Kashfiyot va ixtirolar

2015
^
Alisher Navoiy
nomiilagi
O’zbekiston MK

---

18
Yer usti transportlari
Bugungi kunda, insoniyat koinotni za b t etayo tg a n davr-
da, hayotim izni tra n s p o rt vositalarisiz tasav vu r qilish qiyin.
Transport vositalari sh a h a rla rv a q it’alarni, q o ‘rg ‘on va qish-
loqlarni o ‘zaro bogMaydi, shaharning bir burchagidan bosh­
qa burchagiga te z yetib olishga yordam b erad i, insonlarning
m ehnat qilishiga va sa yru -sayo hat qilishiga imkon y a ra ta d i.
Eng avval g‘ildirak kashf qilingan
Velosiped, avtomobil, avtobus va hatto tramvayning ajralmas qismi 
bo'lgan -
g ‘ildirak 
- insoniyatga qadim zamonlardan beri ma’lumdir. 
G'ildirakning o'tm ishdoshi sifatida qadim zamonlarda og 'ir yuklarni 
qo'zg'atish uchun uning tagiga qo'yiladigan yog'och g'o'lalarni m i­
sol qilib keltirish mumkin. Agar bunday g'o'laning o'rta qismi chetki 
qismlariga nisbatan ingichkaroq bo'lsa, uni dumalatganda ustidagi 
yuk to'g'ri qo'zg'alib yurgan. Borib-borib, uzun g'o'la o'm iga faqatgi- 
na ikki chekkasida bir-biriga uzun o'q bilan birlashtirilgan doirasimon 
vallar vujudga kelgan. Keyinchalik bu doiralar alohida tayyorlanib, 
o'zaro o'q orqali mustahkam birlashtirilib, ustiga supacha o'rnatilgan. 
Shu yo'sinda g'ildirak kashf qilinib, birinchi aravalar paydo bo'lgan.
Boshlang'ich davrda g'ildiraklar o'zidan chiqqan o'q bilan birga 
aylangan va bunday aravalar faqat to'g'ri yo'lda yuk tashishga yaroqli
G'ildirakning eng asosiy xususiyati - aylanishga imkon beruvchi uning shaklidir

---

Hatto eng zamonaviy
avtomobillar ham ko'hna olam
kabi qadimiy g'ildirakka tayanadi
bo'lgan. Lekin, burilishlarda ikkala g'ildiraklar turli tezlik bilan ayla­
nishi kerak bo'lgani uchun yuk ortilgan aravaning sinib ketishi yoki 
ag'darilib ketishi oson bo'lgan. Bunday aravalar burilishga moslash- 
magan va juda sekin yurgan. Odatda, ularga sekin yuradigan, lekin 
juda kuchli bo'lgan ho'kizlarni qo'shishgan.
Keyingi bosqichda markaziy qismi kengaytirilgan g'upchakli (stu- 
pitsa) g'ildiraklar paydo bo'ldi. Bunday g'ildiraklarni qo'zg'almaydigan 
o'qqa o'rnatish mumkin bo'lgan va ular bir-biriga bog'liq bo'lmagan 
holda aylangan. G'ildirakning o'qqa ishqalanishini kamaytirish maq­
sadida yog' yoki qatron surtilgan. G'ildirakning og'irligini kamaytirish 
maqsadida esa uning oralaridan qirqimlar olib tashlangan. Odam- 
zod metall eritishni o'rganganidan so'ng g'ildirak metall gardish va 
kegaydan (spitsa) tayyorlangan. Bunday g'ildirak oldingisidan o'nlab 
baravar tez aylangan va toshlarga urilishdan qo'rqmagan.
Arava, kulolchilik charxi, tegirmon, s u v g ‘ildi-
ragi odamlarning hayotini shu qadar o'zgartirib yubordiki,
g'ildirak to'xtab qolgan tarixni o'rnidan qo'zg'atdi va uni yel-
dek tez uchishga majbur qildi, deb bemalol aytish mumkin.

---