	2

541062₈ ədədini alarıq.

Misal 6. 100000000111110000111₂ ədədini 16-lıq say sistemində yazaq:

0010	0000	0000	1111	1000	0111
2	0	0	F	8	7

200F87₁₆ ədədini alarıq.

1. 
   1. V.B.Müslümov, Ə.Ə.Əliyev və b. İnformatika. Dərs vəsaiti. Bakı, 2015
   
2. 
   KərimovS.Q, Həbibullayev S.B və b. İnformatika, Bakı, 2012.
   
3. 
   3.Э. Таненбаум. Современные операционные системы. Изда­тель­ский дом «Питер», 2010.
   
4. 
   И.Г.Семакин, Л.А.Залогова и др. Информатика и ИКТ. Изд.ЛВЗ, 2009.
   
5. 
   Н.Д.Угринович. Информатика и ИКТ. Изд. БИНОМ, 2009.
   
6. 
   Q.Əfəndiyev, N.Rüstəmov. Kompyuter və İKT-nin əsasları. Bakı, 2006.
   
7. 
   Александр Левин, Работы на компьютере Питер,2004
   
8. 
   Mübariz Xəlilov, Nazlı Həsənova, İnformatika , Bakı 2014
   
9. 
   Komputеr və informasiya  texnologiyaları əsasları - O. Gündüz, Q. Əfəndiyev, N. Rüstəmov
   
10. 
    İnternet - O.Gündüz
    
11. 
    İnformatika - Ə.M.Rüstəmov
    

MÖVZU 3

Kompüterin arxitekturası və onun iş prinsipi. Kompüterlərin əsas qurğuları və onların qarşılıqlı əlaqəsi. Periferiya qurğuları haqqında məlumat

Plan:

1. 
   Barmaq hesabından müzasir kompüterə qədər
   
2. 
   EHM-in nəsilləri
   
3. 
   Fərdi kompüterlərin quruluşu
   

Ən qədim say aləti kimi eramızdan 30 min il əvvəl istifadə edilmiş (Çexiyada tapılmış) “vestonis sümükləri” hesab edilir. Eramızın V və VI əsrində qədim Romada istifadə edilən abak da ilk say alətlərindən hesab edilir. Qədim Çində VI əsrdə istifadə olunan suan-pan (hesablama lövhəsi), XV –XVI əsrlərdəYaponiyada isə soroban adlandırılmış alətlər də qədim say alətləri hesab edilirlər.

Vavilon, Misir, sonralar isə Yunanıstanda ədədləri göstərmək üçün müəyyən işarələrdən istifadə etməyə başlayırlar. Amma ədədlərin yazılışı o qədər də mükəm­məl deyildi, onlardan istifadə edərək əməliyyat aparmaq yalnız xüsusi savada malik adamlara nəsib idi.

İlk sadə mexaniki hesablama maşını 1623-cü ildə alman alimi Vilhelm Şikkard tərəfindən hazırlanır. Bu maşının köməyi ilə toplama və çıxma əməlləri aparmaq mümkün idi. İxtiraçı öz məktublarında hesablama maşınını "Saatlarla cəmləyən" adlandırmışdır. Təəssüf ki, nə maşının özü, nə də ona aid olan sənədlər bizim dövrümüzə gəlib çatmamışdır.

1641-ci ildə fransız mexaniki Blez Paskal dörd riyazi əməli (vurma, bölmə, toplama, çıxma) yerinə yetirə bilən çarxlı mexaniki hesablama maşını düzəldir və bir il sonra bu maşını nümayiş etdirir. Bu maşından o dövrdə vergilərin yığılması zamanı hesabatlar aparmaq üçün müvəffəqiyyətlə istifadə edilirdi.

1694-cü ildə görkəmli alman riyaziyyatçısı və filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnis daha da təkmilləşdirilmiş, dörd hesab, həmçinin qüvvətə yüksəltmə və kvadrat kökalma əməllərini yerinə yetirən hesablayıcı mexanizm düzəldir.

Universal hesablama maşınının yaradılması ideyası görkəmli ingilis alimi Çarlz Bebbicə mənsubdur. Bu ideyaya görə hesablama maşını "dəyirman"dan (yəni riyazi-məntiqi qurğudan) və "anbar"dan (yəni yaddaş qurğusundan) ibarət olmalı idi. Bundan əlavə verilənləri maşına daxil etmək üçün perfokartdan istifadə edilməli idi.

Ç.Bebbicin 40 ilə yaxın əmək sərf edərək düzəltdiyi hesablama maşını müasir dövrdə istifadə olunan hesablama maşınlarına daxil olan bütün komponentləri özündə təzahür etdirirdi. Alimin düzəltdiyi maşının ilk proqramçısı, həmçini onun şagirdi və yaxın köməkçisi məşhur ingilis şairi Çon Bayronun qızı Ada Avqusta Levleyst idi. O, Ç.Bebbicin məsləhəti ilə Bernulli ədədinin hesablama maşınında hesablanması üçün iki dəyişənli iki xətti xətti tənliklər sisteminin həllinin ilk proqramını tərtib etmiş və bu proqramın köməyi ilə sistemi həll etmişdir. Onun tələbi və məsləhəti ilə «İşçi oyuq» və "dövr" kimi proqramlaşdırma terminləri ilk dəfə hesablama texnikası elmində istifadə edilmişdir.

1930-cu ilin əvvəlində Almaniyada gənc mütəxəssis Konrad Zuze bir neçə min telefon releləri əsasında binar kodlardan və riyazi məntiq aparatından istifadə etməklə avtomatik hesablama maşını yaradır. Onun yaratdığı hesablama maşınında istifadə edilən relelərin açılıb-bağlanması avtomatik olaraq yerinə yetirilirdi.

1936-cı ildə Kembric universitetinin gənc riyaziyatçısı, 24 yaşlı Alan Tyurinq proqramla idarə edilən, müxtəlif sahələrə yararlı olan hesablama maşının yaradılmasının mümkünlüyünü sübut edir. Bunun nəticəsində süni intellekt yaradıl­masının ilk konsepsiyası baş verir. Gənc alimin rəhbərliyi ilə 1940-cı illərin əvvəllərində dünyada ilk elektron hesablama maşını yaradılır. Bu maşının köməyi ilə ikinci dünya müharibəsi illərində Böyük Britaniya kəşfiyyat idarəsi müəyyən gizli işləri və tapşırıqları həyata keçirmək üçün istifadə edir. Edilmiş kəşf uzun illər sirr olaraq qalır və nəhayat 1975-ci ildə agah olur. Məhz ona görə də hesablama texnikasına aid olan əksər ədəbiyyatlarda ilk elektron hesablama maşınının 1945-ci ildə ABŞ-da yaradıldığı göstərilir.

1945-ci ilin axırlarında fizik Atanasovun ideyası əsasında Amerika alimlərindən C. Mouçli və C. Ekkert ilk elektron rəqəm hesablama maşını düzəldir. Hesablama maşınına "ENIAC" (Elektron Numerical Inteqrator And Calculator) adı verilir. "ENIAC"-ın daxili 20000 elektron lampasından və 15000 reledən ibarət idi. Hesablama maşını bir saniyə ərzində 300 vurma və 500 toplama əməliyyatlarını yerinə yetirirdi. Rəqəm hesablama maşınının tələb et­diyi güc 150 kilovata bərabər idi. Hesablama maşını ondan xeyli əvvəl düzəldilmiş "Mark 1" və "Mark 2" hesablama maşınlarından min dəfə sürətlə hesablama işlərini yerinə yetirirdi. Maşının mənfi cəhəti proqramın hesablama maşınına daxil edilməsi prosesinin çox vaxt aparması idi.

Bu prosesi azaltmaq məqsədi ilə alimlər proqramı yaddaşında saxlaya biləcək yeni hesablama maşınının hazırlanmasına başlayırlar. Layihənin elmi əsaslar üzərində qurulmasına nail olmaq məqsədilə hesablama maşınının hazırlanma prosesinə o dövrün görkəmli riyaziyatçısı Con fon Neyman da dəvət olunur. Görkəmli alim həmin ildə hesablama maşınının iş prinsipi barədə ətraflı məruzə hazırlayır. Məruzə bu işlə məşğul olan digər alimlərə də göndərilir və hamı tərəfindən bəyənilir. Buna əsas səbəb fon Neymanın təklif etdiyi hesablama maşınının iş prinsipinin sadəliyi və universallığı idi.