Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari. I. Kimyoning asosiy tushunchalari. Atom

II.Kimyoning asosiy qonunlari.

Massalar saqlanish qonuni (1748-yil Lomonosov) – reaksiyaga kirishayotgan moddalar massasi reaksiyadan so’ng hosil bo’lgan moddalar massasiga hamma vaqt teng bo’ladi.massalar saqlanish qonuniga yadroviy reaksiyalar amal qilmaydi.

Tarkibning doimiylik qonuni (1808-yil Prust) – har qanday toza modda olinish usulidan qatiy nazar o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega tarkibga ega.
Tarkibning doimiylik qonuniga molekulyar tuzilishli moddalar,gazlar va oson suyuqlanuvchan qattiq moddalar bo’ysunadi.


N.S.Kurnakov moddalarni o’zgarmas va o’zgaruvchan tarkibli birikmalarga ajratgan
O’zgarmas tarkibli birikmalar – daltonidlar (Dalton xotirasiga) deb atadi.
M; H₂O,NH₃,HCl,SO₂,HNO₃
O’zgaruvchan tarkibli birikmalar – bertolidlar (bertole hotirasiga) deb atadi.momolekulyar tuzilishli moddalar asosan metallar birikmalari.
M; UO₃ (UO_2,5-UO₃),VO (VO_0,9-VO_1,3)

Avagadro qonuni (1811-yil Avagadro) – bir xil sharoitda turli xil gazlarning molekulalar soni o’zaro teng bo’ladi.

Avagadro doimiysi – 6,02∙10²³ molekula (atom,ion,zarracha ) bo’ladi.

Molyar hajm – bir mol moddaning n.sh da egallagan hajmi.
Bir mol gaz n.sh da 22,4 litr hajmni egallaydi.


Karrali nisbatlar qonuni (1803-yil J.Dalton) – agar ikki element bir-biri bilan bir necha birikma hosil qilsa,bu birikmalardagi bir element massasi ikkinchi element massasiga kichik butun sonlar nisbatida bo’ladi

No	Modda	Formula	Misol	Ar – nisbiy atom massa Mr – nisbiy molekulyar massa V – valentlik n – atomlar soni n(OH) – OH guruhlar soni n(H) – vodorodlar soni
	Oddiy modda	E =	E ( Al ) = = 9
2	Oksid	E =	E ( FeO ) = = 36
3	Asos	E =	E ( Mg(OH)) = = 29
4	Kislota	E =	E ( HSO) = = 49
5	O’rta tuz	E =	E ( Mg(PO)) = = 43,667
6	Nordon tuz	E =	E ( NaHSO) = = 1
7	Asosli tuz	E =	E ( Ca(OH)NO ) = = 1

№	Moddalarning nomi	Moddalarning formulasi
1	Pirit	FeS2
2	Malaxit	Cu(OH)2 ∙ CuCO3
3	Dolomit	CaCO3 ∙ MgCO3
4	Oxaktosh, marmar,bor	CaCO3
5	Bura, tanokor	Na2B4O7 ∙ 10 H2O
6	Potash	K2CO3
7	Glauber tuzi	Na2SO4 ∙ 10 H2O
8	Sulema	HgCl2
9	Kuldiruvchi gaz	N2O
10	Tulki dumi	NO2
11	Is gaz	CO
12	Zar suv, shoh arog`i	3HCl ∙ HNO3
13	Qaldiroq gaz	2H2 ∙ O2
14	Sintez gazi	CO ∙ 2H2
15	Soda	Na2CO3
16	Kristal soda	Na2CO3 ∙ 10 H2O
17	Ichimlik soda	NaHCO3
18	Tahir tuz	MgSO4 ∙ 7 H2O
19	Mis kuporosi	CuSO4 ∙ 5 H2O
20	Temir kuporosi	FeSO4 ∙ 7 H2O
21	Gips	CaSO4 ∙ 2 H2O
22	Albaster	CaSO4 ∙ 0,5 H2O
23	Kuporos moyi	H2SO4
24	Novshadil spirit	NH4OH
25	Metil spirit	CH3OH
26	Etil spirit	C2H5OH
27	Asetilen	C2H2
28	Bertole tuzi	KClO3
29	Margansofka	KMnO4
30	Kalsiy karbid	CaC2
31	Metan	CH4
31	Alyuminiy karbid	Al4C3
32	Sirka kislota	CH3COOH
33	Chumoli kislota	HCOOH
34	Silan	SiH4
35	Fosfin	PH3
36	Arsin	AsH3
37	Stibin	SbH3
38	Ammiak	NH3
39	Silvinit	KCl ∙ NaCl
40	Kaustik soda	NaOH
41	Kinovar	HgS
42	Qum, kvars, shisha	SiO2
43	Halkopirit	CuFeS2
44	So`ndirilgan oxak	Ca(OH)2
45	So`ndirilmagan oxak	CaO
46	Qizil qon tuzi	K3[Fe(CN)6]

Nazariya test
1. Kimyo fani nimalarni o’rganadi?
1) moddalarning tarkibi; 2) moddalarning tuzilishi;
3) moddalarning xossalari; 4) moddalar o‘zgarishlarida sodir bo‘ladigan hodisalarni;
A) 1,2 B) 3,4 C) 1,2,3,4 D) 1,2,3
2. Kimyoning birinchi vazifasi?
1) moddalarni o’rganish; 2) moddalar xossalarini o‘rganish; 3) moddalardan xalq xo‘jaligida qanday maqsadda foydalanish mumkinligini oldindan aytib berish; 4) moddani sintez qilish;
A) 1,2,3,4 B) 1,2 C) 1,2,3 D) 4
3. Kimyoning ikkinchi vazifasi?
1) xalq xo‘jaligida zarur bo‘ladigan turli xil moddalar olish; 2) turli xil plastmassalar; 3) mineral o‘g‘itlar; (va boshqalar),4) dori-darmonlar; 5) aspirin, streptotsid olish; 6) superfosfat, ammiakli selitra olish
A) 1 B) 1,2,3 C) 1,2,3,4,5,6 D) 5,6
4. Qurilish materiallari, sintetik gazlamalar, plastmassalar, bo‘yoqlar, yuvish vositalari, dori-darmonlarni ishlab chiqarishda qaysi fanning muhim roli bor?
A) kimyo B) geokimyo
C) termokimyo D) biokimyo
6. Kimyo bilan biologiya orasida tirik organlarda sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlarni o‘rga-nadigan kimyoni qaysi fanlari tarkib topdi?
1) bioanorganik; 2) bioorganic; 3) biologik kimyo
A) 1,2 B) 2,3 C) 1,2,3 D) 1.3
7. Kimyo fani qaysi fanlar bilan uzviy bog‘langan?
1) fizika; 2) geologiya; 3) biologiya; 4) geoagrafiya;
5) tarix;
A) 1,2,3,4,5 B) 1,2,3 C) 1,3 D) 2,3
8. Kimyo yutuqlaridan keng foydalanilayotgan sohalarni aniqlang?
1) foydali qazilmalar qazib olish; 2) metallar olish;
3) xalq xo‘jaligida zarur bo‘lgan metallarning qotishmalarini yaratishda
A) 1 B) 2 C) 1,3 D) 1,2,3
11. Kimyo tabiat haqidagi fan bo‘lib, u qaysi fanlar bilan uzviy bog‘liqlikda rivojlanadi?
A) fizika, biologiya, mineralogiya.
B) matematika, mexanika; termodinamika

18. O’zbekiston qaysi hududlarida selitra olish usuli bir xil?

1) Navoiy azot; 2) Farg‘ona; 3) Chirchiq elektrokimyo;

A) 1,3 B) 2,3 C) 1,2,3 D) 1,2

25. jismlar nimalardan tashkil topgan?
A) molekulalardan B)atomlardan
C) ionlardan D)moddalardan
26. Malum shakl va hajmga ega bo’lgan narsalar …..deyiladi
A)modda B)xossa C) xodisa D) jism
27. Moddalarni bir-biriga o’xshash va farqli belgilari …… deyiladi
A)modda B)xossa C) xodisa D) jism
28. Tarkibi o’zgarishi yoki o’zgarmasdan boradigan jarayon ….. deyiladi.
A)modda B)xossa C) xodisa D) jism
29. Faqat jismlar keltirilgan qatorni ko‘rsating.
A) kalit, sim, yog'och, chizg‘ich, kumush qoshiq;
B) temir, mis, kumush, suv;
C) temir, pichoq, mis, sim;
D) kumush, kumush qoshiq, kumush tanga.
30. Quyidagilarning qaysilari jism hisoblanadi?
1) mix; 2) temir; 3) qoshiq; 4) simob; 5) xlorid kislota.
A) 1 va 3; B) 2 va 4; С) 1 va 5; D) 3, 4 va 5.

Fizik kimyoviy xodisalar
1. Quyidagi hodisalarning qaysilari fizikaviy hodisa hisoblanadi?
1) qog‘ozning yonishi; 2) muzning erishi; 3) mis simning
qizdirilganda qorayishi; 4) sutning achishi; 5) benzinning bug‘lanishi.
A) 2 va 5; B) 1,3 va 4; C) 2 va 4; D) faqat 2
2. Quyidagi hodisalarning qaysi biri kimyoviy hodisa hisoblanadi?
1) suvning qaynashi; 2) tuzning suyuqlanishi; 3) temirning zanglashi; 4) benzolni haydash; 5) shamning yonishi.
A) 1 va 5; B) 3 va 5; C) faqat 3; D) 2, 3 va 5

3. Bahor taomlarining tayyorlanish jarayonlari fizikaviy(a) yoki kimyoviy(b) ekanligini aniqlang.

1) bug’doyning tuilishi (sumalak uchun);
2) sumalakning pishishi; 3) ko’katning to’g’ralishi;
4) xamirning ko’pchishi; 5) ko’k somsaning pishishi;
A) a-1,3,4; b-2,5 B) a-1,3; b-2,4,5
C) a-1,4; b-2,3,5 D) a-1,3,5; b-2,4
4. Yangi yil bayramida qilinadigan qaysi tadbir kimyoviy hodisa emas?
A) Bengal shamchalarini yoqish
B) bayram to’rtini pishirish
C) qorbola yasash D) mushak otish
5. Quyidagilardan qaysilari kimyoviy jarayon?
1) metanning yonishi; 2) aluminiy simning cho’zilishi;
3) muzning erib suyuq holga o’tishi; 4) temirning zanglashi; 5) suvning bug’lashi;
A) 1,2 B) 3,4 C) 3,5 D) 1,4
6. Quyidagilardan qaysilari kimyoviy jarayon?
1) naftalinning sublimatlanishi; 2)kisloroddan ozon olish;
3) uranning parchalanib krypton va bariy hosil qilishi;
4) xlorning suvda erishi;
A) 1,3 B) 2,4 C) 1,4 D) 2,3
7. Quyidagi ifodalardan noto‘g‘risini toping.
A) Fizikaviy jarayonlarda modda molekulasi o‘zgarmaydi, kimyoviy jarayonlarda o‘zgarishga uchramaydi.
B) Allotropiya hodisasi tufayli oddiy moddalar soni kimyoviy elementlar sonidan ко‘p.
C) Bir elementning turli allotropik shakl ko'rinishlari bir-biridan kimyoviy xossalari bilan farq qiladi, lekin fizikaviy xossalari bilan farq qilmaydi.
D) Bir kimyoviy element atomlari boshqasidan massasi va xossasi bilan farq qiladi.
8. Quyidagi hodisalarning qaysilarida kislorod moddasining fizikaviy xossasi haqida gap ketadi?
1)kislorodning zichligi normal sharoitda 1,43 g/1 keladi;
2)tabiatda kislorodning uchta izotopi tarqalgan;
3)ultrabinafsha nuri ta’sirida kisloroddan ozon olish mumkin;
4)kislorodning suyuq holati magnitga tortiladi;
5)kislorod faqat ftorli birikmalarida musbat okdsidlanish darajasiga ega bo‘ladi;
6)kislorod suvda juda oz eriydi.
A) 1,3,4,6 B) 1,4,6 C)2,3,5 D)2,5
9. Qaysi bandda oddiy moddaning fizikaviy xossasi haqida so’z bormoqda?
A) Qizil fosforning bertole tuzi ta’sirlashishi portlash bilan boradi.
B) Gipoxlorit kislotasi tarkibidagi kislorodi hisobiga oksidlovchilik xossa nomoyon etadi.
C) Radonning qaynash temperaturasi boshqa nodir gazlarnikidan yuqoriroq.
D) Xlorning yadro zaryadi 17 bo’lib, uchta electron pog’onasi mavjud
10. Qaysi bandda oddiy moddaning kimyoviy xossasi haqida fikr yuritilgan?
A) xlor sariq-yashil tusli gaz.
B) xlorning tabiatda ikkita barqaror izotopi mavjud
C) xlor 3-davr VIIA guruhda joylashgan
D) Xlor suvda erib atomar kislorod hosil qiladi
11. Berilgan tartibda kimyoviy yoki fizikaviy hodisaning o'zgarishini aniqlang.
Havo O₂ O₃ J₂ J₂
a) fizikaviy hodisa; b) kimyoviy hodisa.
A) 4-a; 2-a; 3-b; 1-b B) 3-a; 2-b; 4-a; 1-a
C) 3-b; 1-a; 4-a; 2-b D) 4-b; 1-a; 3-b; 2-b
12.Fizik hodisalarda modda yoki jismlarni qaysi xossalari o‘zgaradi(a) va o‘zgarmaydi(b)? 1) agregat holat; 2) tarkib; 3) shakli; 4) hajmi; 5) atom tarkibi; 6) joylashish holati.
A) a-1,2,4,6; b-3,5 B)) a-1,3,4,6; b-2,5
C)a-1,2,5,6; b-3,4 D) a-l,4,6; b-3
13.moddani boshqa modda bilan o‘zaro ta’sirlashuvi nima deyiladi?
A)kimyoviy xossa B) kimyoviy hodisa
C)kimyoviy o‘zgarish D) kimyoviy reaksiya
14. Quyidagilardan qaysilari kimyoviy jarayon emas?
A) temirning zanglashi B) uzumning suvda erishi
C) oltingugurt yonishi D) shisha pishirish
15. Quyidagi holatlarning qaysilari to`g`ri?
1)fizik hodisalar kimyoviy hodisalardan farq qilib, fizik hodisalarda molekulalar saqlanib qolmaydi; 2)molekulalar atomlardan tarkib topadi;
3)kimyoviy hodisalarda molekulalar tarkibi o`zgaradi; 4)kimyoviy reaksiyaga kirishgan moddalarning massasi hosil bo`lgan moddalarning massasiga teng bo`lmaydi; 5)molekulalar orasida o`zaro tortilish va itarilish kuchlari mavjud; 6)bir turdagi atomlar boshqa turdagi atomlardan massasi va xossalari bilan farq qilmaydi.
A) 1, 4, 6 B) 1, 4, 5, 6 C) 2, 3, 4, 5 D) 2, 3, 5
16. Tabiatdagi o‘zgarishlarni qaysi guruhlarga bo‘lishmumkin?
1) fizik ; 2) kimyoviy ; 3) fizik-kimyoviy;
A) 1 B) 2 C) 1,2,3 D) 1,2
17. Modda ustida o‘zgarish borganda moddaning tarkibi o‘zgarib, yangi modda hosil bo‘ladi bu qanday hodisa?
A) fizik o‘zgarish B) kimyoviy o’zgarish
C) enantropiya D) metameriya
18. Moddalarning fizik xossalarini qanday farqlaymiz?
A) kimyoviy reaksiyalar orqali
B) sezgi organlarimiz orqali
C) yondirish orqali D) eritish orqali
19. Modda o‘zgarishga uchraganida moddani tarkibi, kim­yoviy xossasi o‘zgarmasdan, faqat uning holati yoki shakli o‘zgarishi nima deyiladi?
A) fizik o‘zgarish B) kimyoviy o’zgarish
C) enantropiya D) metameriya
20. Keltirilgan jarayonlarmng qaysi bir(lar)i kimyoviy hodisaga misol bo'ladi?
I) tinish jarayoni; 2) sublimatsiya; 3) allotropiya hodisasi; 4) yonish jarayoni
A) 1,2 B) 3,4 C) 4 D) 2,3,4

21. Keltirilgan jarayonlarning qaysi bir(lar)i fizikaviy hodisaga misol bo'ladi?

1) tinish jarayoni; 2) sublimatsiya; 3) allotropiya hodisasi; 4) yonish jarayoni
A) 3 B) 1,2 C) 1,2,3 D) 1,4
22. Shamning yonish jarayonida qanday hodisa(lar) kuzatiladi?
A) fizikaviy В) kimyoviy C) fizikaviy va kimyoviy
D) hajm о 'zgarishi
23. Quyida nechta fizik jarayon keltirilgan?
1) temirni egish; 2) aluminni bukish; 3) shakarni qizdirish; 4) rudadan metalni olish; 5) shisha pishirish
6) misni suyuqlantirish; 7) kumushni havoda
qorayishi;
A) 2 B) 4 C) 3 D) 5
24. Quyida nechta fizik jarayon keltirilgan?
1) po’latni silliqlash; 2) temirni bukish; 3) shamni yonishi; 4) suvni muzlashi; 5) yem-hashakni siloslash;
6) dyuraluminiyni suyuqlantirish; 7) qumdan temir qirindilarini magnit yordamida ajratish;
A) 6 B) 4 C) 3 D) 5
25. Quyida nechta kimyoviy jarayon keltirilgan?
1) temirni egish; 2) aluminni bukish; 3) shakarni qizdirish; 4) rudadan metalni olish; 5) shisha pishirish
6) misni suyuqlantirish; 7) kumushni havoda
qorayishi;
A) 2 B) 4 C) 3 D) 5