XII bob, KARTALAKDAN FOYDALANISH USULIARI 12.1. Kartalardan foydalanish tarixida Kartalardan foydalanish — kartografiyaning alohida bo'limi bo'lib, kartografik asarlarni ilmiy, amaliy, o 'quv va boshqa sohalarda qollash masalalarini, kartalar bilan ishlash usullari va uslublarini, olingan natijalarni baholash va ularning samaradorligini oshirishni o'rganadi.
Inson kartografik tasvirdan qadimdan foydalanib kelgan: kartada oriyentir obektlari, dastlabki qabilalar joyiashgan yerlar, ov qilinadigan va mol boqish joylari tasvirlangan. Qadimgi Misrda, antik Gretsiyada va Rimda kartalar orqali masofalar va maydonlar o'lchangan. O'rta asrlarda esa kanalardan dengizda suzishda foydalanishgan. O'rta asrning mashhur kartografi Gerard Merkator (1512) o'zining kartalari, atlaslari va globuslaridan foydalanish uchun ko'rsatmalar yozib qoldirgan.
Merkator nomini jahonga mashhur etgan 18 varaqdan iborat silindrik proyeksiyali «Dunyo kartasi»da maxsus ko'rsatma keltirgan bo'lib, unda masofalarni joyda o'lchash usullari va matnda u qanday joylar uchun loksodromiyani ortodromiyaga qaraganda qo'llash ma'qulligini tushuntirgan (12.1-rasm). Ushbu kartaning boshqa varaqlarida Merkator navigatsiya masalarini yechish bo'yicha ko'rsatmalar bergan. Bu bilan mashhur kartograf kartalarni yaratish va ulardan foydalanish uslublarini bir-biriga bog'lagan.
Kartalardan foydalanishning ilmiy izlanishlarda qo`llanilishi XVIII-XIX asrlarga oid bo'lib, bu vaqtga kelib Yer haqidagi fanlarda juda ko'plab mavzuli kartalar tuzilgan, ularni tartibga solish jarayonida yangi mavzuli kartalar tuzila boshlandi. Kartalar boshqa ilmiy izlanishlar uchun asos bo'lib xizmat qildi. kartalar orqali global qonuniyatlar, voqea va hodisaiar orasidagi bog'liqliklar va hali kashf etilmagan obektlar oldindan aytib berildi.
Kartalardan foydalanish ma'lum darajada geografik zonallik fundamental qonuniyatlarini ochishga imkon yaratdi. 1817-yili A. Gumboldt teng chiziqlar usulini qo'llab birinchilardan bo'lib, Shimoliy yarim sharlar «izotermik chiziqlar»
12.1-rasm. G. Merkatorning 18 varaqli dunyo kartasi. Harflar bilan vrezkalar ajratgan, ularda kartadan foydalanish yo'llari berilgan. A — kartada masofalarni o'lchash izohi; B — yo'naiishlar diagrammalafidan foydalanish uchun qisqacha ko'rsatmalar; ff — navigatsiya masalalarini yechish uchun chizma.
