«Kelishildi» Kollej uslubchisi G. K. Mannonova

Mavzuga oid tayanch iboralar.
Arsen, arsenat, stibiat, mishyak piriti, arsenopirirt, realgar, aureepment, arsin, marsh usuli, antimony, surma, piroantimon, metaantimon, arsenat, arsenit, diedgaziy.
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. I.E.Toshev.R.Ro’ziyev.I.I.Ismoilov.”Anorganik kimyo”. «O`qituvchi», 2004.
2. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
3. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. “Anorganik kimyo’. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.
6. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.


Mavzu:Bor va uning olinishi, xossalari, ishlatilishi.
REJA:
-III-A-guruh elementlariga umumiy xarakteristika.

- Bor, olinishi, xossalari.

-Borning birikmalari, olinishi, xossalari
Davriy sistemaning uchinchi gruppasi p-elementlariga bor (V), alyuminiy (Al) va galliy gruppachasi (galiy Ga, indiy In, talliy Tl) kiradi.

III gruppaning r-elementlarining oksidlanish darajasi asosan +3 ga teng, faqat talliyning oksidlanish darajasi +1 va +3 bula oladi.

Bu gruppa elementlari V-Al-Ga-In-Tl ushbu qatorda ion radiuslari kattalashadi, metallik xossalari esa kuchayib boradi, shu sababli ularning asosli xossalari xam shu qator buyicha kuchayib boradi. Lekin bu xossaning kuchayishi juda sustlik bilan sodir bo'ladi:chunki, Al(OH)₃-amfoter modda, Ga(OH)₃ xam amfoter, In(OH)₃ da ozgina asosli xossa namoyon bo'ladi, lekin baribir u xam amfoter modda: Tl(OH)₃ da amfoterlik xossa nixoyatda kuchsiz ifodalangan.
III gruppaning r-elementlarining bunday xossalarga ega bo'lishi ularning atom va ionlari tuzilishiga bog'liq. B, Al, Ga, In, Tl element atomlarining sirtki qavat tuzilishi bir-birinikiga o'xshaydi;
Xammasida xam s²p-elektronlar bor. B⁺³, AL⁺³ ionlarining tuzilishi inert gaz atomlari tuzilishiga o'xshaydi. Bu ikkala ionning sirtki qavatida sakkiztadan elektron bor; lekin Ga⁺³, In⁺³ va Tl⁺³ ionlarining sirtki qavatida 18 tadan elektron bor; bu 18 elektronning 10 tasi d-elektron, 6 tasi r-elektron va ikkitasi s-elektronlardir.
Yana shuni aytib utish kerakki, bu gruppaning r-elementlari ichida talliy aloxida vaziyatni egallaydi. Uning TlOH tarkibli gidroksidi kuchli asos. Bu yerda talliyning oksidlanish darajasi +1 ga teng bo'lishining sababi shundaki, atom radiusi ortgan sari s-elektronlar bilan r-elektronlar orasida energetikaviy ayirma kuchaya boradi. Shunga kura,talliyning p-elektroni birinchi navbatda valent elektronga aylanib ketadi. Ammo indiyda xam galliyda xam bu xodisa sodir bo'lmaydi. Shuning uchun galliy ioni kuchli kaytaruvchi bo'lgani xolda, Tl⁺³ ioni kuchli oksidlovchidir. TlOH tarkibli gidroksidning kuchli asos bo'lishining sababi esa Tl⁺ ionining katta radiusli va kichik zaryadli ekanligidan kelib chiqadi.
Bor. Tartib rakami 5 Atom og'irligi 10,811 tabiiy barkaror izotoplarining massa sonlari 10 (tabiatdagi V ning 18.45%) va 11 (tabiatdagi borning 85%). Elektron konfigurasiyasi K2s22r1.
Borni dastlab Gey-Lyussak va Tenar 1808 yilda olishga muvaffak bo'ldilar.
Toza borning uchta kristall shakl-uzgarishi ma'lum: tetragonal sistemadagi borning solishtirma og'irligi. d=2.31 g/sm³: rombik borning sol.og. 2.35 g/sm: kristall bor 2300°S da suyuqlanadi, 2550°S da qaynaydi. Bor yarim utkazgich bo'lib, uning uy xaroratsidagi elektr karshiligi juda katta; borning elektrga karshiligi xarorat oshganda kamayadi. Bor diamagnit modda. U ba'zan amorf xolatda xosil bo'ladi. Amorf borni metallarda eri tib, kristall bor olinadi. Qattiqlik jixatidan bor olmosdan keyingi birinchi urinni egallaydi.
Bor tarkok element. Bor og'irlik jixatidan Yer pustlogining 310^-4% ini tashqil qiladi. Uning tabiatda uchraydigan asosiy minerallari borat kislota H₃VO₃ va uning tuzi bura Na₂V₄O₄10H₂O dir.
Toza bor BBr₃ ni kvars nayda 800°-1000°S da vodorod bilan kaytarish orqali yoki bor galogenidlarni volfram yoki tantalda 1300°S da parchalash yuli bilan olinadi. Bor oksidi natriy yoki magniy metallari bilan kaytarilganida kungir tusli "amorf bor" olinadi:
3Mg + B₂O₂ --> 3MgO + 2B + 102 kkal
Boratlarni elektroliz qilish usuli bilan xam bor olinadi. Bor odatdagi sharoitda faqat ftor bilan, qattiq kizdirilganda kislorod, azot, oltingugurt va boshqa metalmaslar bilan birikadi. Suyultirilgan kislotalarda bor erimaydi. Bor 1300-2000°S da inert gaz atmosferasida kupchilik (ishqoriy metallardan tashqari) metallar bilan boridlar beradi.
Boridlarning umumiy formo'lasi MexBu. Boridlarda metalli bog'lanish kovalent bog'lanish bilan murakkablashgan bo'ladi. Shu sababli, bir metallning bir necha boridi bo'lishi mumkin. Ogir metallarning boridlarida kimyoviy bog'lanishda faqat valent elektronlar emas, metall atomining d-orbitallaridagi elektronlar xam ishtirok etadi. Buning natijasida juda mustaxkam kimyoviy bog'lanish vujudga keladi. Shunga kura, boridlar juda qattiq va kiyin suyuqlanuvchan moddalardir.
Bor gidridlari tarkibi B_nH_n+4 va B_nH_n+6 formo'lalar bilan ifodalanadi. Masalan: diboran V₂H₆, tetraboran V₄H₁₀; pentaboran V₅H₉, V₅H₁₄; dekaboran V₁₀H₁₄ va xakazo.
Diboran BBr₃ ni past bosimda vodorod bilan kaytarish orqali olinadi:
2BBr₃ + 6H₂ --> B₂H₆ + 6HBr
Magniy boridni suyultirilgan HCl da eritib tetraboran olinadi. BH₃ tarkibli boran olinan emas.
Bor gidridlarida kovalent bog'lanish bilan bir qatorda vodorod bog'lanish xam bo'ladi. Masalan:

Diboran ammiak bilan birikib B₂H₆*2NH₃ tarkibli birikma xosil qiladi. Maxsulot 200°S gacha kizdirilganda borazol B₃N₃H₆ "anorganik benzol" xosil bo'ladi

Borazolning tuzilish formo'lasi benzolni tuzilish formo'lasini eslatadi:

Yukori xaroratda bor galogenlar bilan birikib bor galogenidlarni xosil qiladi.

BF₃ – 128,7^oS da muzlaydi; 99,9^oS da qaynaydi; d=1,58 g/sm³ (suyuq xolatda)
BCl₃ – 107,3^oS da muzlaydi; +13^oS da qaynaydi; d=1,35 g/sm³
BBr₃ – 47,5^oS da muzlaydi; +91,2^oS da qaynaydi; d=2,65 g/sm³
BJ₃ – 49,5^oS da suyuqlanadi; +210^oS da qaynaydi; d=3,35 g/sm³
Bor galogenidlar juda yaxshi gidrolizlanadi.
Bor ftorid o'ziga ftor ionini qushib olib bor tetra ftorid ioniga aylanadi:
BF₃ + F^- --> [BF₄]^-
Vodorod bor tetraftorid kislota H[BF₄] flyuorit kislota HF ga qaraganda kuchlirok kislotadir.
Bor xlorid BCl₃ va bor bromid BBr₃ rangsiz suyuqlikdir. Bor yodid BI₃ rangsiz gidroskopik kristallar xosil qiladi. Bor yodid CCJ₄ da, CS₂ da va benzolda eriydi.
Bor oksid V₂O₃ - borat kislotani suvsizlash natijasida xosil bo'ladi. U rangsiz shishasimion modda bo'lib, 209°S da yumshaydi. Bor oksid borat kislotaning angidrididir.
Borat kislota H₃VO₃ rangsiz, yaprokchalar shaklida kristallanadi. Borat kislotaning suvda eruvchanligi xarorat ortishi bilan ortadi, u nixoyatda kuchsiz kislotadir.
Borat kislota suvsizlantirilganda avval metaborat kislota HVO₂, so'ngra tetraborat kislota H₂V₄O₇ va nixoyat bor oksid V₂O₃ xosil qiladi. Borat kislotaga ishqorlar ta'sir etganida ortaborat kislota tuzlari olinadi:
2NaOH + 4H₃BO₃ --> Na₂B₄O₇ + 7H₂O
Borat kislota konsentrlangan H₂SO₄ ishtirokida spirtlar bilan reaksiyaga kirishib uchuvchan efirlar xosil qiladi:
H₃BO₃ + 3CH₃OH --> 3H₂O + B(OCH₃)₃
Bu reaksiyada borat kislotaning trimetil efiri xosil bo'ladi. Borat kislotaning efirlari yashil rangli alanga bilan yonadi. Bu reaksiyadan analitik kimyoda bor elementi bor yoki yukligini aniqlashda foydalaniladi.
Borat kislota shisha sanoatida emallar tayyorlashda, kishlok xujaligida va medisinada qullaniladi. Bura metallarni payvandlashda, emal va sirlar tayyorlash uchun ishlatiladi.