Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

ş
ey  hər  şey  üçündür”  fikrindən  (prinsipindən)  irəli  gələrək 
hesab etmək olar ki, element (həm də onun tərkib hissəcikləri) 
element üçündür. Element öz varlığını tərkib kimi (komponent 
olaraq) sistemdə, qarşılıqlı vəhdət strukturunda görür. Kainatın 
sonu  olmadığından  (kainat  bu  baxımdan  “məkansızdır”) 
sistemlərin  də  sərhədləri  mütləq  və  nsibidir,  bu  nöqteyi-
nəzərdən də kainat özü elə sonsuzdur. Kainatın kənar sərhədləri 
yoxdur.  Element  məkan  və  zaman  ünsürüdürsə  (elementin 
hərəkəti  zamanın  əlamətidir,  zamanı  meydana  gətirəndir,  özü 
isə məkanın əlamətidir), deməli, məkan-məkan üçün, zaman da 
zaman  üçündür.  (Qeyd:  element,  yəni  varlığın  özü  isə  hər 
ikisinin əsasıdır.  Elementin  sürəti  qüvvənin  əsasıdır. Birləşmiş 
element qüvvənin çoxluğunu meydana gətirir. Məkan qüvvənin 
və bu qüvvəni yaradan elementin hərəkətinin əsasıdır. Hərəkət 
və  sükunət  nisbidirlər.  Daxili  məzmun  və  forma  etibarilə  hər 
şey hərəkətdədir. Lakin hərəkətlərin tərzləri vardır və kəmiyyət 
müxtəliflikləri mövcuddur. Bununla yanaşı, qeyd etmək olar ki, 
kainat  materiyalarının  özləri  də  elementlərin  bir-birilərinə 
çevrilmələrindən  meydana  gəlir.  Bu  çevrilmə  prosesləri  də 
elementlərin  hərəkətləri  ilə  əlaqəlidir.  Təbiətdə  çevrilmə 
halları  vardır:  bərkimə,  ərimə,  qazlara  çevrilmə,  çürümə. 

25 
 
Dadların  və  iyilərin  dəyişməsi  də  bu  proseslərin  nəticələridir. 
Enerji  tətbiqi  və  azalması  sayəsində  elementlər  bərkiyir, 
yumşalır  və  qaz  halına  keçir.  Bu  proseslər  sayəsində 
elementlər bir-birilərinə çevrilirlər. Çevrilmələrdən təkrarların 
əmələ gəlməsi ehtimalı mövcud olur. Bütün təbii keçmə, forma 
dəyişmə,  məzmun  dəyişmə  prosesinin  başında  Günəş  (ulduz) 
enerjisi (nisbətən aktiv) dayanır. Enerjinin tətbiq olunması həm 
bərkidir,  həm  yumşaldır,  maye  halına  çevirir,  həm  də  qaz 
halına  çevirir.  Enerjinin  azalması  da  bərkidir,  sonra  dağıdır. 
Çevrilmələrin  əsasları  Günəş  enerjisinin  artıb-azalması  və 
daimi  tətbiq  olunması  sayəsində  meydana  gəlir.  Məsələn, 
Günəş  enerjisi  həm  tətbiq  olunduqca  maddi-material  aləmin 
sonunu  yaxınlaşdırır.  Məsələn,  elə  Günəş  tətbiqi  sayəsində 
canlı  aləmin  məhv  olunmasını  buna  misal  gətirmək  olar. 
Burada  ardıcıl  enerji  qocalma  və  ölümlə  nəticələnir.  Torpağa 
basdırılan  canlılar  da  enerji  tətbiqi  sayəsində  çürüyürlər. 
Çürümə  öz-özlüyündə  çürüyən  üçün  zamanın  dəyişməsi 
prosesidir.  Çürümə  mövcud  materiyanın  enerjiyə  çevrilməsi 
prosesidir.  Meyvələr  Günəş  enerjisində  müəyyən  müddətdən 
sonra  məhv  olur,  çürüyür.  Bərkimə  prosesi  və  maye  halına 
keçmə  Günəşi  enerjisi  ilə  də  mümkündür.  Günəş  enerjisi  ona 
görə  bərkidir  ki,  tərkibini  dağıdır,  ondan  enerjini  götürür. 
Yaxud  da  enerji  verir  və  əsasını  tükəndirir.  Belə  hesab  etmək 
olar ki, çürümə -maye  və nisbətən maye birləşməsindən ibarət 
olan  bərk-canlı  aləmin  qaz  halına  tədricən  çevrilməsini  əks 
etdirən  bir  prosesdir.  Bu  baxımdan  da  çürüyən  şeylərdən  iyi 
gəlir.  İyi  onu  göstərir  ki,  materiya  aləmi  çürüyür,  forma 
dəyişilir  və  qaz  halına  çevrilir.  Bu  baxımdan  da  hesab  etmək 
olar  ki,  insanlar  və  digər  canlılar  çürüyürlər,  qaz  halına 
keçirlər  və  torpağa  və  atmosferə  qatılırlar.  Deməli,  heç  nə 
makro  aləmdə  itmir,  sadəcə  olaraq  formalar  dəyişir.  Çürümə 
sayəsində  tərkib  elementlər  yüngülləşir,  maddəni tərk edir. Bu 
yüngül elementlər də ətrafa yayılır və qaza çevrilir. Elementlər 
ətraf  atmosferə  yüngül  olaraq  yayılırlar.  Çürümə  həm  Günəş 

26 
 
enerjisinin  artmasında,  həm  də  azalmasında  meydana  gəlir. 
Belə hesab etmək olar ki, şirin tərkibli maddələr daha da tez öz 
formasını  dəyişirlər.  Bu  maddələrdə  enerji  çox  olur.  Enerji 
artdıqca  çürümə  də  artır.  Şirin  şeylər  turşumağa  başlayır. 
Turşuma  məhz  enerjinin  azalması,  daha  doğrusu  enerjinin 
itməsi  və  formanın  dəyişilməsi  prosesidir.  Çürümə  elə  bir 
prosesdir  ki,  bu  zaman  əsasən  bərk-canlı  aləm  qaz  halına 
çevrilir,  nəticə  etibarilə  əvvəlki  formasını  itirir,  “yoxa  çıxır”. 
Çevrilmiş  maddədən  ətrafa  iyi  yayılır.  İyi  vermək  tərkibini 
itirmək  deməkdir.  Qazların  alınması  üçün  çürüyən  canlı 
aləmdən,  məsələn,  ağaclardan  və  digər  canlılardan  istifadə 
etmək  olar.  Çürümə  bir  prosesdir  və  bu  zaman  bərkləşmiş 
materiyalar  tədricən  öz  məkanlarında  olan  birləşmiş 
quruluşlarını,  formalarını  itirirlər  və  çürümə  başlayır.  Şirin, 
turş, acı kimi tamların meydana gəlməsi –burada bir maddənin 
tamlarının  dəyişməsi-şirinin  turşuması,  qıcqırması  elə  çürümə 
prosesinin  tərkibidir.  Burada  Günəş  enerjisinin  ardıcıl  tətbiqi 
şirin  tamın  formasını  dağıdır.  Onu  çürüdür,  turşuluğu  artırır. 
Bu  çürümə  prosesindən  qaz  alına  bilir.  Tamların  (dadların) 
bir-birini  əvəzləməsi  də  enerjinin  artması  və  azalması  ilə 
əlaqəlidir.  Tamların,  dadların  dəyişməsi  enerjinin  artması  və 
itməsi ilə əlaqəlidir.  
Maddənin  qaz  halı,  məlumdur  ki,  bərk  materiyanın  və 
mayenin  çevrilmiş  formasıdır.  Tərkib  isə  baza  olaraq  eyni 
elementlərdən-çevrilmiş elementlərdən ibarətdir. Bu prinsip və 
qanunauyğunluğa  müvafiq  olaraq,  böyük  ehtimalla  hesab 
etmək  olar  ki,  sudan,  Günəş  enerjisindən,  canlı  və  “canısız” 
aləmdən enerji tətbiqi sayəsində və enerji azaltmağı sayəsində 
yanan qaz (məsələn, məişətdə istifadə olunan qaz) almaq olar. 
Planetin özü- onun atmosferi, suyu və bək hissəsi çevrilmələrlə 
məişət  qazına  keçə  bilər.  Burada  enerjinin  ardıcıl  tətbiqi, 
enerjinin azaldılması və s. rol oynayar. Məsələn, ehtimalla belə 
qərara  gəlmək  olar  ki,  müəyyən  qədər  çəkisi  olan  bərk 
materiyadan 
enerjini 
xüsusi 
laborator 
şəraitdə 

27 
 
uzaqlaşdırmaqla,  soyutmaqla,  çürütməklə  onu  qaz  halına 
çevirmək  olar.  Lakin  böyük  ehtimalla  bu  qazın  temperaturu 
aşağı  olacaqdır.  Enerji  tətbiqinin artmasından alınan qaz isti, 
enerjinin  azaldılmasından  olan  qaz  isə  soyuq  halda  olmalıdır. 
Bu baxımdan da Günəşə yaxın olan qazla, Günəşdən uzaq olan 
qazın  eyni  xassəsləri  ola  bilməz.  Planetlər  və  onların 
atmosferləri də fərqlidir.  
Eləcə  də  suyu  iyiləndirməklə,  qapalı  şəraitdə  saxlamaqla 
uzun  nəticə  etibarilə  qaz  əldə  etmək  olar.  Suyun  da  uzun 
müddətdən  sonra  çürüməsi  prosesi  başlaya  bilər.  Su  iki  halda 
qaz halına çevrilər. Birincisi, məlumdur ki, qaynadaraq buxara 
çevirməklə,  ikincisi  isə  soyutmaqla,  bərk  halına  çevirməklə. 
Böyük  ehtimalla  hesab  edə  bilərik  ki,  dünyada  ən  çox  qaz 
ehtiyatları  meşəli  ərazilərdədir,  ekvatorial  və  subekvatorial 
ərazilərdədir.  Çünki  burada  Günəş  enerjisi,  rütubətlilik 
çoxdur.  Günəş  enerjisinin  planetlərin  həmin  hissəsinə  olan 
şaquli düşməsi ehtimal ki, planetlərin təkində qazın çoxalması 
üçün  şərait  yarada  bilər.  Bununla  yanaşı,  belə  qəbul  etmək 
olar ki, ən çox enerji ehtiyatları Yerin ekvatorial daxilindədir; -
şimal  –qabarıq  hissəsindədir.  Yerin  daxili  nüvəsi  mərkəzdə 
toplandığından  enerji  də  daha  çox  mərkəzdədir.  Enerji  daha 
çox  zəlzələ-vulkanik  ərazilərdədir.  Vulkanları  və  zəlzələləri  də 
elə enerji yaradır. Ekvatorial zonalarda okeanların təkində də 
qaz çox ola bilər. Xüsusilə, dayaz yerlərdə qaz kütləsi daha çox 
ola  bilər.  Yerin  mərkəzində  nüvə  toplanıb.  Nüvə  hansı  tərəfə 
toplanıbsa,  orada  qaz  daha  da  çox  olmalıdır.  Buzlaqların 
altında olan qazla ekvatorial və digər ərazilərdə olan qazın da 
forması  və  tərkibi  müxtəlif  ola  bilər).  Şərti  qaydada  bir 
elementin  zamanı  digər  elementin  zamanını  meydana  gətirir. 
Bu,  hərəkət  sayəsində  qarşılıqlı  təsirlərdə  baş  verir.  Məsələn, 
belə güman etmək olar ki, Günəşdə bir elementin zamanı başa 
çatır, 
digərininki 
isə 
başlayır. 
Zamanlararası 
zəncirli 
trayektoriya  formalaşır.  Hərəkət  zənciri  (hərəkət  müstəvisi), 
məkan  zənciri  (məkan  müstəvisi)  ümumi  sistemin  məkanını 

28 
 
və  zamanını  meydana  gətirir.  Zamanın  kəmiyyəti  məkanın 
kəmiyyətində  (dəyişən  məkanın  kəmiyyətində)  və  ona  tətbiq 
olunan qüvvədə öz əksini tapır. Qüvvə zamanı artırır, elementi 
isə  yeni  formaya  və  tərkibə  çevirir.  Məsələn,  alov  başqa 
materiyaya  təsirdə  həmin  materiyanın  formasını  dəyişir, 
tərkibini  dəyişir.  Tərkib  və  forma  dəyişmələri  əslində  elə 
məzmun dəyişmələridir. Deməli, enerji əslində yeni tərkiblərin 
və  formanın  meydana  gəlməsi  üçündür.  Bu  enerjinin  əsası  da 
elə  element  və  hərəkətdir.  Deməli,  hər  şeyin  başlanğıcı  elə 
element  və  hərəkətlə  müəyyən  olunur.  (Qeyd:  kainat  sonsuz 
məkan  olduğundan  və  bitişik  və  sistem  olduğundan  nəyinsə 
mütləq başlanğıc olması haqqında qəti fikir bildirmək mümkün 
deyil.  İnsanlar  yalnız  öz  imkanları  daxilində  kainat 
müstəvisinin  siqnallarının  dəyişməsi  koordinatlarını  başlanğıc 
hesab edə bilərlər. Deməli, mütləq başlanğıc yoxdur. Bu haqda 
fikir  bildirmək  çox  çətindir,  hər  kəsə  müyəssər  ola  bilməz. 
Ancaq  müqəddəs  dinlərdə  yaranışın  başlanğıcı  haqqında 
fikirlər  vardır).  Hərəkətin  özü  də  elementlərin  meydana 
gəlməsinin  əsasında  dayanır.  Bu  baxımdan  da  tam  şəkildə 
mütləq kainat başlanğıcının nədə (hansı elementlərdə) olmasını 
demək  çox  çətindir.  Hər  halda  bunu  elementlərdə  və 
elementlər  toplusu  müstəvisinin  nahamar  səthində  (bu səth 
hərəkəti  yaradır,  nahamar  səthdə  –  “boşluqdan”  yaranan 
axınların  qarşılaşdığı  məkanda  elementlər  tərkibini  dəyişir. 
Burada  enerji  mənbələri,  yəni  ulduzlar  meydana  gəlir) 
axtarmaq düzgün olar.  
Qeyd: 
kainatın 
enerji 
daşıyıcı 
obyektlərini 
baza 
elementlərin eyniliyini özündə əks etdirən üç əsas tipə ayrımaq 
olar:  ulduzlar;  planetlər  və  planetlərə  bənzər  hissələr-
bərkləşmiş materiyalar və kosmik fəzanın özü. Ən böyük enerji 
kütləsi  ümumi  olaraq  kosmik  fəzanın  özündədir.  Kosmik  fəza 
enerji  müstəvisidir.  Belə  təxmin  etmək  olar  ki,  bu  kosmik 
fəzanın  ulduzlarda  qarşılaşan  elementlərinin  sürətindən  enerji 
mənbələrə (axın qarşılaşmalarına) cəlb olunur. Mənbələrə cəlb 

29 
 
olunmuş  enerji  ulduzları  yaradır,  ulduzlardan  və  kosmik 
fəzadan olan enerji həm də planetlərə axır. Planetlər də hərəkət 
etdikcə 
öz 
enerjilərini 
kosmik 
fəzaya 
və 
ulduzlara 
istiqamətləndirir.  Planetlər  həm  də  kosmik  fəzanı  hərəkətdə 
saxlayırlar.  Bu  qayda  ilə  vahid  (ümumi)  kosmik  (kainat 
enerjisi)  enerji  yaranır.  Bu  baxımdan  da  enerji  kütləsi  sonsuz 
həddədir.  Onun  tərkibini  formalaşdıran  materiyalar  var.  Enerji 
ümumilikdə  elementlərin  böyük  kütləsinin  sürətli  axınının 
nəticəsidir.  
Kainatda  və  təbiətdə  makro  kəmiyyət  itmir.  Enerji  daima 
aşkar olunur,  özünü  göstərir. Deməli, əslində enerji  var və bu, 
ə
n  böyük  həcmdə  kosmik  fəzanın  (ulduzlar  və  planetləri 
çıxmaqla)  özündədir.  Ulduzlar  və  planetlər  özlərində  enerjini 
cəmləşdirməklə,  əslində  kosmik  fəzanın-müstəvinin  -enerjisini 
cəlb  edirlər.  Sonra  da  müstəviyə  ötürürlər.  Ulduzlar  olan 
məkanlarda  elementlər  qarşılaşır  və  ulduzların  özləri  yaranır. 
Bu baxımdan da belə qərara gəlmək olar ki, Günəş enerjisi heç 
də  planetlərə  çıxışda  olduğu  qədər  gəlib  çatmır.  Günəşdən 
çıxan enerji kosmik fəzada yayılır.  
Kainat müstəvisində hər bir elementin zamanı eyni olmur, 
bu baxımdan da hər bir  elementin hərəkəti eyni deyildir.  Əgər 
eyni olsa, onda digər elementlərə təsirlər də olmaz və qarşılıqlı 
ə
laqələr yarana bilməz, sistemlilik və fərqlilik ola bilməz. Eyni 
olmadığına  görə  mütləq  eyni  insan  (əkizlər  də  tam  eyni  ola 
bilməz) və mütləq eyni xaraker də ola bilmir. Lakin oxşarlıqlar 
mövcud olur. (Qeyd: Günəş şüası bütün planetlərə eyni sürətlə 
paylana  bilməz.  Buna  mütləq  kütlə  amili  öz  təsirini  göstərir. 
Bununla  yanaşı,  materiyanın  tərkibi,  planetlərin  atmosferi, 
həmçinin  məsafə  amili  də  sürət  fərqini  yaradan  amillər 
içərisindədir. Eləcə də planetlərə dəyən enerjinin, Günəşin əks 
olunmuş  hissəsinin  Günəş  şüası  ilə  qaşılanması  məsafələri  də 
Günəş  şüasının  bütün  planetlər  üzrə  eyni  paylanmasının 
qarşısını alır. Planetlərin Günəşdən məsafəcə yaxın və uzaqlığı 
onu  deməyə  əsas  verir  ki,  Günəş  şüası  uzaq  planetlərə  daha 

30 
 
gec  çata  bilir.  Lakin  kütlə  və  çəki  amili  də  şüanın  yayılma 
sürətinə təsir edə bilər. Məsələn, Yer planetindən biri, məsələn, 
onunla  tam  eyni  olan  planetlərədn  biri,  Marsla eyni  məsafədə 
olsa,  onda  hesab  etmək  olar  ki,  sürət  tam  fərqli  olacaqdır, 
çünki  məsafə  fərqlidir. Ola  bilər ki,  Marsın kütləsinin çoxluğu 
və  fərqli  təbiəti  Günəş  şüasının  düşmə  sürətini  artıra  bilər. 
Yəni,  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  Günəş  şüası  əks  olunan 
planetin  cəlb  etmə  gücündən  asılıdır.  Qeyd  olunan  uzaqlıq 
Günəş  şüasının  sürətini  də  uzadır.  Yer  kürəsi  ilə  Marsın 
Günəşdən  məsafəsi  eyni  olmadığına  görə  Günəş  şüasının 
sürəti, yəni planetlərə çatma sürəti də hər iki planetə nisbətdə 
eyni ola bilməz. Sürətin müxtəlifliyini əks olunan materiyanın-
şüa  düşən  materiyanın  ümumi  kütləsi  yaradır.  Günəş  şüasının 
sürəti  bu  baxımdan  da  müxtəlifdir.  Bu  qeyri-müxtəliflik  şüa 
düşməsi  əsasında  məsafə  ölçmələrində  müəyyən  səhvləri 
yarada bilər. Bununla yanaşı, qeyd etmək olar ki, məsələn, Yer 
kürəsinin  atmosferinə  qədər  Günəş  şüası  ümumi  olaraq 
təqribən  bir  sürətlə  hərəkət  edir,  atmosferə  keçəndən  sonra 
başqa  sürətlə.  Hətta  kosmik  fəzanın  özündə  də  bu  sürət  fərqi 
olmalıdır.  Hər  bir  element  məkan  nöqtələrindən  eyni  sürətlə 
axa  bilməz,  çünki  onun  qarşısına  çıxan  maneə  eyni  deyil. 
Deməli,  hər  bir  məkanın  özünün,  hər  bir  elementin  özünün  öz 
şərti və mütləq sürəti mövcuddur. Günəş şüası kosmik məkanın 
hər  bir  nöqtəsində  eyni  ola  bilməz.  Bu  baxımdan  da 
trayektoriyanın  şərti  başlanğıcı  və  sonu  arasında  şərti 
ölçülərlə olan sürət mövcuddur). Elementlər cəmi (toplaşması) 
məkanların  böyüklüyüdür.  Elementlərin  çevrilmələri  (yeni 
elementlər əmələ gətirmələri) forma və məzmunlar, hərəkət və 
qüvvələr  üçündür.  Eləcə  də  çevrilmələrdən  və  digər 
hərəkətlərdən  məhz  enerji  yaranır.  Element  enerjinin  əsasıdır. 
Bu baxımdan da elementlər olmadan kainat da ola bilməz.  
Hər  bir  element  dərəcələnmə  üçündür  (dərəcələnmə 
tərəfidir,  dərəcələnmə  obyektidir)  və  təsirə  məruz  qalır.  Əgər 
insan  və  digər  canlılar  təsirdədirlərsə  (istər  öz  aralarında, 

31 
 
istərsə  də  təbiət  cisimləri  və  onların  hərəkətləri  ilə),  deməli, 
canlılar  bu  və  ya  da  digər  formada  və  axın  tərkibində, 
kəmiyyətində  siqnallarla  əlaqədədirlər.  Əlaqələr  (təmaslar), 
təsirlər  dərəcələnir,  bu,  fərqli  qüvvələri  və  enerjini  meydana 
gətirir.  Deməli,  enerji  kəmiyyəti  də  dərəcələnir.  Enerjinin 
dərəcələnməsi 
həm 
fərqli 
ölçülərdən, 
onun 
yaratdığı 
miqdardan,  çəkidən,  həm  də  ətraf  təsirlərdən  (təmaslardan) 
asılıdır.  Deməli,  təsirlər  zamanı  hərəkətdə  olan  elementin 
(elementlərin)  çəkiləri  də  dəyişir.  İnsan  və  digər  canlılar 
hərəkətdə  olarkən  hər  bir  hərəkət  məkanında  (hər  bir  addım 
məkanında)  müxtəlif  çəkiyə,  müxtəlif  xassəyə,  müxtəlif  əlaqə 
və  münasibətlərə  xas  olur.  Hər  bir  məkanda  enerji,  hərəkət  və 
ə
traf  təsirlər  eyni  olmadığından  insanların  çəkiləri  (kütlə 
+cazibə  qüvvəsi=çəki)  də  eyni  ola  bilməz.  İnsanlar  həm  bir-
birilərindən  fərqlənirlər,  -  hər  bir  şəxs  fərdi  olaraq  hər  bir 
məkanda  fərqli  enerji qəbul etdiyindən, - həm də fərqli çəkiyə 
malik  olurlar.  Bu,  həm  də  xarakter  fərqini  meydana  gətirir. 
Deməli, kainatda hər şey dəyişikliyə məruz qalır. Bu dəyişiklik 
statik və dinamik əsasları özündə cəmləşdirir.  
Hər  bir  struktur  hissəciklərdən  ibarətdir.  Strukturun  mikro 
forması  hissəcik  və  vahidlik,  makro  forması  isə  vahidlik  və 
tərkib  hissədir.  Bu  da  nisbidir.  Çünki  hər  bir  hissəcik  elə 
tərkibdir,  vahiddir,  bütövdür.  Elementi  meydana  gətirəndir. 
Kainat elə vahidlərin cəmi olan bütöv bir vahiddir.  
Qeyd:  kainat  sistemində  son  olaraq  mütləq  “mikro”  və 
mütləq  “makro”  yoxdur.  Çünki  sonsuzluqdur.  Müqayisədə 
mütləq “makro” və “mikro” anlayışları var. Hüdudları olmayan 
sonsuz  məkan  daxilində  məhz  makro  olan  bir  şey,  həm  də 
mikro  kimi  mövcud  olur.  Məsələn,  Günəş  sistemi  kainatda 
mikrodur.  Lakin  özlüyündə,  daxili  ilə  müqayisədə  makrodur. 
Makro 
və 
mikro 
anlayışları 
təfəkkürdə 
obrazlanan 
müqayisələrdədir.  Beyinin  siqnal  qəbul  etmək  imkanları  məhz 
makro  və  mikronu  dərk  edə  bilir.  Tam  böyüyən  məkanda  və 
genişlənən  sferada  makro  və  mikro  məsələləri  də  nisbi 

32 
 
xarakterə malikdir. Məkanın böyüklüyü onu deməyə əsas verir 
ki,  ümumiyyətlə,  tam  kənar  anlayışı  yoxdur.  Yalnız  müəyyən 
məkanların sərhədləri və məkanları vardır. Deməli, məkan həm 
də  tərkibə  aid  olan  məsələdir.  Tərkib  sərhədlənir,  bütöv  də 
sərhədlənir.  Lakin  tam  bütöv,  sonsuz  bütöv  olmadığına  görə 
tam  sərhəd  də  yoxdur.  Yəni,  kainat  bütövündə  tam  sərhədlər, 
qəti  son  sərhədlər  yoxdur.  Sərhədlər  yalnız  sistemlərin 
daxilində olan tərkiblərdədir.  
Məkanı  müəyyən  edən  insanlardır.  İnsanlar  əlamət 
müəyyən  edə  bilirlərsə,  deməli,  əslində  müəyyən  etdikləri 
ə
lamətlərlə  eyni  tərkibə  malikdirlər.  İnsanlar  müəyyən 
ə
lamətlərə görə məkanı təsnif edirlər, xassələndirirlər. İnsanlar 
tam  bütöv  məkan  daxilində  müəyyən  tərkib  məkanlarını  dərk 
edrilər.  Buradan  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  qeyri-
müəyyənliklər  daha  çoxdur  və  sonsuzdur.  İnsanlar  onlara 
verilən  qabiliyyətlər  və  imkanlar  çərçivəsində  öz  baxışlarına 
uyğun  şəkildə  məkanları  müəyyən  edə  bilirlər.  Məkanların 
müəyyən  olunması  sistemlər  daxilində  olan  və  sistemlər 
arasında  olan  fərqlərlə  həyata  keçirilə  bilir.  Fərqlər  arasında 
olan  müəyyən  oxşarlıqların  cəmi  elə  məkanın  meydana 
gəlməsinin  (burada  mövcud  məkanın  ayırd  edilməsinin  və 
insan  yaradıcılığına  və  quruculuğuna  müvafiq  olaraq  yeni 
məkanların  yaradılmasının)  əsasında  dayanır.  Deyilənlərdən 
belə  nəticələrə  gəlmək  olur  ki,  bütün  tərkib  və  bütövlər  elə 
bütövlərin  və  tərkiblərin  içərisindədir.  Tərkib  və  bütövlərin 
genişlənmə  üzrə  son  sərhədləri  yoxdur.  Daralma  (qısalma, 
kiçilmə)  üzrə  də  son  bölünmələri  yoxdur.  Son  bölünmənin 
davamı  yenidən  böyümədir.  Bu,  o  deməkdir  ki,  həyatda  təbii 
şə
kildə hər şey var, “mütləq yoxluq” isə yoxdur.  
Materiya  materiya  üçündür.  Həm  də  materiyanın  ən  kiçik 
zərrəcikləri  və  ən  yüngül  hissəsi  olan  “qeyri-materiya” 
üçündür.  (Qeyd:  biz  daha  çox  gözlə  görünəni  və  çox  inikas 
olunanı materiya aləmi kimi qeyd edirik. Digərlərini isə qeyri-
materiya  aləminin  tərkibi  kimi  görürük.  Əslində  isə  hər  şey 

33 
 
elementlərdən ibarət olduğundam mütləq qeyri-materiya aləmi 
yoxdur. “Qeyri” sözünün özü də tam mənada yoxdur. “Qeyri” 
sözü şərti yoxluğu bildirən bir ifadədir). Qeyri-materiya da elə 
materiya 
üçündür. 
Onun 
davamıdır. 
Materiya 
qeyri-
materiyanın,  qeyri-materiya  isə  materiyanın  davamıdır. 
(Maddi  aləmin  davamı  ruhi  aləmdir.  Ruhi  aləm  həm  də 
maddi aləmi tam şəkildə əhatə edəndir). Bu davam vəhdətdə 
mövcuddur. Bütöv içərisində davamdır. Deməli, canlı aləm tək 
insanlardan  və  heyvanlardan,  həşəratlardan  ibarət  ola  bilməz. 
Canlı  aləm  anlayışı  nisbidir,  əslində  hər  şey  canlıdır.  Çünki 
hər 
ş
ey 
hərəkətdədir. 
Sadəcə 
hərəkətlər 
dərəcələnir. 
Dərəcələnmə  də  məkan  dəyişmələri  ilə  əlaqəlidir.  Deməli, 
insanlar  əslində  daxilən  hərəkətdə  olurlar.  Cansız  hesab 
etdiyimiz  materiya  aləmi  də  hərəkətdədir.  Bu  baxımdan  da 
insanlar və digər canlılar, torpaq, digər bərk materiyalar əsasən 
bir-biriləri ilə əlaqədə və təsirdə olurlar.  
Bu  prinsiplə  hesab  etmək  olar  ki,  gözlə  görünən,  gözlə 
görünməyən,  makro  və  mikro  canlılar  var  və  bu  canlılar  elə 
cəm halda bütövlükdür. Tam cansızlıq yoxdur, çünki Günəş və 
ulduzlar  var,  onlar  hər  şeyi  hərəkətdə  saxlayır.  Hərəkətin  də 
ə
sasını qeyri-bərabərliklər, qeyri-hamarlıqlar təşkil edir. (Qeyd: 
baza  hərəkəti  kosmik  fəzanın  özündə,  boş  məkanda,  yəni, 
ulduzların  və  planetlərin  olmadığı  boş  məkanda,  axtarmaq 
daha məqsədəuyğun olar. Kosmik fəzanın hərəkətindən, fəzanın 
özünü təşkil edən elementlər axınının qarşılaşmasında ulduzlar 
meydana gəlir. Ulduzlar da kosmik fəzaya-“boş məkana” əlavə 
hərəkət  verir.  Deməli,  qüvvənin  kəmiyyət  baxımından  ümumi 
çoxluğu  kosmik  fəzadadır,  lakin  qarşılaşma,  bundan  meydana 
gələn  güclü  enerji  mənbəyi  isə  ulduzlardadır,  sonra  isə 
planetlərdədir.  Bu  baxımdan  belə hesab etmək olar ki, kosmik 
enerjinin  əsas  “mənşəyi”  elə  kosmik  fəzadır.  Şərti  başlanğıc 
elə  fəzanın  özüdür).  Bərk  materiyalardan  fəzanın  əmələ 
gəlməsi  bir  qədər  ağlabatan  deyil.  Əksinə,  fəzadan  obyektlər 
yarana bilər.  

34 
 
Dərəcələnən  canlılar  var.  Belə  təxmin  etmək  olar  ki, 
torpaqdan,  sudan,  Günəş  enerjisindən  yeni-yeni  canlıları 
(nisbətən hərəkət edən varlıqları) meydana gətirmək olar. Eyni 
zamanda  onu  da  qəbul  etmək  olar  ki,  təbii  olaraq  yeni-yeni 
canlılar  meydana  gələ  bilər.  Bu,  hər  şeydən  öncə  kainatda  və 
təbiətdə  dəyişən  qanunauyğunluqlardan  asılıdır.  Həmin 
prinsipdən  çıxış  edərək  hesab  etmək  olar  ki,  canlıların 
təkamülü mövcuddur, bu gün də davam etməkdədir. Canlıların 
insan  qolu  isə  hələlik  yetkin  mərhələdədir.  Dəyişmə  ehtimalı 
da  ola  bilər.  (Qeyd:  təkamül  anlayışına  da  nisbi  baxmaq 
lazmıdır. Bir tərəfdən hesab etmək olar ki, Yer kürəsinin, eləcə 
də  Günəş  sisteminin  heç  başlanğıcı  olmayıb.  Tarix  yoxdur. 
Kainat  şaquli,  üfiqi  qaydada  təkamülə  məruz  qalmayıb  və 
başlanğıc zamanı yoxdur. Zaman yalnız insanlar üçündür. Yer 
kürəsində təkamül heç də Yer kürəsinin özünün inkişafı, forma 
və məzmun dəyişmələri ilə bağlı deyil. Yəni, endogen proseslər 
heç  də  kökündən  getməyib.  Sadəcə  olaraq  daşqınlar,  buz 
ərimələri  sayəsində  baş  verən  Yerüstü  dəyişikliklər  müəyyən 
canlıların  məhv  olmasına  gətirb  çıxarıb.  Yeniləri  yaranıb. 
Təkamülün olmaması ehtimalı onu da deməyə əsas verir ki, Yer 
kürəsinin  baza  olaraq  geoloji  və  coğrafi  -burada  kainatdan 
asılı olaraq dəyişmələrdən irəli gələn- tarixi yoxdur. Yer kürəsi 
necə var, eləcə də qalıb və qalmaqda davam edir. Yer kürəsinin 
yaranma  tarixi  yoxdur.  Digər  tərəfdən,  əksinə  olaraq  hesab 
etmək  olar  ki,  Kainatın  tarixi  var,  kainat,  Günəş  sistemi 
yaranıb.  Yer  kürəsi  meydana  gəlməyə  başlayıb.  Yer  kürəsinin 
özündə  belə  kəmiyyət  dəyişikliyi,  forma  dəyişikliyi,  Günəş 
sistemindən  məsafə  dəyişikliyi  olub.  Kainatın,  Günəşin  şaquli 
və  üfiqi  tarixi  formalaşma  tarixi  mövcuddur.  Köklü  təbiət 
dəyişiklikləri  olub,  bu  dəyişikliklər  endogen  və  eksogen 
təsirlərin  sayəsində  meydana  gəlib.  Yer  kürəsində  atmosfer 
meydana  gəlib,  kürə  özü  materiklərə  bölünüb,  zaman-zaman 
canlılar  yaranıb,  bu  canlılar  təkamülə  məruz  qalıb.  Yer 
kürəsinin  tarixi  (eləcə  də  başqa  planetlərin)  mövcuddur  və 

35 
 
dəyişikliklər  yenə  də  davam  etməkdədir  və  bu,  gələcəkdə 
hansısa bir köklü dəyişikliyə aparıb çıxaracaq).  
Bu  prizmadan  irəli  gələrək  hesab  etmək  olar  ki,  bizim 
hesab  etdiyimiz  canlı  aləm  “cansız”  aləmdən  meydana  gəlib. 
Sonda da “cansız” aləmə çevrilir. Dini baxımdan desək, ruhdan 
meydana  gəlib,  ruha  da  çevrilir.  Bu  o  deməkdir  ki,  canlılar 
ə
slində tam ölmürlər, formalarını dəyişirlər. Nisbətən az cansız 
aləmin tərkibinə qatılırlar. Bir çox hallarda formanın dəyişməsi 
tərkibin  dəyişməsinə  səbəb  olsa  da,  lakin  tam  da  dəyişməsinə 
gətirib  çıxarmır.  Bu  baxımdan  ruh  aləminin  canlı  olması 
(burada  hərəkətdə  olması,  əbədi  olması,  kaintaın  tərkibi 
olması)  qənətinə  gəlmək  olur.  Bununla  yanaşı,  insanların  canı 
cismani  olaraq  torpağa  qarışır.  Tərkib  tam  itmir,  torpaqla 
birləşir, müəyyən çevrilmələr baş verir.