Kentsel mekan
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2.2 Kentsel mekan-birey i lişkisi Kentsel mekan yalnızca fiziksel değil zihinsel ve toplumsal anlamlar barındıran bir bütündür. Bu anlamlar bireylerin deneyimleri aracılığıyla inşa edilir. Kentsel mekan 11 deneyimleri indirgenemeyen, öngörülemeyen ve açık uçlu yaşantılardır. Kentsel mekan ve birey bu anlamda daha önce de belirttiğimiz üzere birbirlerini var ederler, üretirler. K arşılıklı ve sürekli değişen bir ilişki söz konusu dur. De Certeau ve Raban kentsel mekan ve birey arasındaki ilişkinin bu zenginliğine ve hiç bir zaman tekrar etmeyen anlar içeren kentsel mekan deneyiminin potansiyellerine odaklanırlar. De Certeau (2009) kensel mekan ı metinle; kent kullanıcısı olan yayayı da metnin okuyucusu il e ilişkilendirir. Yaya , seçimleri doğrultusunda kentte yürür; böylelikle öznel bir okuma yapmış olur. De Certeau, y ayaların bazı sokaklara girmekten vazgeçip, bazı sokaklarda uzun uzun vakit geçirmesini, metnin b azı kısımlarının daha sessiz bir tonda , bazı bölümlerinse daha vurgulu okunmasına benzetir . Her yaya her seferinde farklı bir okuma yaptığından, metin yayalar tarafından tekrar tekrar yazılmış ; kentsel peyzaj tekrar tekrar örülmüş olur . De Certeau böylelikle kentsel deneyimin hem biricikliğine hem de çoğulluna vurgu yapmış olur. Raban (1974) ise kentin “ plastik ” ve “akışkan” bir y aradılışa sahip olduğunu düşünü r. Kent, bireylere kendi istekleri ve iradeleri doğrultusunda davranma ve istedikleri kimliğe bürünme gibi bir özgürlü k sunar. “İster beğenin, ister beğenmeyin, kent sizi kendisini yeniden yaratmaya, içinde yaşayabileceğiniz bir kalıba dökmeye davet eder. Kendinizi de. Kim olduğunuza bir karar verin, kent çevrenizde yine sabit bir biçim alacaktır” (sf.9 -10). Kentteki bireyler iradeleri ve hayal güçleri aracılığıyla kenti biçimlendirme olanağı na sahiptirler. Bu nedenle kent “yumuşak, esnek, so nsuzcasına açık”tır; doğasında “yoğrulabilir olmak” vardır. Bireyler kenti hayalgüçleri ve iradeleri ile, kent ise bireyin aldığı pozisyon karşısındaki dire nciyle bireyleri şekillendirir . Raban’ın bu görüşü çalışmanın ke ntsel mekan- birey arasında devingen ve karşılıklılık ilkesine dayalı bir ilişki olduğu düşüncesi ile paralellik taşır. Raban’a (1974) göre kent disiplin altına alınama yacak kadar kompleks bir yapıya sahiptir, bu nedenle kenti anlamak için objektif ve bilimsel bilgiler kadar bireylerin öznel bakışlarına, deneyimlerine ve duygularına da başvurmak gerekir. “ Hayal ettiğimiz biçimiyle kent, yanılsamaların, efsanelerin, özlemlerin, karabasanları n yum uşak kenti; haritalarda ve istatiklerde, kentsel sosyoloji, demografi ve mimari monografilerde varolan katı kent kadar, hatta belki daha da faz la gerçektir ” (sf.9-10). 2.3 Affekt Affekt (affect) kavramı temel olarak felsefe ve psikoloji disiplininde ortaya çıkan ancak son yıllarda siyaset bilimi, antropoloji, şehir sosyolojisi gibi insan bilimleri ve sosyal bilimler alanları tarafından sıklıkla kurcalanmakta olan bir kavramdır . Affektin 12 önceden yalnızca teknik bir terim olduğu ancak daha sonra bir çok açılı ma gebe bir kavrama dönüştüğünü öne sürmek yanlış olmaz. Affektin çeşitli alanlardaki karşılıklarını ve açılımlarını incelemeden önce kavramın Türkçe karşılığını aramakta fayda vardır. Bu noktada karşımıza en çok “duygulanım” sözcüğü çıkar. Duygulanım ise TDK’a göre şu karşılıkları alır: Duygulanım: 1. İsim .Etkilenme, duygulanma 2. Felsefe. Duyarlığın harekete geçişi 3. Felsefe. Bir ruh durumunun dış sebeplerle değişmesi 4. Felsefe. Tutkudan daha düzenli anca daha güçsüz olan seçkin bir eğilim 5. Ruh bilimi. İste nç 1 ve anlıktan 2 ayrı görülen duygusal tepkiler gösterme durumu . Özden “ Türkçemiz ve Ps ikiyatri’de Dil S orunu ” (1997) adlı makalesinde affekt kavramının özellikle de psikiyatri literatüründeki Türkçe karşılığı konusunda bazı karışıklıklar olduğunu öne süre r ve gözlemlediği bu karmaşık durumu kavramın yapılmış belirli tanımlamaları ve çelişen kullanımları üzerinden özetler. Bunlardan ilki olan Uzman (1935) affekt kavramına “teessürde bozukluk” başlığı altında değinir. (Özden, 1997’de atıfta bulun ul duğu gibi) . Özden’e (1997) göre teessür, dışşal olayların kişide uyandırdığı tepkime olarak tanımlanabilir. TDK’a gö re teessür “duygulanım” anlamın a gelir. Adasal (1976) affekti “ d uygusal yaşam” olarak, Arkonaç (1983) ise gene “duygulanım” olarak kullanı r. Öztürk (1994) affekti, duygulanım başlığı altında “dıştan ve içten gelen uyaranlara duygular ile tepki verebilme yetisidir” diye tarif etmektedir. Yüksel ’e (1996) göre affekt “hastanın dışarıdan izlenen emosyonlarını ifade eder. Daha çok anlık emosyonel yaşantılardır” . DSM-III (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) (1980) teknik teriml er sözlüğünde ise affekt “Bir şahsa bakıldığı andaki o şahıs tarafından ifade edilen ve gözlemlenen emosyon” olarak açıklanmaktadır . Son olarak DSM-I V’de (1994) affekt “subjektif olarak yaşanan duygu halinin (emosyon) ifadesinin gözlemlenebilir davranış kalıbıdır” diye tarif edilmektedir (Özden, 1997 ’de atıfta bulun ul duğu gibi ). Özden’e göre bu açıklamalarda çoğunlukla karşımıza çıkan duygulanım kelimesi ile iletilmek istenen temel anlam; etkileyicilik, etkilenme, etki altında kalma, etkilenmiş olma halleridir. Ancak Özden aynı zamanda t eknik bir terim olan affekt için yapılan tarifler karşısında , sözlük karşılığı etkilenme olan duygulanım sözcüğünün “yetersiz ve cılız” kaldığını ifade eder. Çünkü İngilizce’de affekt sözcüğü hem isim hem fiildir. Affektif sıfat, duygulanım ise isimdir. Özden’e göre isim 1. İstenç: İ rade (TDK) 2. Anlık: Anlama gücü (TDK) 13 olan duygulanım kimi yerde fiil yerine kimi yerde isim yerine kullanarak bir dil bilgisi hatası na sebebiyet vermektedir. Özden, yabancı terimleri anadile çevirip kullanma konusunda en katı ülke olan Almanya’da bile psikiyatri kitaplarında affekt sözcüğünün aynen kullanılması ndan hareketle ve duygulanım sözcüğünün yete rsizliğinden ötürü sözcüğün orijinal adı ile kullanılması gerektiğin i öne sürer (Özden, 1997). Bu çalışmada benzer bir tavır sergilenmiş ve affekt yerine “duygulanım” ya da “etkilenme” sözcükleri kullanılmamıştır. Bunun nedeni bu sözcüklerin affektin aşağıda değinilecek çeşitli disiplinlerdeki açılımlarını karşılamak açısından yetersiz kalacakları düşüncesi ve Özden’in öne sürdüğü gerekçelerdir. Bu noktada Özden’in isim olan bir sözcüğün hem sıfat hem de fiil olarak kullanılması eleştirisine karşılık “duygulanım” isminin sıfat hali olarak “duygulanımsal”, fiil hali olarak “duygulanmak” sözcüklerinin kullanılabileceği tezi öne sürülebilir. Ancak bu noktada da bu kelimelerin çağrışım gü çlerinin yeterli olmayacağı ve çalışmayı hedeflenen noktalara yönlendireme yeceği endişesi hakim olmuştur. Sonuç olarak, kavramın Tü rkçe psikoloji ve psikiyatri literatüründe varolduğu biçimi ile yani “affekt” olarak kullanılması tercih edilmiştir. Modern psikolojide affekt kavramı temel olarak bir duygunun ya da hissin deneyimine karşılık gelir ve modern psikolojinin ABC ’si sayılan affektif, bilişsel ve davranışsal olarak adlandırılan üç alanından birini temellendirir (APA Dictionary of Psychology, 2006). Temel olarak affekt kavramı bir uyarana içgüdüsel olarak verilen tepki olar ak tanımlanabilir. Çalışmanın odaklarından biri olan fiziksel çevre -bir ey etkileşimi bağlamında affekti tanımlamak ve açmak için çevre psikoloji si bağlamında ele alınmış affekt tanımlamalarına başvurulabilir. Göregenli ’ye (2010) göre “İnsanların yaşadıkları yerle ilgili olarak hissettikleri olumlu ya da olumsuz duygularına ilişkin tepkileri affekt öğesini oluşturur . Yani affekt insanların, yaşadıkları sosyal - fiziksel çevreye ilişkin genel duygusal tepkilerinin bir bütün olarak temsil edilişidir” (s.158). Affektif süreçleri duyuşsal süreçler olarak tercüme eden Ünlü’ye göre ise bu süreçler , “ çevre ile ilgili duyumsamalar ve heyecanlardan oluşan imgelerle birlikte oluşan motivas yonlar, arzular ve değerleri kapsamaktadır” (Ünlü, 1998, s.21). İnsanların çevrele rine nasıl tepki verdikleri sorusuna cevap arayan Ajzen ve Fishbein (1981) bu soruyu yanıtlamak için psikolojinin çok eski üçlüsüne (age old triology) yani -önceden belirti ldiği üzere - affekt- biliş - davranış kategorilerine başvurabileceğini öne sürerler. Y azarlara göre bu üçlü içerisinde affekt “heyecansaldır, genel duygusal tepkiler bütünü” anlamına gelir. Ancak ilave olarak “değerlendirici” bir tepkidir; bunun nedeni 14 affektin “pozitif ve negatif bir değerle birleşme özelliğine sahip olması” olarak tanımlanabilecek bir “birleşme değeri” ya da “bağdeğer” olma özelliği içermesidir. Kısacası affektif tepkiler sadece fiziksel çevreye ilişkin anlamlar barındı rmaz; “fiziksel çevrenin, birey ve çevreden kaynaklanan uyaranların buluşma noktası nda ele alınmasına imk an sağlar” ( Göregenli , 2010’da atıfta bulun ul duğu gibi) . Affektin bir bağdeğere sahip olması ve çevre ve birey arasında bir buluşma noktası oluşturması, kavramın diğer disiplinlerdeki açılımlarında vurgu yapılan “ilişkisel olma” “dolaşımda olma hali” ve “ d önüştürücü olma” (transformative) özelliği ile ortaklık taşır ki bu özellikler kavramın çalışma için bir temel olmasının başlıca nedenleridir. Son yıllarda affekt kavramına olan odaklanma s osyal ve insan bilimlerinde “ affektif dönüş” (“ affective turn ”) olarak adland ırılan bir kırılmaya neden olur . Affekt teorisinin bilinen ilk kaynağı olarak Spinoza’dan başlayan ve çoğunlukla Deleuze’in eserleri üzerine inşa edilmiş olan bu odaklanmanın neden lerini Hardt, özellikle feminist teori içinde yer alan ve bedene o daklanan çalışmalar ve duyguların keşfi olarak g örür (Hardt, 2007). Duygusal ve bedensel (somatik) olana, derinde yatana, görülmeyen ve kolaylıkla tanımlanamayan a vurgu yapan affekt teorisi, sosyal bilimlerde ve insan bilimlerindeki geleneksel ve mesafeli objektif yaklaşımları tartışmaya açar. Spinoza ’a göre affekt “ dürtüler, güdüler, duygular ve sezgile r” i kapsayan genel bir kavramdır ve üçe ayrılır: zevk (laetitia), acı ya da üzüntü (tristitia) ve arzu (cupiditas) ya da iştah (appetite). Affekt, aklı da içerecek biçimde bedende, başka bir bedenle etkileşim sonucun da meydana gelen ve bedenin eylem gücünü arttıran veya azaltan değişimlerdir (Spinoza, 2001). Hardt (2007)’ a göre Spinoza affektlerin gücünü iki paralel gelişme seti üzerinden kavrar. A klın düş ünme gücü ve geliştirdikleri nin, bedenin eyleme geçme gücü ile paral el olduğunu ifade eder. Ancak bu, aklın beden in eyleme geçmesine karar verdiği veya beden in aklın düşünmesine karar verdiği anlamına gelmez . Tam tersine, Spinoza aklın ve be denin otonom ya pılar olduğunu ancak paralel olarak ilerlediklerini veya geliştiklerini düşünür. Sonrasında affekti kurcalayan Deleuze ve Guattari ve devamında Massumi, kavramı Spinoza ’ dan türetirler ancak ondan farklı olarak duygu ve affekt arasında keskin bir ayrım yap arlar. Flatley’e (2008) göre de affekt, duygu ile arasındaki fark üzerinden anlaşılabilir. Duygu içeride olan ve dışa vurulan bir şey iken, affekt daha ilişkisel ve d önüştürücü (transformatif) bir şeye işaret eder. Kişinin duyguları (emosyonları) vardır, ancak kişi insanlar ya da objeler tarafından etkilenir (affekt edilir). Affektler (‘ mood ’ların aksine) her zaman bir nesne veya nesnelerle ilişkili olarak deneyimlenir. Başka bir deyişle affektler varolmak, zuhur etmek için nesnelere ihtiyaç duyarlar. Bu 15 anlamda yönelimlidirler (intentional) ancak yönelimli olmaları bir nesne-özne karışıklığı yaratır. Tomkins ’e göre nesne ile affekt arasında “akışkan bir ilişki” vardır. Affekt nesnede mi kök buluyor yoksa affekt nesneyi mi üretiyor, anlamak zordur. Bu akışkan ilişki, affektin nerede gerçekleştiği veya affekt in gerçekleştiği anda hala nesne- özne ayrımının mümkün olup olmadığı sorularını cevaplamayı güçleştirir (Flatley, 2008). Akalın’a (2007) göre Deleuze affektin duygu lardan farklı, bir çeşit bedenl e r arası anlam yaratma aracı olarak düşünülmesi gerektiğini savunur. Massumi’ye (2002) göre de “affekt bedenin bir deneyim halinden bir başkasına geçerken yaşadığı bir yoğunluk ile bu geçiş sırasında bedensel kapasitelerde oluşan artma ya da eksilmelerdir ” (Akalın , 2007 ’de atıfta bulunduğu gibi ). Kısacası ister nesne-beden arasında olsun ister beden -beden ya da beden-çevre arasında olsun , affekt genel olarak dolaşımda olan ve öteki ile akışkan bir ilişki içerisinde olan bir şeydir. Affekt tam da bu potansiyelleri nedeniyle oldukça zor bir kavramdır. Akalın’a (2007) göre bunun nedeni affektin “ s omut, sayılabilir ya da görünür bir şey olmaktan ziyade, bir dolaşım hali” olmasıdır; bir “firarilik durumu”nu ifade etmesidir. “Görünenden, tutulabilirlikten, anlamlamadan (signification) ” her zaman biraz fazla kalma halidir, bu nedenle de k elimelelerin yetersizliğini vurgular. Bu açıdan affekt, “kelimelerin tam olarak yakalayamadığı bir şeyi düşünmenin bir yoludur” (s.114). Hardt’a göre affektlere ilişkin zorluğun temeli gerektirdikleri sentezde; karmaşık bir nedensellik yaratmalarında yatar. Çünkü affektler beden ve akla eşit olarak aittirler ve hem mantığı hem de tutkuları içerirler. Affekt ler bizi bir nedenselliğe götürür ler ancak karmaşık bir nedensellik sunarlar çünkü nedensellik ilişkinin iki tarafına da aittir. Bir başka deyişle, affektler hem bizim dünyayı etkileme (affekt etme) gücümüzü ve hem de onun tarafından etkilenme (affe kt edilme) gücümüzü aydınlatırlar (Hardt, 2007). Affektin akışkan bir ilişkiselliğe sebeb iyet vermesi, karmaşık bir nedensellik sunması, dolaşımda olması ve dönüştürüc ü olması gibi özellikleri; dinamik bir yapıya sahip old uğuna işaret eder; bu nedenlerden ötürü affekt, kentsel mekan-birey etkileşimini anlamak için zihin açıcı bir kavramsal ara ç olabilir. Affektin kentsel mekan ın devingen, öngörülemez ve indirgenemeyen deneyimini anlamak için iyi bir kavramsal araç ol abileceği düşüncesi çalışmanın temellerinden birini oluş turur. Affektin birey ile fiziksel çevre a rasında bir buluşma noktası yaratması ve ç eşitli affektlerin çeşitli dışşal uyarıcılar aracılığıyla tetiklendiği göz önünde 16 bulundurulduğunda kentsel mekan ın ve mimarlığın affekt ürettiği önermesi yerinde bir önermedir. Mimarlık - affekt ilişkisini sorgulayanlardan biri olarak Eisenman affekti geleneksel anlamı ile kullanır ve mimarlıkta affektin önemine vurgu yapar. Eisenman (1993) da psikolojideki çoğu affekt tanımlamasına benzer bir tanımlama yapar; affekt çok basitçe bir fiziksel çevreye verilen duyusal tepkidir. Eisenma n “ affect ” ve “ effect ” i kıyaslar; ona göre bu iki kavram İngilizce’d e sözcük olarak benzeyen ancak aslında oldukça farklı anlamlar ifade eden iki sözcüktür. Etkin olma (effect) bir nedenden ya da etmenden kaynaklanan bir şeydir; m imarlıkta bir nesne ile onun işlevi ya da anlamı ile olan ilişkisidir ve bu anlamda Batı mimarlığını son iki yüz yıldır domine eden bir düşüncedir. Fransız Devrimi’nden beri mimarlık, politik, sosyal ve ekonomi k anlamda, etkin olmak ile uğraşmıştır. Eğer iyi ise etkindir (effektiftir) : eğer iyiyse daha fazla insana hizmet sunar. Etkin olmaya dair en net örnek modern mimarlığın yararcı öğret is i olan: “form fon ksiyonu izler ”dir. Bu öğr eti sosyal olarak uygulanabilir ve canlı olan bir programın incelikle işlenmesi halinde iyi bir mimari sağlayacağını iddia eder. Öte yandan, affekt in iyi olma durumuyla zaruri bir ilişkisi yoktur. Affekt ve etkin olma (effect) bir çok bağlamda karşılaştırabilir . Eisenma n aradaki farkı anlamak için ö zellikle de aracılı (mediated) çevreler in incelenebileceğini öne sürer: Ö rneğin ben yabancı bir ülkede ders verdiğim zaman, herkes benim kelimelerimin teknik bir tercümesini kulaklıkla dinler. Bu deneyim , mekan ın ‘şimdi ve burada’lığından farklıdır: kulaklıklar canlı sesimin affektini yok eder; duygusunu, canlılığını ve ruhunu. Bu esnada çevirmen dinleyiciye çaresizce benim ne demek istediğimi anlatmaya çalışır. Ve önemli olan kesinlikle ne demek istediğim dir . Dinleyici söylediğimi anl amak zorunda olduğunu hisseder…Fakat ben varlığımı; affektimi hissetmelerini isterim. Tıpkı derslerimdeki dinleyiciler gibi, dünyanın her bir yanında kulaklıkla müzik dinleyerek yürüyen insanlar da mekanda (space ) olmanın affektini kaybederler. Aracısız ( unmediated) uyarana verilen bireysel tepkinin kaybı bu fenomeni n sonuçlarından biridir . (Eisenman, 1993, s.43) Eisenma n’a göre başlangıcı 15 yy.’a tekabül eden “mekanik paradigma” boyunca mimarlık güçlü bir iletişim ortamı/aracıdır ( media) ve hem affektif hem de effektiftir. Gotik katedrallerde ve hatta erken Rönesans kiliselerinde görülebileceği gibi yapılar hem gerçek anlamda yani barınma ve kuşatma işlevleri ile doğanın güçlerine karşı fiziksel olarak ayakta durarak, hem de metaforik anlamda yani toplumun söyleminin (diskurunun) birebir yansıması olarak, mekanik paradigmanın sembolleridir. Bu du rum teosentrik dönemden antroposentrik döneme geçişle birlikte değişir. 18. yy’da Fransız Devrimi ile birlikte ortaya çıkan yeni işlevler ve yeni kurumların yeni formlar aracılığıyla görünür kılınması için mimarlığa ihtiyaç duyul ur. Kütüphane, hapishane, h astane, devlet okulları ve sosyal konut projeleri gibi yeni bina tipleri ortaya çıkar. 17 Ancak bu noktada gereklilik (necessity) olarak mimarlık öne çıkar yani mimarlığın effektif (etkinlik) boyutu daha önemli hale gelir. Mimarlığın nesnesi ile fiziksel prog ram arasındaki ilişki öncelikli hale gelir, iletişim ortamı/aracı ( mediating) olma durumu ve sembolik işlevleri geri planda kalır. Bu nedenle mimarlık güçlü bir iletişim aracı/ortam olma özelliğini yitirir. Toplumun barınma ve diğer ihtiyaçlarından kayna klanan işlevleri sağlar ancak bu işlevleri daha az sembolize etmeye başlar . Kısacası affektif boyutu effektif boyutunun arkasında kalır. Eisenma n’a göre günümüzde mimarlık , zayıf bir iletişim ortamına/aracına dönüşmesinin yanında hem effektif boyutunu hem de affektif boyutu nu yitirmiştir. Eisenman’ın bu düşüncesine yani mimarlığın affektif boyutunu yitirdiği görüşüne katılın mamakla birlikte, Eisenma n’ın bu makalesi , mimarlık ve affekt ilişkisini sorgulayan nadir metinlerden biri olduğu ve genel anlamda affektin, genel anlamda mimarlık için önemini vurguladığı için aktar ılma gereği duy ul muştur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|