Kasbiy faoliyat psixologiyasi

Masalaning qo’yilishi.
Har qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, 
psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy 
ahamiyatga ega bo‘lgan masalani aniqlashdan, shuningdek, bu masala fanda 
qanchalik o‘rganilganligini bilish uchun mazkur mavzuga oid adabiyotlarni 

---

13 
o‘rganishdan boshlanadi. 
2.
Tekshirish metodikasini tanlash.
Psixologik kuzatishlar turli metodlar (bu 
metodlar haqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Ishning 
muvaffaqiyatli chiqishi ko‘p jihatdan metodni tanlashga bog‘liq bo‘ladi. 
3.
 Aniq ma’lumotlarni to’plash.
Ma‘lumotlar, I. P. Pavlov ta‘biri bilan 
aytganda, olim uchun go‘yo havodek zarur narsadir. To‘plangan ma‘lumotlar 
o‘rganilayotgan muammoga mos kelishi zarur. Ilmiy ma‘lumotlarga bo‘lgan asosiy 
talab - ularning to‘liq va izchil bo‘lishidir. To‘plangan ma‘lumotlar 
o‘rganilayotgan masalani har jihatdan tavsiflab berishi kerak. 
4.
 Aniq ma’lumotlarni ishlash.
To‘plangan ma‘lumotlarni matematik va 
mantiqiy jihatdan ishlab chiqish umumiylikni, tipiklikni topish va ularni tasodifiy 
materiallardan ajratish imkonini beradi. Bunda to‘plangan materiallarning o‘rtacha 
miqdori (arifmetik, kvadrat va h.k.), foizi va boshqalar aniqlanadi, songa oid 
ma‘lumotlar jadvallarga joylashtiriladi, grafik, diagramma ko‘rinishlarida aks 
ettiriladi. Murakkab mutanosiblikdagi ma‘lumotlarni aniqlashda esa variatsion 
statistika metodlari qo‘llanadi. 
5.
Qonuniyatning ifodalanishi.
Bu tekshirishning eng qiyin va mas‘uliyatli 
bosqichi hisoblanadi. Chunki bu bosqichda ma‘lumotlarning mohiyatini chuqur 
tushunish, ularning o‘zaro bog‘liqlikni hisobga olish kerak bo‘ladi, binobarin, bitta 
ma‘lumotdan turlicha xulosa chiqarish mumkin. Ko‘pincha chiqarilgan xulosalar 
taxminiy xususiyatga ega bo‘lib, keyingi tekshirishlar, aniqlashlar uchun asos 
bo‘ladi. 
6.Qonuniyatni amalda qo’llash.
Aniqlangan qonuniyat ma‘lum bir amaliyot 
sohasida, masalan, tergov jarayonida gumon qilinuvchini so‘roq qilish 
psixologiyasini o‘rganishdan to‘plangan tajriba keyingi tergov jarayoni uchun 
kerak bo‘ladi. Ko‘pgina xodimlar amaliy faoliyatlarida hamisha shaxsiy hamda 
boshqalarning tajribalarini umumlashtiradilar. Lekin, shunday bo‘lsa ham, har 
holda bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan yetarli asoslangan bo‘lmaydi, 
boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi. 
Kasbiy faoliyat psixologiyasi fani o‘rganishi kerak bo‘lgan qonuniyatlarni 

---

14 
quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 
1)
shaxs va mexnat faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan psixik 
qonuniyatlar; 
2)
soha egasining psixikasini o‘rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar; 
3)
kasb egalariga har hil sabablar bilan murojaat qiladigan fuqarolarning 
psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar.
Hozirgi kunda o‘zbek psixolog olimlari ushbu muammolar ustida ilmiy 
izlanishlar olib bormoqdalar. 
Kasbiy faoliyat psixologiyasining o‘ziga xos prinsiplari mavjud. Har qanday 
usulda o‘tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator prinsiplarga rioya qilishni talab 
etadi. Masalan: subyektiv (psixologik) asosga nisbatan obyektiv (moddiy) asosning 
birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning yetakchilik roli, psixik 
hodisalarning o‘ziga xos bog‘liqligi prinsipi, psixologik faoliyatni o‘rganishda 
obyektivlik prinsipi, nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi prinsipi. 
Subyektiv asosga nisbatan obyektiv asosning birlamchiligi prinsipi 
psixika 
moddiy bo‘lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi. 
Shaxsni o‘rganishda biz psixik faoliyatning ko‘plab tashqi ko‘rinishlariga duch 
kelamiz. Ulardan asosiylari: 
- og‘zaki va yozma nutq. Psixolog uchun shaxsning o‘zi (shaxsiy hisobot 
ma‘lumotlari) haqidagi mulohazalari g‘oyat muhim hisoblanadi. Nutq orqali 
shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarashlari, intilishlari, bilimi va boshqalar haqida 
xulosaga kelish mumkin; 
-
shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o‘z qo‘llari 
bilan yasagan buyumlar, asbob-uskunalar, turli yasamalar, rasmlar va boshqalar 
aniqroq ma‘lumot beradi; 
-
psixik faoliyatning tashqi ko‘rinish va tanada namoyon bo‘lishi. Bu ko‘z 
qarashining ma‘nodorligi, yuz mimikasi, imo-ishora, nafas olish va qon 
aylanishining o‘zgarishi, miya elektr faolligining o‘zgarishi va hokazo. 
Shuni ham ta‘kidlab o‘tish zarurki, bunday holatda faqat psixikaning tashqi 
namoyon bo‘lishigina emas, balki psixikaning o‘zi tashqi namoyon bo‘lishiga 

---

15 
qarab ham o‘zgaradi. Masalan, soha egasi ishida xatoga yo‘l qo‘ydi. Ushbu faktni 
aniqlashdan avval xatoning sabablarini bilish lozim. 
Psixikani tashqi namoyon bo‘lish shakli orqali o‘rganish vositali bilish 
deyiladi. Psixologiya fani tarixida uzoq yillarga qadar psixikani o‘rganishning 
asosiy metodi sifatida o‘z-o‘zini kuzatish (introspensiya) metodidan foydalanib 
kelingan. Biz o‘z ichki dunyomizni bevosita his qilamiz. Psixologiya uchun o‘z-
o‘zini kuzatish metodi o‘ta qulay tuyo`ladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, 
chunki o‘z-o‘zini kuzatish ko‘pincha umumiydan oddiy yoki tasodifiyni farqlash 
imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto‘g‘ri ko‘rsatadi.