Kafedrasi abduraxmanov ixtiyor baxtiyorovich

Ishlab chiqarish hajmiga 

ko’ra: 

1.  O’zgaruvchan 

2.  Doimiy 

3.  Aralash 

 

 

Xarajatlar 

Servis xarajatlari: 

1.  To’g’ri materiallar 

2.  Materillar  

3.  Uskuna va texnologiyalar 

4.  Ijara 

5.  Boshqa ustama xarajatlar 

Ob’ektga munosabatiga 

ko’ra: 

1.  To’g’ri 

2.  Egri 

P&L ga  munosabatiga 

ko’ra: 

1.  Sotilgan mahsulot 

tannarxi 

2.  Operatsion 

3.  Moliyaviy 

4.  Fiskal 

Ishlab chiqarish 

xarajatlari: 

1.  To’g’ri materiallar 

2.  To’g’ri mehnat 

3.  Ustama xarajatlar 

Qaror qabul qilish: 

1.  Relevant xarajatlar 

2.  Amalga oshirilgan 

xarajatlar 

3.  Imkoniyatlar qiymati 

---

14 

 

Bu Nizom buxgalteriya hisobi va hisoboti bo’yicha amaldagi qonunchilikni 

inobatga  olgan  holda  xo’ alik  sub’ektlari  bo’lgan  (o’z  faoliyatini  bankda  hisob-

kitob  schetini  ochib  olib  boradigan)  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  -  O’zbekiston 

Respublikasining  rezidentlari  tomonidan  mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  tannarxiga 

qo’shiladigan xarajatlarni bir xil qilish maqsadida ishlab chiqilgan 

Buxgalteriya  hisobining  asosiy  maqsadi  xarajatlarni  hisoblash  va  bozor 

iqtisodiyoti  sharoitida  xo’ alik  yurituvchi  sub’ektlarning  raqobatbardoshligini 

aniqlash  uchun,  ular  faoliyatining  moliyaviy  natijalarini  aniqlash  bo’lib 

hisoblanadi.  Lekin  soliqqa  tortiladigan  foyda  bilan  buxgalteriya  hisobidagi  foyda 

orasida  farq  bor,  chunki  davlatimizning  soliq  qonunchiligiga  binoan  korxona 

tomonidan  qilingan  barcha  xarajatlar  ham  soliqqa  tortiladigan  bazani 

kamaytirmaydi. 

Shuning uchun soliqqa tortiladigan bazani aniqlash maqsadida Nizom ikkita 

ilovaga ega. Bu ilovalarda xarajatlar tarkibida hisobga  olinadigan, lekin amaldagi 

soliq  qonunchiligi  bo’yicha  hisoblash  yo’li  bilan  soliqqa  tortiladigan  bazaga 

qo’shiladigan moddalar keltirilgan. 

O’zbekiston Respublikasining har bir vazirliklari, idoralari, davlat organlari 

va  xo’ alik  boshqaruvlari  O’zbekiston  Respublikasi  Davlat  statistika  Qo’mitasi, 

Moliya vazirligi va Davlat Soliq Qo’mitasi bilan kelishilgan holda mazkur Nizom 

asosida xarajatlar tarkibini hisobga olish xususiyatlarini aniqlab oladilar. 

Nizom quyidagi imkoniyatlarni beradi: 

- 

korxona 

faoliyatining 

samaradorligini 

aniqlash 

va 

bozorda 

raqobatdoshligini  aniqlash  uchun  buxgalteriya  hisobi  schetlarida  mahsulot  ishlab 

chiqarish  va  sotish  jarayonida  vujudga  kelgan  barcha  xarajatlar  to’g’risidagi  aniq 

va to’liq axborotni shakllantirish; 

- 

soliqqa tortiladigan bazani to’g’ri aniqlash. 

Nizomga asosan barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: 

-  mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; 

-  ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq davr xarajatlariga 

kiritiladigan xarajatlar; 

---

15 

 

-  9600  «Moliyaviy  faoliyat  bo’yicha  xarajatlar»  schetlarining  bevosita 

debetida hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlari; 

-  9720  «Favqulotdagi  zararlar»  schetida  hisobga  olinadigan  favqulotdagi 

zararlar. 

Shu munosabat bilan xarajat moddalari quyidagicha guruhlanadi: 

Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ishlab  chiqarish  tannarxiga  bevosita  mahsulot 

(ishlar,  xizmatlar)  ni  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan,  ishlab  chiqarish 

texnologiyasi va uni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiritiladi. 

Ishlab  chiqarish  tannarxiga  qo’shiladigan  xarajatlar  -bular  ishlab  chiqarish 

yoki mahsulot (ishlar va xizmatlar) ni qaytadan ishlash jarayonida foydalaniladigan 

tabiiy resurslar, xomashyolar, materiallar, yoqilg’ilar, energiyalar, asosiy vositalar, 

mehnat  resurslari,  shuningdek  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan  boshqa 

xarajatlarning qiymat bahosidir. 

Bularga  bevosita  va  bilvosita  moddiy  xarajatlar,  bevosita  va  bilvosita 

mehnat  xarajatlari,  boshqa  bevosita  bilvosita  xarajatlar,  shu  jumladan  ishlab 

chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar kiradi. 

Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ning  ishlab  chiqarish  tannarxini  hosil  qiluvchi 

xarajatlar  ularning  iqtisod  mazmuniga  ko’ra  quyidagi  elementlar  bilan  guruhlarga 

ajratiladi: 

1) ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati 

chiqarib tashlangan holda); 

2) ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari; 

3) ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 

4) asosiy  fondlar  va  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega  bo’lgan  nomoddiy 

aktivlar amortizatsiyasi; 

5) ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar. 

Shunday  qilib,  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  bog’liq  bo’lgan  barcha 

xarajatlar  mahsulot  tannarxiga  qo’shiladi.  Bu  o’z  navbatida,  ishlab  chiqarish 

xarajatlarini  hisobi  bo’yicha  quyidagi  vazifalarni  hal  etish  imkoniyatini  beradi 

ishlab chiqarishga qilingan haqiqiy xarajatlarni o’z vaqtida, to’liq va ishonchli aks 

---

16 

 

ettirish,  har  bir  mahsulot  va  xizmatlar  haqiqiy  tannarxini  kalkulyatsiya  qilish, 

shuningdek moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejash va oqilona foydalanish 

ustidan nazorat qilish. 

Shunday  qilib,  xarajatlarni  hisobga  olish  ham  moliyaviy  hisobning,  ham 

boshqaruv  hisobining  eng  muhim  qismlaridan  biri  ekan.  Mana  shu  asosda  xara-

jatlar hisobi oldidagi vazifalarni aniqlash mumkin. 

Demak,  yuqorida  aytilgan  fikrlardan  shuni  xulosa  qilish  mumkinki, 

xarajatlar  va  tannarx  bilan  samarali  boshqarishga  amaliy  jihatdan  boshqatdan 

o’rganish  va  bu  boradagi  muammolarni  ochib  berish  hozirgi  kundagi  dolzarb 

vazifalar qatoriga kiradi.