Kasbiy faoliyat psixologiyasi

qaytarishdir.
Bu qaytarish qayd qilingan obraz 
sifatida inson ongida uzoq muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo`lganda, 
ob’ektivlashadi
, ya‘ni o`z kuchini va mavjudligini ko`rsatadi. Shuning uchun ham 
agar chet el tajribasiga murojaat qiladigan bo`lsak, u yerda biror g`oyani ongga 
singdirish uchun bir odam yoki biror guruh o`z siyosiy, mafkuraviy yoki boshqa 
qarashlarini bir xil so`zlar va iboralar, harakatlar bilan qaytaraveradi va shu yo`l 
bilan ko`pchilikning ma‘qullashiga erishadi. Ayniqsa, saylov oldi tadbirlarida ana 

---

155 
shu usul keng qo`llaniladi. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy ustanovkalarni 
o`zgartirishning usullari va psixologik vositalari orqali ham dunyoqarashni 
o`zgartirishga erishish mumkin. 
O‗qituvchilar jamoasi har qancha o`rinishidan qat‘iy nazar, ta‘lim jarayonida 
tarbiyasi qiyin o‗smirlar ham uchrab turadi. Hozirgi davrda bunday o‗quvchilar 
bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe‘l atvordagi nuqsonlarning hatti-
harakati nosog‗lomligining oldini olish va tuzatish yo‗llari ilmiy asosda ishlab 
chiqilgan.
Tadqiqotlarning ko‗rsatishicha, tarbiyasi qiyin, injiq, xulqi salbiy 
bolalarning kelib chiqishining ijtimoiy sabablaridan tashqari, pedagogik va 
psixologik sabablari ham mavjud. O‗quvchilarda nojo‗ya hatti-harakatlar paydo 
bo‗lishining sabablari va turtkilar har hildir. Qonunni buzishi yoki qoidaga hilof 
ish qilishi darajasiga qarab tarbiyasi qiyin o‗smirlar jinoiy qonunbuzar va oddiy 
qoidabuzar (tartibbuzar) guruhlarga ajratiladi. 
Shaxsning biologik o‗sishidagi nuqsonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, 
o‗qishga salbiy ta‘sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi qusurlar 
tarbiyasi qiyinlarni keltirib chiqaradi. Shaxsning psixik o‗sishidagi kamchiliklar, 
chunonchi, aql idrokning zaif rivojlangani, irodaning bo‗shligi, hissiyotning 
kuchsizligi, zarur ehtiyoj va qiziqishlarning mavjud emasligi, o‗smirning intilishi 
bilan mavjud imkoniyati o‗rtasidagi nomutanosiblik va hokazolar hatti-harakatni 
izdan chiqaradi. Shaxsning fazilatlari tarkib topishidagi nuqsonlar: axloqiy 
hislarning yetishmasligi, o‗qituvchi, sinf jamoasi, oila a‘zolari bilan noto‗g‗ri 
muloqot, ishyoqmaslik, bo‗sh vaqtni to‗g‗ri taqsimlamaslik va boshqalar ham 
salbiy qiliqlarni vujudga keltiradi. Shaxsning bilim, o‗quv faoliyatidagi 
kamchiliklari: aqliy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muhim 
bilim, ko‗nikma va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktab faoliyatidagi, 
o‗qitishdagi nuqsonlar tarbiyaviy chora va tadbirlardagi xatolar ham shular 
jumlasiga kiradi. Maktabdan tashqari muhitning ta‘siridagi nuqsonlar, chunonchi, 
oilada pedagogik-psixologik bilimlarning yetishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, 
ota-onaning ichkilikka va shahvoniy hayotga berilishi, balog‗atga yetmagan 

---

156 
tengqurlarining ta‘siri, madaniy-ma‘rifiy ishlab chiqarish jamoalari hamda 
jamoatchilik qurshovidaga kamchiliklar ham tarbiyasi qiyin o‗smirlar ko‗payishiga 
sabab bo‗ladi.
Tarbiyasi qiyinlarni o‗rganishda kinolavhalar, yuridik varaqa, ishontirish, 
rag‗batlantirish, bo‗ysundirish, qo‗rqitish, «sun‘iy qiyin holatni yaratish» singari 
usullardan 
foydalaniladi. 
Shulardan 
ayrimlarining 
mohiyatiga 
qisqacha 
to‗xtalamiz. 
Odatda novella, voqea, hikoya, sarguzasht, ocherk kabi adabiy asarlardan 
foydalanish o‗smirlar hatti-harakatining sabablarini o‗rganishda yaxshi samara 
beradi. O‗qituvchi, sinf rahbari yoki ichki ishlar xodimlari tomonidan tarbiyasi 
qiyin o‗smirlarga tegishli asardan parcha o‗qib beriladi, so‗ng ularda qanday 
qo‗zg‗alish yoki ta‘sirlanish paydo bo‗layotganligi kuzatiladi. Tajriba qoidasiga 
binoan, o‗qilgan parchada o‗smirlarning sarguzashti, ajoyibot va g‗aroyibotlar o‗z 
aksini topishi shart. 
Agar usul o‗zining ijobiy natijasini ko‗rsata olmasa, boshqa vositalarni 
qo‗yish maqsadga muvofiqdir. Navbatdagi bosqichda ulardan o‗qilgan asar 
personaji yoki bosh qahramonining o‗rnida bo‗lganida qanday ish tutishi so‗raladi. 
Shu yo‗l bilan har bir o‗smirni qanday hodisalar qiziqtirishi va unda qanday salbiy 
hatti-harakat yoki illat mavjudligi aniqlanadi. O‗qituvchi o‗quvchilar bilan 
muloqotda har bir o‗smirdan asarning bosh obrazi yoki personajiga munosabatini 
so‗rashi lozim. Chunki shaxsiy mulohazalar zaminida o‗smirning ruhiy 
dunyosidagi turli kechinmalar aks etadi. Shu tufayli ularning nojo‗ya hatti-
harakatlari nimalar bilan bog‗liq ekanligi o‗qituvchiga ayon bo‗ladi.
Tajriba o‗tkazishda matnni o‗qilayotganda psixologik pauzaga, ravon 
ohangga, o‗qish sur‘ati va ritmiga alohida e‘tibor berish lozim. Ana shu qoidalarga 
rioya qilinsagina matnning ta‘siri ortadi, o‗smirdagi muayyan kechinmalarning 
tashqi ifodasi tez ko‗rinadi. O‗smirlar xususiyatiga mos matnlarni tanlash, ularning 
hajmiga va mazmuniga e‘tibor berish alohida ahamiyat kasb etadi. Tanlangan 
matnlar tarbiyasi qiyin o‗smirlarning o‗ziga xos va yosh xususiyatlariga, ichki 
imkoniyatlariga mutlaqo mos bo‗lishi shart. 

---

157 
Qonunbuzarlikning sababini aniqlash usullaridan yana biri - syujetli 
fotosuratlar yoki rasmlar bilan tajriba o‗tkazishdir. Buning ma‘nosi va maqsadi 
o‗smirlarning salbiy hatti-harakatlarini keltirib chiqaradigan qanday motivlar 
mavjudligini, shuningdek, ular qaysi ta‘sirlarga osonroq berilishini aniqlashdir. 
Tarbiyasi qiyin o‗smirlardagi xususiyatlarni o‗rganishning yana bir yo‗li 
alohida-alohida suhbat o‗tkazish orqali ularning ruhiy kechinmalari bilan 
tanishishdir. Suhbat kezida yaxshi va yomon xulq-atvor, hatti-harakatlar yuzasidan 
keng ma‘lumotlar to‗planadi. Mazkur jarayonda amalga oshiriladigan har hil hatti-
harakatlarni baholash, ularni sharhlab berish lozim. Hatti-harakatni baholashda 
o‗smirga qo‗yilgan ayb yo tan olinadi, yoki mutlaqo u inkor etiladi. Biroq 
o‗tkazilgan suhbatlar o‗smirning psixik dunyosiga shunday nozik ta‘sir qilishi 
kerakki, natijada unda vijdon azobi, o‗ng‗aysizlik tuyg‗usi vujudga kelsin. O‗smir 
shaxsiyatiga tegadigan muomala qilish man etiladi. Hamma vaqt suhbat davomida 
iliq psixologik iqlim, do‗stona munosabat, qulay mikromuhit bo‗lmog‗i shart. 
Faqat shundagina mavjud imkoniyatlardan unumli va samarali foydalanish 
mumkin. O‗smirlar bilan suhbat orqali ularning kelajak rejalari, orzu-umidlari, 
intilishlari, jismoniy va aqliy mehnatga yaroqliligi aniqlanadi. 
O‗smirlarning tipologik xususiyatlariga binoan bir nechta shartli guruhga 
ajratish mumkin. 
Tarbiyasi qiyin o‗smirlarning