Kasbiy faoliyat psixologiyasi
Yüklə 73,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
8.1. Tarbiyalash va o‘z-o‘zini tarbiyalash psixologiyasi. O‘qituvchi va o‘quvchi: ta‘lim jarayonida muloqot va hamkorlik. Tayanch so`z va iboralar: Ijtimoiy munosabatlar mahsuli, muloqotning turi va shakllari, insoniy munosabatlar, o‘zaro til topishish, bir-birini tushunish, kasbiy faoliyat sohasi, shaxslararo munosabatlar, muloqotning kommunikativ tomoni, muloqotning interaktiv tomoni, muloqotning perseptiv tomoni, Shaxs - ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining eng asosiy sababi - uning doimo insonlar davrasida, ular bilan o‗zaro ta‘sir doirasida bo‗lishini anglatadi. Bu shaxsning eng yetakchi va nufuzli faoliyatlaridan biri muloqot ekanligiga ishora 163 qiladi. Muloqotning turi va shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat bevosita «yuzma-yuz» bo‗lishi, yoki u yoki bu texnik vositalar (telefon, telegraf va shunga o‗xshash) orqali amalga oshiriladigan; biror professional faoliyat jarayonidagi amaliy yoki do‗stona bo‗lishi; sub‘ekt-sub‘ekt tipli (dialogik, sheriklik), yoki sub‘ekt-ob‘ektli (monologik) bo‗lishi mumkin. Insoniy munosabatlar shunday o‗zaro ta‘sir jarayoniki, unda shaxslaro munosabatlar shakllanadi va namoyon bo‗ladi. Bunday jarayon dastlab odamlar o‗rtasida ro‗y beradigan fikrlar, his-kechinmalar, tashvishu - quvonchlar almashinuvini nazarda tutadi. Odamlar muloqotda bo‗lishgani sari, ular o‗rtasidagi munosabatlar tajribasi ortgan sari ular o‗rtasida umumiylik, o‗xshashlik va uyg‗unlik kabi sifatlar paydo bo‗ladiki, ular bir - birlarini bir qarashda tushunadigan yoki «yarimta jumladan» ham fikr ayon bo‗ladigan bo‗lib qoladi, ayrim xollarda esa, ana shunday muloqotning tig‗izligi teskari reaksiyalarni - bir- biridan charchash, gapiradigan gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi. Masalan, oila muhiti va undagi munosabatlar ana shunday tig‗iz munosabatlarga kiradi. Faqat bunday tig‗izlik oilaning barcha a‘zolari o‗rtasida emas, uning ayrim a‘zolari o‗rtasida bo‗lishi mumkin (ona - bola, qaynona - kelin va x-zo). O‗zaro munosabatlarga kirishayotgan tomonlar munosabatdan ko‗zlaydigan asosiy maqsadlari - o‗zaro til topishish, bir-birini tushunishdir. Bu jarayonning murakkabligi, kerak bo‗lsa, «jozibasi», betakrorligi shundaki, o‗zaro bir hil til topishish yoki tomonlarning aynan bir hil o‗ylashlari va gapirishlari mumkin emas. Agar ana shunday vaziyatni tasavvur qiladigan bo‗lsak, bunday muloqot eng samarasiz, eng beta‘sir bo‗lgan bo‗lar edi. Masalan, tasavvur qiling, uzoq vaqt ko‗rishmay qolgan do‗stingizni ko‗rib qoldingiz. Siz undan xol-ahvol so‗radingiz, lekin u tashabbusni sizga berib, nimaiki demang, sizni ma‘qullab, gapingizni qaytarib turibdi. Bunday muloqot juda bemaza bo‗lgan va siz ikkinchi marta o‗sha odam bilan iloji boricha rasman salom - alikni bajo keltirib, o‗tib ketavergan bo‗lardingiz. Ya‘ni, muloqot faoliyati shunday shart-sharoitki, unda har bir 164 shaxsning individualligi, betakrorligi, bilimlar va tasavvurlarning hilma-hilligi namoyon bo‗ladi va shunisi bilan u insoniyatni asrlar davomida o‗ziga jalb etadi. Har qanday faoliyatdan zerikish, charchash mumkin, faqat odam muloqotdan, ayniqsa, uning norasmiy samimiy, bevosita shaklidan charchamaydi, yaxshi suhbatdoshlar doimo ma‘naviy jihatdan rag‗batlantiriladilar. XX1 asrda yashar ekanmiz, odamning eng tabiiy bo‗lgan muloqotga ehtiyoji, uning sirlaridan habardor bo‗lish va o‗zgalarga samarali ta‘sir eta olishga bo‗lgan intilishi yanada oshdi va buning qator sabablari bor. Birinchidan, industrial jamiyatdan axborotlar jamiyatiga o‗tib bormoqdamiz. Axborotlarning ko‗pligi aynan inson manfaatiga aloqador ma‘lumotlarni saralash, u bilan to‗g‗ri munosabatda bo‗lishni taqozo etdi. Axborot XXI asrda eng nodir kapitalga aylandi va bu o‗z navbatida insonlarga zarur axborotlar o`zatilishi tezligi va tempini o‗zgartiradi. Ikkinchidan, turli kasbiy faoliyat sohasida ishlayotgan odamlar guruhining ko‗payishi, ular o‗rtasida munosabatlar va aloqaninng dolzarbligi axborotlar tig‗iz sharoitda oddiygina muloqotni emas, balki professional, bilimdonlik asosidagi muloqotni talab qiladi. Umuman, XX1 asrning korporatsiyalar asri deb, bashorat qilayotgan iqtisodchilar ham bu korporatsiya insonlarning o‗zaro til topishlariga qaratilgan malakalarning rivojlangan, mukammal bo‗lishi haqida gapirmoqdalar. Undan tashqari, bu kabi korporativ aloqa ko‗p xollarda bevosita yuzma-yuz emas, balki zamonaviy texnik vositalar - uyali aloqa, fakslar, elektron pochta, Internet kabilar yordamida aniq va lo`nda fikrlarni uzatishni nazarda tutadi. Bu ham o‗ziga xos muloqot malakalarining ataylab shakllantirilishini taqozo etadi. Uchinchidan, oxirgi paytlarda shunday kasb-hunarlar soni ortdiki, ular sotsionomik guruh kasblar deb atalib, ularda «odam-odam» dialogi faoliyatning samarasini belgilaydi. Masalan, pedagogik faoliyat, boshqaruv tizimi, turli hil xizmatlar (servis), marketing va boshqalar shular jumlasidandir. Bunday sharoitlarda odamlarning ataylab muloqot bilimdonligining oshirilishi mehnat mahsulini belgilaydi. Shuning uchun ham muloqot, uning tabiati, texnikasi va strategiyasi, 165 muloqotga o‗rgatish (sotsial psixologik trening) masalalari bilan shug‗ullanuvchi fanlarning ham jamiyatdagi o‗rni va salohiyati keskin oshdi. Shaxslararo munosabatlarni o‗rganish psixologiya fanida eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Chunki inson shaxsining eng nuf uzli va yetakchi faoliyatlaridan biri bo‗lgan muloqot va u orqali o‗zaro munosabatlar odamlar orasida umumiylik, o‗xshashlik, uyg‗unlik kabi sifatlar paydo bo‗lishiga olib keladi. Ayniqsa, oila muhitida shaxslararo munosabatlarning, chunonchi, ota -ona va farzand orasidagi munosabatlarning o‗ziga xos tomonlari shaxsning hayoti, faoliyatining samarasi va mazmuniga bevosita ta‘sir etadi. Shunday ekan, insonlar orasida amalga oshadigan shaxslararo munosabatlar, ularning turli psixologik xususiyatlarini o‗rganish masalasi ijtimo iy psixologiya fanida muhim va dolzarb muammolardan hisoblanadi. Muomala shaxslararo munosabatlarning shunday ko‗rinishidirki, uning yordamida odamlar o‗zaro psixik jihatdan aloqaga kirishadilar, o‗zaro axborot almashinadilar, ta‘sir o‗tkazadilar, ta‘sirl anadilar, idrok etadilar, tushunish va baxolash jarayonlarini kechiradilar. Shuning uchun muomala ijtimoiy psixologik xodisa, ijtimoiy kategoriya sifatida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida bevosita ishtirok etib, hamkorlik faoliyatining moddiy, ma‘naviy, emotsional, kognitiv, motivatsion, regulyativ qirralarini aks ettiruvchi ob‘ektiv va sub‘ektiv ehtiyoj sifatida vujudga keladi, ijtimoiylashuvning asosiy omili, negizi vazifasini bajaradi. Shaxslararo munosabatlarda muomalaning inson psixik dunyosiga ta‘siri masalalarini psixolog olimlardan L.S.V igotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, B.G.Ananyev, A.V.Zaporojets, A.A.Bodalev, B.F.Lomov, A.A.Leontyev, M.I.Lisina tadqiqot ishlarini olib borganlar. L.S.Vigotskiy bola shaxsi ruxiy dunyosi rivoji va taraqqiyotida muomalani tushuntirib deydi: ―Bola shaxsiy faolligini namoyon bo‗lishining asosiy yo‗li kattalar bilan muomalasi hisoblanadi … . Uning 166 tashqi olamga munosabati hamisha boshqa odam orqali munosabat bildirishdir‖. L.S.Vigotskiy fikricha, ontogenezda genetik jihatdan birlamchi o‗zaro ta‘sir baxs, dialogdir; ikkilamchi esa , individning ongi, ruxiy jarayonlarining individualligidir: ―Biz madaniy rivojlanishning umumiy genetik qonunini mana shunday shaklda ifodalashimiz mumkin: bolaning madaniy o‗sishida har qanday funksiya baholanishi uchun ikki marta, ikki hil rejada paydo bo‗ladi, avval ijtimoiy, keyin psixologik, shuningdek, shaxslararo interpsixologik kategoriya sifatida so‗ng bola ichki dunyosida intropsixologik kategoriya tariqasida‖. L.S.Vigotskiy shuningdek shaxslararo munosabatlarda asosiy qurol va vosita muomala jarayoni ekanligini uqtiradi. Uning fikricha, shaxslararo munosabatlarda dastavval muomala asosiy vosita, so‗ngra esa, xulq atvor vositasi turadi. Chunki inson yakka qolgan paytda ham muomala funksiyasini o‗zida saqlaydi. L.S.Vigotskiy qarashlaridan yana shu jihat ko‗rinadiki, muomala intereorizatsiya, ya‘ni ichki nutq va ektereorizatsiya, ya‘ni tashqi nutq, muomala shakllarida namoyon bo‗ladi. Bundan ko‗rinadiki, muomala tufayli shaxs ijtimoiylashuvi yuzaga keladi. Demak, L.S.Vigotskiyning muomala, shaxslararo munosabatlar psixologiyasiga oid fikrlari nihoyat qimmatli, chunki unda biz shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni uchun muhim asos sif atida muomalani ko‗ramiz va shaxs shakllanishida bu jarayonning qimmati cheksiz ekanligini yanada anglaymiz. V.M.Bexterevning boy merosida shaxslararo munosabatlar muammosi, xususan, muomala mavzusi ijtimoiy psixologik nazariya jixatidan o‗rganilgandir. Uning qarashlarida insonlarning o‗zaro ta‘sir etishlari muhim muammo sifatida talqin etiladi. V.M.Bexterev ijtimoiy xayotda muomalaning rolini tavsiflab, uning funksiyalarini hamkorlik faoliyatini amalga oshirish mexanizmi sifatida ajratib talqin qiladi. 167 Uning fikricha, shaxsning atrofdagilari bilan muomalasi qanchalik hilma hil va boy bo‗lsa, shunchalik uning taraqqiyoti muvaffaqiyatli amalga oshadi. V.M.Bexterev muomalaning ijtimoiy roli va funksiyasini taxlil etishda uning ko‗rinishlari bo‗lmish taqlid va ta‘sirlanish ahamiyatiga to‗xtaladi. Uning fikricha, taqlid bo‗lmasa, shaxs ham yuzaga kelmas edi. Chunki taqlid o‗z materialini muomaladan olishini uqtiradi. Ta‘sirlanish esa, ijtimoiy jarayonlar namoyon bo‗lishining omili tariqasida qaraladi. V.M.Bexterev muomalani shartli ravishda bevosita va bilvosita turlarga ham ajratadi. Bilvosita muomala tarkibiy qismlari sifatida xat, telefon, telegramma, erkalash, urishish va boshqalarni olsa, bevosita muomala turiga nutqni kiritadi. Shuni ta‘kidlash joizki, muomalani eksperimental o‗rganish ishini V.M.Bexterev tomonidan amalga oshirilgandir. V.N.Myasihevning «Shaxsning munosabatlar psixologiyasi» konsepsiyasiga ko‗ra, shaxs ―dialogik‖ xususiyatli, muomalaning shaxsiy tajribasi va boshqa odamlar bilan o‗zaro munosabat maxsuli sifatida namoyon bo‗ladi. Shu tufayli shaxsda qiziqish darajasi, emotsiya kuchi, xoxish, extiyoj, ijtimoiy yo‗nalganlik kabi shaxsni xarakatlantiruvchi ichki kuchi tarkib topadi va bu uning kechinmalari, xulqida, xarakatida ifodalanadi. V.N.Myasihevning shaxslararo munosabatlar psixologiyasiga oid asarlarining taxlilidan ko‗rinadiki, muomala jarayoni shaxsning xususiyatlari, xarakteri, mayili, qobiliyatiga ta‘sir etishdagina rivojlanmasdan, balki muloqotda ishtirok etuvchilarning psixik jarayonlari bilan ham bog‗liqligi namoyon bo‗lar ekan. Shuning uchun V.N.Myasihev ishlarining alohida tomoni muomala, uning psixologik tuzilmasi bilan muloqot ishtirokchilari psixik jarayonlari orasidagi munosabat xususiyatlarini ochib berilishida yaqqol ko ‗rinadi. Shaxslararo munosabatlarda yuzaga keladigan uch hil vazifalar va 168 murakkab jarayon to`zilmasini G.M.Andreeva ―Ijtimoiy psixologiya‖ kitobida ushbu tuzilishini taklif etadi: 1) muloqotning kommunikativ tomoni, ya‘ni o‗zaro munosabat yoki muloqotga kirishuvchilarning o‗rtasida ma‘lumotlar almashinuvi jarayoni sifatida; 2) muloqotning interaktiv tomoni, ya‘ni muloqotga kirishuvchilarning xulq atvorlariga ta‘sir jarayoni sifatida; 3) muloqotning perseptiv tomoni, ya‘ni muloqotga kirishuvchilarning bir birlarini idrok etishlari va tushunchalari bilan bog‗liq jarayon sifatida. O‗zaro munosabatlarda muloqotning psixologik jihatdan murakkab ekanligini B.F. Parigin shunday yozadi: ―Muloqot shunchalik ko‗p qirrali jarayonki, unga bir vaqtning o‗zida quyidagilar kir adi: a) individlarning o‗zaro ta‘sir jarayoni; b) individlar o‗rtasida axborot almashinuvi jarayoni; c) bir shaxsning boshqa shaxsga munosabati jarayoni; d) bir kishining boshqalarga ta‘sir ko‗rsatish jarayoni; e) bir biriga hamdardlik bildirish imkoniyati; f) shaxslarning bir birini tushunishi jarayoni‖. Demak, shaxslararo munosabatlar, ya‘ni muloqot jarayoni odamlar amalga oshiradigan faoliyatlar orasida eng murakkabligi va ko‗p qirraliligi bilan xarakterlanar ekan, ijtimoiy psixologiya fanida olib borilgan jahon psixologlarining juda ko‗p tadqiqotlari sh u fenomenni shaxs uchun ham zarur, ham oddiy, ham ta‘sirchan deb qaraydi. Aslida har bir insonning ijtimoiy tajribasi, uning insoniy qiyofasi, fazilatlari, hattoki, nuqsonlari ham muloqot jarayonlarining mahsulidir. Jamiyatdan ajralgan, muloqotda bo‗lish imkoniyatidan mahrum bo‗lgan odam o‗zida individ sifatlarini saqlab qolishi mumkin, lekin u shaxs bo‗lolmaydi. Shuning uchun muloqotning shaxs taraqqiyotidagi ahamiyatini tasavvur qilish uchun uning funksiyalarini tahlil qilamiz. 169 Har qanday muloqotning eng elementar funksiyasi - suhbatdoshlarning o‗zaro bir-birini tushunishlarini ta‘minlashdir. Bu o‗zbeklarda samimiy salom-alik, ochiq yuz bilan kutib olishdan boshlanadi. O‗zbek halkining eng nodir va buyuk xislatlaridan biri ham shuki, uyiga birov kirib kelsa, albatta ochiq yuz bilan kutib oladi, ko‗rishadi, so‗rashadi, xol-axvol so‗raydi. Shunisi xarakterliki, ta‘ziyaga borgan chog‗ida ham ana shunday samimiyatli qabulni his qilamiz. Bu kabi birlamchi kontakt usullari boshqa millat va hal qlarda ham bor, ya‘ni bu jihat milliy o‗ziga xoslikka ega. Uning ikkinchi muhim funksiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, o‗ziga zarur insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Odam bolasining yirtqich hayvonlar tomonidan o‗g‗rilanib ketilishi, so‗ng ma‘lum muddatdan keyin yana odamlar orasida paydo bo‗lish faktlari shuni ko‗rsatganki, «mauglilar» biologik mavjudot sifatida rivojlanaveradi, lekin ijtimoiylashuvda ortda qolib ketadi. Bundan tashqari, bunday holat b oladagi bilish qobiliyatlarini ham cheklashi ko‗plab psixologik eksperimentlarda o‗z isbotini topdi. Muloqotning yana bir muhim vazifasi - u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Odamlar guruhidan uzoqlashgan, ular nazaridan qolgan odamning qo‗li ishga ham bormaydi, borsa ham jamiyatga emas, balki faqat o‗zigagina manfaat keltiradigan ishlarni qilishi mumkin. Masalan, ko‗plab tadqiqotlarda izolyatsiya, ya‘ni odamni yo`lg‗izlatib qo‗yishning uning ruhiyatiga ta‘siri o‗rganilgan. Masalan, uzoq vaqt termokamerada bo‗lgan odamda idrok, tafakkur, xotira, hissiy holatlarning buzilishi qayd etilgan. Lekin ataylab emas, taqdir taqozosi bilan yo`lg‗izlikka mahkum etilgan odamlarning maqsadli faoliyatlar bilan o‗zlarini band etishlari u qadar katta salbiy o‗zgarishlarga olib kelmasligini ham olimlar o‗rganishgan. Lekin baribir har qanday yolg‗izlik va muloqotning yetishmasligi odamda muvozanatsizlik, 170 hissiyotga beriluvchanlik, hadiksirash, havotirlanish, o‗ziga ishonchsizlik, qayg‗u, tashvish hislarini keltirib chiqaradi. Shunisi qiziqki, yo`lg‗izlikka mahkum bo‗lganlar ma‘lum vaqt o‗tgach ovoz chiqarib, gapira boshlasharkan. Bu avval biror ko‗rgan yoki his qilayotgan narsasi xususidagi gaplar bo‗lsa, keyinchalik nimagadir qarab gapiraverish ehtiyoji paydo bo‗lar ekan. Masalan, bir M.Sifr degan olim ilmiy maqsadlarini amalga oshirish uchun 63 kun g‗or ichida yashagan ekan. Uning keyinchalik yozishicha, bir necha kun o‗tgach, u t urgan yerda bir o‗rgimchakni ushlab oladi va u bilan dialog boshlanadi. «Biz, deb yozadi u, shu hayotsiz g‗or ichidagi tanxo tirik mavjudotlar edik. Men o‗rgimchak bilan gaplasha boshladim, uning taqdiri uchun qayg‗ura boshladim...» Shaxsning muloqotga bo‗lgan ehtiyojining to‗la qondirilishi uning ish faoliyatiga ham ta‘sir ko‗rsatadi. Odamlar, ularning borligi, shu muhitda o‗zaro gaplashish imkoniyatining mavjudligi fakti ko‗pincha odamni ishlash qobiliyatini ham oshirarkan, ayniksa, gaplashib o‗tirib qilinadigan ishlar, birgalikda yonma -yon turib bajariladigan operatsiyalarda odamlar o‗z oldida turgan hamkasbiga qarab ko‗proq, tezroq ishlashga kuch va qo‗shimcha iroda topadi. To‗g‗ri, bu hamkorlikda usha yonidagi odam unga yoqsa, ular o‗rtasida o‗zaro simpatiya hissi bo‗lsa, unda odam ishga «bayramga kelganday» keladigan bo‗lib qoladi. Shuning uchun ham amerikalik sotsiolog hamda psixolog Jon Moreno asrimiz boshidayoq ana shu omilning unumdorlikka bevosita ta‘sirini o‗rganib, sotsiometrik texnologiyani, ya‘ni so‗rovnoma asosida bir-birini yoqtirgan va bir-birini inkor qiluvchilarni aniqlagan va sotsiometriya metodikasiga asos solgan edi. Insoniyatning muomala quroli til bo‗lib, odamlar bir -birlari bilan bo‗ladigan barcha munosabat va muloqotlarini so‗zlashish yordamida amalga oshiradilar. Dono xalqimizda so‗zlashish qoidasi, tilga ehtiyotkor bo‗lish, har bir so‗z, har bir jumlani o‗ylab gapirish, qisqasi - 171 so‗zlash odobi va muloqot madaniyati haqida juda ko‗p ibratli hikmatlar bor. Ulardan birida keltirilishicha, odamning sharafi va iftixori uning madaniy so‗zlashishida ko‗rinadi. Kimda-kim so‗zlashish odobiga rioya qilmasa, unda insoniylik ham ko‗rinmaydi. Gap o‗rinli va ma‘noli aytilgan bo‗lsa, uni jim turib tinglamoq foydalidir. Bu borada so‗zlashishning sakkizta qoidasini keltirishni lozim deb topdik: bemavrid gapirmaslik; lutf ila yumshoqlik bilan so‗zlashish; ochiq chehra bilan gapirib, yuzda samimiylikni saqlay olish; eshituvchiga malol kelmaydigan tarzda gapirish; faqat foydali gaplarni gapirish. o‗ylab, andisha bilan so‗zlash, o‗ylamay aytilgan gap pushaymonlik keltirishini yodda tutish; kishilar gapirayotganda oraga gap qo‗shmaslik, so‗zini bo‗lmaslik; ko‗p gapirmaslik, zero, bu yaxshilik alomati emas. Har bir odam kishilarga zarar keltiradigan so‗zlardan o‗zini saqlashi lozim. Zero, muqaddas Hadisi sharifda aytilganidek, ―O‗zingga ravo ko‗rmagan yomon narsani birovga ham ravo ko‗rma‖. Buning uchun tilga ehtiyot bo‗lish, kishi dilini og‗ritadigan, ko‗ngilni qoldiradigan, izzat nafsiga tegadigan, or-nomusi, sha‘nini oyoq-osti qiladigan so‗zni hech so‗zlamaslik darkor. Hamma vaqt shirin so ‗z bo‗lish, doimo yaxshi, ma‘noli so‗zlash kerak, chunki, tildan yetgan ozor nayza ozoridan yomon... . Shunday qilib, muloqot odamlarning jamiyatda o‗zaro hamkorlikdagi faoliyatlarining ichki psixologik mexanizmini tashkil etadi. Qolaversa, hozirgi yangi demokratik munosabatlar sharoitida turli ishlab chiqarish qarorlarini yakka tartibda emas, balki kollegial - birgalikda chiqarish ehtiyoji paydo bo‗lganligini hisobga olsak, odamlarning muomala madaniyati va muloqot texnikasi mehnat unumdorligi va samaradorlikning muhim omillaridandir. Odamlar bir - birlari bilan muomalaga kirishar ekan, ularning asosiy 172 ko‗zlagan maqsadlaridan biri - o‗zaro bir-birlariga ta‘sir ko‗rsatish, ya‘ni fikr- g‗oyalariga ko‗ndirish, harakatga chorlash, ustanovkalarni o‗zgartirish va yaxshi taassurot qoldirishdir. Yüklə 73,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|