Kafedrasi abduraxmanov ixtiyor baxtiyorovich

Bitiruv  malakaviy  ishining  tuzilishi  va  hajmi.    Bitiruv  malakaviy  ish 

kirish, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.  

---

6 

 

 

1-BOB.  IQTISODIYOTNI  MODERNIZATSIYALASH  SHAROITIDA 

ISHLAB 

CHIQARISH 

XARAJATLARI 

AUDITINING 

NAZARIY 

ASOSLARI

 

 

1.1.  Хo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarda  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va 

uning mohiyati 

 

Korxonaning  ishlab  chiqarish  xarajatlari  deb,  mahsulotni  ishlab  chiqarish 

bilan  bog’liq  xarajatlarga  aytiladi.  Ularga  xom-ashyo,  material,  yoqilg’i, 

amortizatsiya  ajratmasi,  ishchi-xizmatchilarga  ish  haqi  va  mahsulot  ishlab 

chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlar kiradi. 

Agar  bir  xil  mahsulot  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  xarajatlarning  jami 

summasini  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  soniga  taqsimlasak,  ishlab  chiqarilgan  bir 

birlik  mahsulotning  tannarxini  topamiz.  Tannarx  ko’rsatkichi  korxona  faoliyatida 

muhim  sifat  ko’rsatkichlaridan  biri  hisoblanadi.  U  qancha,  past  bo’lsa,  ishlab 

chiqarish  rentabelligi  shuncha  yuqori  bo’ladi.  Tannarxga  korxonaning  hamma 

xarajatlari  qo’shilmaydi,  ba’zi  xarajatlari  boshqa  manbalar  hisobidan  qoplanadi. 

Masalan, foyda hisobidan davr xarajatlari qoplanadi. 

Mahsulot  ishlab  chiqarish  xarajatlari  xarajat  kalkulyatsiya  moddalari 

bo’yicha  ishlab  chiqarish  turlari,  xarajatlarning  vujudga  kelish  joylari,  mahsulot 

turlari  bo’yicha  buxgalteriya  hisobida  aks  ettiriladi.  Xarajatlarni  hisobga  olish 

hamda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish 

va sotish  bilan  bog’liq  xarajatlarni  o’z  vaqtida,  to’laligicha va  haqqoniy  aniqlash, 

shu bilan birga ayrim mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxona 

resurslari va pul mablag’lari ishlatilishi ustidan nazoratni o’rnatishdan iborat. 

Mustaqillik  yillarida  mamlakatimizda  buxgalteriya  hisobi  islohoti  amalga 

oshirilishi  eng  asosiy  masalalar  bo’yicha o’zgarishlar  bo’lishiga  olib keldi.  Avval 

1995 yilda keyinchalik 1999 yilda "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish 

va  sotish  xarajatlari  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi 

to’g’risida"gi  Nizomning  qabul  qilinishi  mamlakatimiz  buxgalteriya  hisobida 

tubdan o’zgarishlar bo’lishiga sabab bo’ldi. Ushbu Nizom xarajatlarning mohiyati, 

korxonaning  hisobot  davridagi  foydasi  bilan  bog’liqligidan  kelib  chiqib 

---

7 

 

taqsimlashni  belgilab  berdi.  Xarajatlar  hisobining  aynan  shu  tizimga 

yaqinlashtirilishi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  buxgalteriya  hisobi  bajarishi  kerak 

bo’lgan vazifalardan kelib chiqdi. 

Hozirgi  kunda  iqtisodiyotning  barcha  tarmoqlarida  raqobatli  kurash 

ketmoqda va ushbu kurashdagi asosiy vositalaridan biri bo’lib mahsulot tannarxini 

pasaytirish  hisoblanmoqda.  Ammo,  xarajatlarni  pasaytirish  bo’yicha  ma’muriy 

choralarga  o’tishdan  oldin  ularni  to’g’ri  hisoblash  va  mahsulot  turlari  o’rtasida 

taqsimlash talab qilinadi. 

Xarajatlarni  tasniflash  bo’yicha  ko’plab  uslubiyotlar  orasida  eng  keng 

tarqalganlari  va  amaliyotda  ko’p  qo’llaniladigan  yondashuvlar  quyidagilardan 

iborat: 

-  Xarajatlarni ob’ektga bo’lgan munosabatiga ko’ra tasniflash; 

-  Xarajatlarni ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga ko’ra tasniflash. 

Birinchi  uslubiyot  bo’yicha  xarajatlar  to’g’ri  va  egri  xarajatlarga  bo’linadi. 

To’g’ri xarajatlarni iqtisodiy jihatdan asosli usul bilan ob’ektga bevosita o’tkazish 

mumkin  bo’ladi.  Egri  xarajatlar  ob’ekt  bilan  bevosita  aloqaga  ega  bo’lmaydi  va 

odatda  bir  necha  ob’ektlarga  tegishli  bo’ladi.  Masalan  ishlab  chiqarish 

personalining  mehnat  xaqi  to’g’ri  xarajat  bo’lsa,  sex  boshlig’ining  mehnat  xaqi 

egri  xarajat  hisoblanadi.  Ushbu  tasnif  ishlab  chiqarish  xajmidan  qat’iy  nazar 

ma’lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarish to’g’risidagi qabul qilingan qarorning 

xarajatlarga ta’sirini o’rganishda qo’llaniladi. 

Ikkinchi  uslubiyotni  qo’llaganda  o’zgaruvchan  va  doimiy  xarajatlar  ajratib 

ko’rsatiladi.  O’zgaruvchan  xarajatlarning  umumiy  summasi  ishlab  chiqarish 

hajmiga to’g’ri mutanosib ravishda o’zgarib turadi. Doimiy xarajatlarning umumiy 

summasi  esa  ishlab  chiqarish  hajmining  o’zgarishi  bilan  o’zgarishsiz  qoladi. 

Masalan,  xom  ash’yo  va  materiallar  o’zgaruvchan  xarajatlar,  amortizatsiya 

ajratmalari  esa  doimiy  xarajatlar.  Yana  shunday  xarajatlar  ham  borki,  ular  ishlab 

chiqarish  xajmiga  nisbatan  to’g’ri  bo’lmagan  mutanosiblikda  o’zgaradi.  Bunday 

xarajatlarni  shartli-doimiy  yoki  shartli  o’zgaruvchan  deb  nomlash  odat  tusiga 

---

8 

 

kirgan. 

Ko’pincha  hisob-kitoblarni  murakkablashtirmaslik  uchun  ularni 

o’zgaruvchan yoki doimiy xarajatlarga qo’shib yuborishadi. 

Yuqorida keltirilgan tasnifning mantig’idan xulosa qilib aytish mumkinki, u 

ishlab  chiqarish  xajmining  xarajatlar  miqdoriga  ta’sirini  o’rganishda  qo’llaniladi. 

Ho’sh, ushbu ikki tasnif usulidan qay birining qo’llanilishi narx shakllantirish yoki 

biror  mahsulotni  ishlab  chiqarish  bo’yicha  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilishda 

ko’mak  bo’ladi.  Buni  aniqlash  uchun  har  bir  yondashuvning  afzalliklari  va 

kamchiliklarini ko’rib chiqish talab etiladi. 

Xarajatlarni  to’g’ri  va  egri  xarajatlarga  tasniflash  mahsulot  biriligini  to’liq 

tannarx bo’yicha kalkulyatsiya qilishda qo’llaniladi. Bunda barcha to’gri xarajatlar 

va  barcha  egri  ishlab  chiqarish  xarajatlari  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  tannarxiga 

kiritiladi.  Egri  xarajatlar  mahsulot  turlari  o’rtasida  tanlangan  taqsimot  bazasiga 

mutanosib ravishda taqsimlanadi.