38-MAVZU QATTIQ JISM, SUYUQLIK VA GAZLARDA ISSIQLIK UZATILISHI. ISSIQLIK O‘TKAZUVCHANLIK. KONVEKSIYA Issiqlikning bir joydan ikkinchi joyga o‘ta olishini hamma biladi.
Pechka yoki isitish batareyalaridan chiqqan issiqlik butun uyga
tarqaladi. Stakanga quyilgan choyga qoshiq solib qo‘ysangiz, qoshiq
isib qoladi. Quyoshdan chiqqan issiqlik ham Yerga yetib keladi. Xo‘sh,
issiqlik qanday uzati
ladi? Modda tuzilishi haqidagi tasavvurlarimiz,
issiqlik uzatilishi undagi molekulalar harakati bilan bog‘liq degan
xulosaga keltiradi. E’tibor bergan bo‘lsangiz, tutun ba’zan yuqoriga
ko‘tariladi, ba’zan yoyilib tarqaydi. Havoda ba’zan bulutlar ancha
muddat o‘zgarishsiz tursa, ba’zan shiddat bilan harakatga tushib qoladi.
Ularni qanday tushunish mumkin? Pechka yonidagi havo qiziganda
u kengayadi va zichligi kamayadi. Arximed kuchi ta’sirida u yuqoriga
ko‘tariladi. Uning o‘rniga zichligi katta sovuq havo oqib keladi. Natija-
da isitilganligi turlicha bo‘lgan havo qatlamlari orasida oqim vujudga
keladi. Bu hodisaga
konveksiya (lotin cha – olib kelish) deyiladi.
Konveksiyani isiriq yordamida oson kuzatish mumkin (74-rasm).
Konveksiya faqat gazlar
da emas, balki suyuqliklarda ham bo‘ladi. Idish
tagidan berilgan issiqlik suyuqlikdagi konveksion oqim tufayli yuqoriga
ko‘tariladi. Suyuqliklarda konveksiyani namoyish qilib ko‘rsatadigan
tajribani o‘ylab toping.
Qattiq jismlarda zarralar bir joy
dan ikkinchisiga ko‘chmaydi. Ular
fa qat turgan joylarida tebranib turadi. Qattiq jismlarda atomlar bir-
biriga yaqin joylashganligidan issiqlikni shu tebranishlar orqali
bir-biriga uza
tadi. Bunday usulda issiqlikni uzatishga
