Teqvim-2015. pdf

İ n t e r n e t d ə
www.anl.az
www.adam.az
www.az.wikipedia.org
 www.milliqahraman.az 
www.e-qanun.az
26
Milli Qəhrəman

---

329
Tarixçi, türkoloq
Tarix
125
illiyi
Əhməd Zəki Validi Toğan 
1890-1970 
DEKABR
Əhməd Zəki Validi Toğan 1890-cı il 
dekabr ayının 10-da Başqırdıstanın Sterli-
tamak mahalının Küzən kəndində doğul-
muşdur.  İbtidai və orta təhsilini  əvvəlcə 
Küzəndə, sonra dayısı  Həbib Nəccarın 
Ütəkdəki mədrəsəsində, 1912-ci ildə Ka-
zan Universitetinin tarix və  ədəbiyyat 
fakültəsində ali təhsil almış, ancaq ali 
təhsilini sona çatdıra bilməmişdir. O, uni-
versitet təhsilini uzun müddətdən sonra, 
1931-1935-ci illərdə Vyanada tamamla-
mışdır. Kazanda təhsil aldığı müddətdə 
elmi tədqiqatlara başlamış, “Türk və 
tatar tarixi”nin ilk cildini 1912-ci ildə 
Kazanda nəşr etdirmişdir. Bu əsər onun 
Kazan Universiteti Tarix və Arxeologiya 
Cəmiyyətinə üzv qəbul edilməsinə səbəb 
olmuşdur.
1914-cü ildə o, Rusiya EA tərəfindən 
Fərqanə  və Buxara bölgələrinə elmi 
ezamiyyətlərə göndərilmişdir. “Qeyri-rus 
məktəblərində rus dili müəllimi” kur-
sundan imtahan verərək Ufa şəhərindəki 
Osmaniyyə  mədrəsəsində türk dili 
müəllimliyinə başlamış, həmçinin burada 
siyasi fəaliyyətlə  məşğul olmuşdur. Du-
maya deputat seçilmiş, 1917-ci il noyabrın 
29-da qurulan Milli Başqırd hökumətinin 
daxili işlər naziri olmuşdur. 1918-ci il 
yanvarın 18-də Orenburq bolşeviklər 
tərəfindən işğal edildikdən sonra həbs 
olunmuş, başqırdlar və qazaxlar üstünlü-
yü  ələ aldıqdan sonra həbsxanadan azad 
olunmuş, 1918-ci il iyunun 7-də Milli 
Başqırd hökumətini yenidən bərpa etmiş-
dir.
Lakin artıq sovet qırmızı terrorunun 
uzaqda olmadığını görən Toğan bir neçə 
yaxın silahdaşı ilə 1920-ci il iyunun 29-
da gizlicə Türküstana keçmiş, üç ilə qədər 
bolşeviklərə qarşı gizli mübarizə apar-
sa da, Rusiya qoşunları ilə mübarizənin 
mümkün olmadığını görərək 1923-cü ildə 
İrana keçmiş, Əfqanıstan yolu ilə Hindista-
na getmişdir. Bir müddət sonra Türkiyəyə 
yola düşsə də, vizası olmadığı üçün ölkəyə 
buraxılmamış, Avropaya gedərək Paris və 
Berlində yaşamışdır. 
1925-ci ilin əvvəllərində Türkiyənin 
maarif naziri tərəfindən ora dəvət edilərək 
Ankaraya getmiş, 1927-ci ildən  İstan-
bul Universitetində müəllimlik etməyə  
başlamışdır. 1932-ci ildə 
İstanbul 
Universitetində tutduğu vəzifədən iste-
fa vermiş, ali təhsilini tamamlamaq üçün 
Vyanaya getmişdir. 1935-ci ildə doktorluq 
dissertasiyasını müdafiə etmiş, Bonn və 
Gettingen universitetlərində müəllimlik 
etmişdir.
II Dünya müharibəsi zamanı Z.Validi 
1944-cü il mayın 15-də “turançılıq təbliğatı 
ilə Türkiyədə SSRİ  əleyhinə  hərəkatda 
olması” ittihamı ilə  həbs edilərək 10 il 
müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş, 
1945-ci ilin oktyabrında azad olunmuş-
dur. 
O, Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasını 
öyrənən ilk xarici şərqşünas alim olmuş-
dur. Onun nəşr etdirdiyi “Azərbaycanın ta-
rixi coğrafiyası” məqaləsi və “Ümumtürk 
tarixinə giriş” əsərində Azərbaycan tarixi-
nin qədim və orta əsrlər dövrünə geniş yer 
ayrılıb. “Azərbaycan” adlı  məqaləsi “İs-
lam ensiklopediyası”nda çap olunmuşdur. 
“Xatirələr”, “Tarixdə üsul”, “Ümum-
türk tarixinə giriş” və “Türkün müqəddəratı 
üzərinə” əsərlərinin müəllifidir. 
Z.V.Toğan 1970-ci il iyulun 26-da 
İstanbulda vəfat etmiş, Qaracaəhməd 
qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.