Kasbiy psixologiya

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1.
Professiografiya haqida ma’lumot bering? 
2.
Professiogramma professiografiyaning natijasi sifatida namoyon 
bo‘lishi? 
3.
Kasb tanlashga ko‘yiladigan umumiy masalalar nimalardan iborat? 
4.
E.A.Klimov ta’limoti “Insonning tabiat bilan aloqasi, munosabati” 
to‘g‘rasidagi tushuncha haqida ma’lumot bering? 
4-mavzu. Shaxs psixologiyasi va uni kasbga yo‘llash
Reja 
1.
Kasb va shaxs psixologiyasi haqida tushuncha 
2.
Shaxsiy fazilatlarning kasb tanlashdagi roli 
3.
Shaxsni kasbga yo‘llashda uning olamni idrok qilish imkoniyatlari. 
Jahon psixologiyasi fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi 
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari muayyan yondashuvlar negizida 
tadqiq etilgan. Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif 
berilgan va uning tuzilishini o‘ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Muayyan jamoa 
a’zosi, jismoniy, jinsiy, ijtimoiy kamolotga erishgan, biologik va ijtimoiy 
shartlangan xislatlar egasi, o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqaruvchi, bilishga 
intiluvchi, faoliyat, xulq, muomala sub’yekti shaxs deyiladi. Quyida ayrim 
psixologlar talqiniga to‘xtalib o‘tamiz. 
A.G.Kovalyovning fikricha, shaxs bu ijtimoiy munosabatlarning ham 
ob’yekti, ham sub’yektidir. 
Yirik rus psixologi A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, 
unga shunday ta’rif beradi: 
shaxs
- bu faoliyat sub’yektidir. K.K.Platonovning 
talqiniga binoan, jamiyatda o‘z rolini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli a’zosi, 
shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan 

---

51 
S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs - bu tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi 
ichki shart - sharoitlar majmuasidir. 
Psixologiya fanida bir - biriga yaqin, lekin aynan bir bo‘lmagan 
tushunchalar qo‘llanilib kelinadi: odam, shaxs, individuallik.
Ularning mohiyatini 
aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini
tahlil qilish 
maqsadga muvofiq.
1. Odam. Sut emizuvchilar sinfiga daxldor bo‘lib, biologik jonzot ekanligi 
uning o‘ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo‘llarning mehnat faoliyatiga 
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga 
kirishi uning o‘ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong 
bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o‘z 
qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o‘zgartirish imkoniyatiga ham 
egadir. 
2.
Shaxs. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda 
rivojlanuvchi, til yordami bilan boshqa kishilar bilan muloqot (muomala)ga 
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi 
hisoblanadi. 
3.
Individuallik. Har qaysi inson betakror o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 
Shaxsning o‘ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga 
keltiradi. Individual xislatlar shaxsning intellektual, emotsional va irodaviy 
sohalarida namoyon bo‘ladi. 
S L. Rubinshteyn nazariyasi bo‘yicha shaxs quyidagi tuzilishga ega: 
1. Yo‘nalganlik - ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar, faoliyat va 
xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarida ifodalanadi. 
2. Bilimlar - hayot va faoliyatda ko‘nikmalar, malakalar jarayonida 
egallanadi. 
3. Individual - temperament, tipologik xususiyatlar, xarakter, qobiliyatlar aks 
etadi. 
K.K.Platonov ta’limotiga ko‘ra, shaxs tuzilshi quyidagi shaklga ega: 

---

52 
I. Yo‘nalganlik ong osti tuzilishi – shaxsning ahloqiy qiyofasi va 
munosabatlarini birlashtiradi. Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko‘lam 
(hajm) darajalarini farqlash lozim. 
II. Ijtimoiy tajriba ong osti tuzilishi - ta’lim vositasi, shaxsiy tajribada 
egallangan bilim, malaka, ko‘nikma va odatlarni qamrab oladi.
III. Psixologik aks ettirish shakllari ong osti tuzilishi - ijtimoiy turmush 
jarayonida shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari. 
IV. Biologik shartlangan ong osti tuzilishi - Miya morfologik va fiziologik 
xususiyatlariga muayyan darajada bog‘liq bo‘lgan patologik o‘zgarishlarni, 
shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning tipologik xossalarini birlashtiradi. 
A.G.Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega: 
1. Yo‘nalganlik - voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga 
o‘zaro ta’sir etuvchi har xil xususiyatli g‘oyaviy va amaliy ustanovkalar, 
qiziqishlar, ehtiyojlar kiradi. Ustuvor yo‘nalganlik shaxsning barcha psixik 
faoliyatini belgilaydi. 
2. Imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini ta’minlovchi 
tizim. O‘zaro ta’sir etuvchi va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan turlicha qobiliyatlar. 
3.
Xarakter. Ijtimoiy muhitda shaxsning xulq - atvor uslubini aniqlaydi. 
Odamning ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo‘ladi. Xarakter 
tizimidagi irodaviy va ma’naviy sifatlar. 
4.
Malakalar tizimi. Hayot va faoliyat, sifatlar xulq - atvorni tuzatish 
(korreksiyalash), o‘zini o‘zi nazorat qilish, o‘zini - o‘zi boshqarishni ta’minlaydi. 
Shaxsiy fazilatlarning kasb tanlashdagi roli. 
O‘spirinlarning bilish jarayonlari va temperament xususiyatlarini hisobga 
olgan holda kasbga yo‘llash maqsadga muvofiq. 
Sezgilar deganda, moddiy dunyodagi narsalarning ayrim xossa va hodisalari 
insonning sezgi organlariga ta’sir etib, muayyan tanlovdan (seleksiyadan) 
o‘tgandan keyin uning ongida aks ettirilishi tushuniladi. Boshqacha so‘z bilan 
aytganda, sezgi insonlarning tashqi ta’sirni qabul qilish qobiliyati va shunday 

---

53 
ta’sirdan olingan his - tuyg‘u, bilish jarayonining sodda va boshlang‘ich shakli, 
bosqichi hisoblanadi.
Sezgilar uch guruhga bo‘lib o‘rganiladi:
a) ko‘rish, his qilish, ta’m sezish, tuyush - eksteroretseptiv sezgilar;
b) organik sezgilar, ya’ni ichki organlarning faoliyati to‘g‘risida xabar berib 
turuvchi - interoretseptiv sezgilar;
v) kinestetik (harakat), muvozanat, tebranish (vibratsiya) - proprioretseptiv 
sezgilar. 
Sezgirlik deganda, sezish qobiliyatining yuksak darajada rivojlanganligi 
tushuniladi. Kasb tanlashda shaxsning sezgirligi muhim rol o‘ynaydi. Havo 
musaffo paytda ko‘zimiz 25 kilometr masofadagi shamning yorug‘ini ilg‘aydi. 
Buyumning og‘irligiga atigi 3-4 gramm qo‘shilishi bilan sezgi organlarimiz 
og‘irlik o‘zgarganligini seza oladi. Sezgi organlarining farq sezish chegarasi 
yorug‘lik uchun - qo‘zg‘alish (ta’sir)ning yuzdan bir, tovush uchun - o‘ndan bir, 
bosim uchun uchdan bir birligiga teng. Insonning ko‘zi yarim millionga yaqin rang 
- tusni ajrata oladi. Bundan chiqadigan asosiy xulosa shundan iboratki, farqni 
sezish chegarasining past yoki yuqori bo‘lishi ko‘pchilik kasb - hunarlar uchun 
muhim ahamiyatga ega. 
Sezgi organlarining atrof muhitdagi o‘zgarishlarga moslashuvchanlik 
qobiliyati nihoyatda kuchli. Masalan, ko‘zning yorug‘lik nurlariga nisbatan 
sezgirlik darajasi 200000 (ikki yuz ming) baravar orttirishi, binobarin, ko‘z 
qorachig‘i 17 baravar kattalashishi mumkin. Odatda har qaysi shaxsning sezish 
qobiliyati har xil darajada rivojlangan bo‘ladi. 
Sezgirlik shaxsning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib, ma’lum faoliyat turi 
bilan shug‘ullanish sezgirlikni oshiradi. Buning uchun inson muntazam ravishda 
mashq qilishi va mashq jarayonida sezgirlikka nisbatan talabni oshira borishi, ishda 
sustlikka yo‘l qo‘ymasligi zarur. O‘spirinlarning ruhiy tetikligi, jismoniy faolligini 
oshirish, mehnat va kasb - hunarga qiziqtirish ularning sezgirligi, ziyrakligini 
oshirish garovidir. 

---

54 
Ayni paytda sezgi organlariga ta’sir etayotgan ob’yektni mavjud narsa va 
hodisalarning inson ongidagi in’ikosi idrok deb ataladi. Verbal va noverbal 
xususiyatlari bilan boshqa bilish jarayonlaridan farqlanadi. Idrok voqelikni aks 
ettirishning sezgiga nisbatan yuksak shakli bo‘lib, hodisalar, narsalar va 
ob’yektlarning yaxlit obrazini yaratadi. 
O‘spirinlarning o‘qishi, mehnat faoliyati, muomala jarayoni, kasb tanlashi 
uchun fazo va vaqtni idrok qilishning katta ahamiyati bor. Har qanday kasb - 
hunar, ixtisos va mutaxassislik uchun ish sur’ati, vaqt, ish qurollari, vositalarning 
fazoda qanday joylashganligini aniq bilish talab qilinadi.
Shaxsni kasbga yo‘llashda uning olamni idrok qilish imkoniyatlari. 
Shaxsni kasbga yo‘llashda uning olamni idrok qilish imkoniyatidan iborat 
fazilati va kuzatuvchanligi alohida rol o‘ynaydi. Ba’zi birovlar moddiy narsalarga 
nisbatan kuzatuvchan bo‘lsa, boshqalar psixologik jihatdan kuzatuvchandir. 
Shaxsning atrof - muhitdagi narsa va hodisalar haqida chuqur fikr yurita bilishi 
uning idroklilik darajasiga bog‘liq bo‘lib, bu fazilat kasb tanlashda juda asqotadi. 
Biror kimsa, narsa yoki hodisa haqidagi taassurotni esda saqlab, eslab qolish 
va keyinchalik esga tushirish, reproduktiv va produktiv holatni aks ettirish 
qobiliyati - xotira deb ataladi. Xotiraning hayot, faoliyat, muomala va xulq - atvor 
jarayonlarini aks ettirish qobiliyati muhim hislatdir. 
Harakat xotirasi (harakatni eslab qolish, esga tushirish, esda saqlash, tanish, 
eslash, takrorlash), emotsional xotira (his - tuyg‘ular bilan aloqador emotsional 
kechinmalarning voqelik bilan uyg‘unligi) tasavvur xotirasi (buyumlarning 
ko‘rinishi, shakli, qiyofasini eslab qolish va esga tushirish), so‘z - mantiq xotirasi 
(so‘zlar va nutq bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan fikrlarni eslab qolish hamda esga 
tushirish) boshqalar farq qilinadi. 
Bundan tashqari, xotira faoliyatning maqsadiga qarab - ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz eslab qolish va esda saqlash, muddatiga qarab - qisqa muddatli, uzoq 
muddatli, operativ va boshqa xotira degan turlarga ham ajratiladi. Xotira, o‘z 

---

55 
navbatida ko‘rgazmali, obrazli, so‘z - mantiq, abstrakt, harakatli va oraliq tiplarga 
ham ajratilib o‘rganiladi. 
Yoshlarni kasbga yo‘llashda ularning xotirasidagi shaxsiy farqlarni hisobga 
olish maqsadga muvofiq. O‘quv materiallarining turli tumanligi xotirani 
o‘tkirlashtirish, rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Chunki kasb - 
hunarning xilma - xilligi xotiraning o‘tkirligini talab qiladi. 
Xotiraning hamma turlari, o‘ziga xos jihatlari kasb-hunar, ixtisos, 
mutaxassislik tanlashda, turli - tuman kasblar to‘g‘risidagi ma’lumot axborotlarni 
o‘zlashtirish, eslab qolish va keyinchalik esga tushirishda juda muhim rol 
o‘ynaydi. Biror ixtisosni egallash uchun xotiraning yuqorida ta’riflab berilgan 
turlaridan birortasi albatta kerak bo‘lib qoladi. Bu esa, o‘z navbatida ishning 
samarali bajarilishini ta’minlaydi. 
Aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchilarning xotirasi ayniqsa o‘tkir bo‘lishi 
lozim. 
Tafakkur voqelikning miyada bevosita zuhur etilgan mavhum va 
umumlashtirilgan in’ikosi bo‘lib, insonning olam haqidagi bilimining asosiy 
manbai bo‘lgan sezgi, idrok va tasavvurlari hamda amaliy faoliyati bilan 
bog‘liqdir. Tafakkur shaxsni bilimlar tizimi bilan qurollantiradi, qudratli tabiat 
kuchlarini o‘ziga bo‘ysundirish uchun imkon tug‘diradi. Barcha bilimlar fikr 
yuritish yo‘li bilan o‘zlashtiriladi. Bilimlarni anglash natijasida tushuncha, 
mulohaza va xulosalar kelib chiqadi. Insonning fikrlashi, mulohaza yuritishi, ijodiy 
izlanishi natijasida muammo va muammoli vaziyatlar hal qilinadi, yangilik 
yaratiladi, ijod (kreatsiya) paydo bo‘ladi. 
Aqliy qobiliyat insonga xos yuksak fazilat bo‘lib, muayyan operatsiyalar, 
xatti - harakatlar yordami bilan ro‘yobga chiqadi. Inson mehnat faoliyatining 
barcha sohalarida o‘zining aqliy qobiliyatidan samarali foydalanmog‘i zarur. 
O‘spirinlarning fikr yuritish qobiliyatini aniqlovchi muhim mezonlardan 
biri muammoli vaziyatdir. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni yoki talabalarni 
muammoli vaziyatni, topshiriqni yechishga o‘rgatish ularning bu aqliy 
qobiliyatini rivojlantirishga katta yordam beradi. Buning uchun talabalarga 

---

56 
muammoli, jumboqli topshiriqni yechish bosqichlarini ta’riflab berish joiz. Bunda 
qo‘yilgan muammoning mohiyati tushuntiriladi, uni yechish usullari, vositalari 
qidiriladi, tanlangan usul hamda vositalardan foydalanib, muammo yechiladi, 
uning to‘g‘ri yechilganligi tekshiriladi va hokazo. 
Ta’lim oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun bir element ortiqcha 
berilgan yoki biror sharti yetishmaydigan, yo bo‘lmasa o‘zaro mantiqan 
bog‘lanmagan topshiriq hamda masalalardan muammo sifatida foydalanilsa juda 
qimmatli natija olinadi. Qo‘yilgan muammoning kasb-hunarga aloqador bo‘lgani 
ma’qul. Muammoni hal qilishda tafakkurning mustaqilligi, ixchamligi, tezligi, 
mantiqiyligi, izchilligi, o‘tkirligi, teranligi, mahsuldorligi juda katta ahmiyatga 
ega. 
Tafakkurning imkoniyatlarini ishga solish kasb tanlash samarasini 
oshirishga xizmat qiladi. 
Xayol (fantaziya) ob’yektiv voqelikni inson ongidagi o‘ziga xos in’ikosi, 
real yoki noreal hodisalar haqidagi o‘y, fikr, farazga asoslangan tasavvurlar 
majmuasidir. Bironta, hatgo eng chalkash faraziy tasavvur ham shaxs aqlining 
faqat sub’yektiv mahsuli hisoblanmaydi, oqibat natijada bu tasavvurda ob’yektiv 
voqelik aks ettirilgan bo‘ladi. Shunga ko‘ra inson faoliyatining qanday turi uchun, 
shu jumladan olimning faraz yaratishi, voqelikni bashorat qilish, xodisalarning 
sabablarini taxmin etish uchun xayolot juda zarurdir. O‘quvchi yoki talabaning 
faraziy tasavvuri yetarlicha rivojlanmagan bo‘lsa, ta’lim jarayonida ko‘zlangan 
maqsadga erisha olmaydi. 
Yangilik yaratishga harakat qilgan har qanday shaxsni ijodiy farazsiz 
tasavvur etib bo‘lmaydi. Yangilik yaratish yo‘llari faraz qilish jarayonida vujudga 
keladi. Inson orzu, ezgu niyat qilmasdan, xayol surmasdan, o‘ylamasdan yashay 
olmaydi. Ijodiy izlanish shaxsning psixologik tavsifi uchun katta ahamiyatga ega. 
Shaxsning xayol surishi, faraz qilish, tasavvur etish qobiliyatiga qarab uning 
ma’naviy dunyosi to‘g‘risida muayyan darajada aniq fikrga kelish mumkin. Inson 
faraziy obrazlar, timsollar, tasvirlar tufayli tobora sezgir, mehribon, 
xushmuomala, sahiy bo‘ladi. 

---

57 
Shunday qilib, faol bilish jarayoni inson faoliyatining hamma turlarida bir 
tekis ishtirok etadi va aks ettirishning mukammal bilish imkoniyatini kafolatlaydi. 
Bilish jarayonining xususiyat, mexanizm va qonuniyatlariga tayanib ish tutgan 
shaxs kamroq xato qiladi. Bu omillar uning xatolariga nisbatan ongli munosabatda 
bo‘lishiga, yo‘l qo‘ygan kamchiliklarini o‘z vaqtida tuzatishiga imkon yaratadi. 
Shaxsning xulq - atvori, temperamenti, salohiyati va boshqa xislatlari kasb 
tanlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Temperament shaxsning ruhiy 
xususiyatlaridan biri bo‘lib, alohida olingan inson shaxsida ruhiy jarayon va 
faoliyatning vujudga kelishi, o‘tishi, kechishi va dinamikasini belgilab beradi. 
Lekin psixik faoliyat dinamikasi temperamentga emas, balki shaxsiy sabablarga 
va shaxsning ruhiy holatiga bog‘liqdir. Xuddi shu boisdan inson temperamentidan 
qat’iy nazar, mas’uliyat hissini sezsa, o‘z kasbida g‘ayrat bilan ishlaydi, kasbini 
yoqtirmasa, aksincha, sustkashlik qiladi. 
Temperament inson psixik faoliyatining xususiyati bo‘lib, fiziologik asosini 
asab tizimining tiplari, oliy asab faoliyati qonuniyatlari tashkil etadi. 
Temperament to‘rtta asosiy tipga ajratiladi: sangvinik (xushchaqchaq), flegmatik 
(bo‘shang, og‘ir), melanxolik (g‘amgin), xolerik (qiziqqon). 
Temperament shaxsning bama’niligini; dunyoqarashi, nuqtai nazari, 
e’tiqodi, qiziqishlari va hokazolarini ko‘rsatuvchi belgi emas. 
Hozirga davrda temperament tiplarining psixologik ta’rifi senzitivlik, 
reaktivlik, aktivlik, ta’sirlanish tezligi, labillik, dinamiklik, reaktivlik bilan 
aktivlik munosabatlarning muvozanati, harakatning ravonligi, rigidlik (qotib 
qolganlik), ekstrovertlik va introvertlik kabi xususiyatlariga asoslanib tuziladi. 
Psixologiya fanida temperamentning o‘ttizdan ortiq (ba’zan qirqdan ko‘proq) 
tipidan olingan. Amaliyotda esa asosan ekstravert va introvert tiplari ko‘proq 
qo‘llanadi. Shaxsni kasbga yo‘llash jarayonida temperamentning psixologik ta’rifi 
berilishi shart.