Kimyoviy analiz metodlari ma’ruza matni

Analitik reaksiyalarning asosiy turlari

Analitik reaksiyalar kimyoviy jarayonlar bo‘lib, elementlarni ajratish, topish va miqdorini aniqlash uchun foydalaniladi. Kim- yoviy o‘zaro ta’sirlanish xarakteriga qarab analitik reaksiyalar ham almashinish, biriktirib olish, parchalanish, ajratish, oksidlanish- qaytarilish reaksiyalariga bo‘linadi. Analiz uchun ko‘pincha al- mashinish reaksiyalaridan foydalaniladi. Misollar:

1. 
   cho‘ktirish, ya’ni geterofazali reaksiyada qattiq faza – cho‘kma hosil bo‘ladi:
   

MgCl₂ + NaOH =↓Mg (OH )₂ + 2NaCl
Bu reaksiyaning teskarisi – cho‘kmaning erishi:
↓Mg (OH )₂ + 2HCl = MgCl₂ + 2H ₂O

2. 
   neytrallash reaksiyasi, ya’ni kislota va asoslar orasida bora- digan reaksiyalarda tuz va suv hosil bo‘ladi:
   

HCl + NaOH = NaCl + H ₂O
d) gidrolizlanish reaksiyasi, ya’ni moddaning suv bilan o‘zaro reaksiyaga kirishishi:
KNO₂ + H ₂O ← → KOH + HNO₂
Biriktirish reaksiyalaridan analitik kimyoda keng foydalanila- digani kompleks hosil qilish reaksiyasidir. Kompleks modda ikki- ta yoki ko‘proq oddiy birikmalarning assotsilanishi (birikishi) natijasida hosil bo‘ladi. Sharoitga qarab, kompleks birikmani tashkil qilgan moddalar alohida molekulalar holida bo‘lishi ham mumkin:
↓CuSO₄ + 4NH₃ → [Cu(NH₃ )₄ ]SO₄
Kompleks ionlarining xossasi uni tashkil qilgan moddalar xos- salaridan keskin farq qiladi, shuning uchun kompleks hosil qilish reaksiyalari analitik aniqlashning hamma turlarida keng qo‘llaniladi:

1. 
   elementlarni, ya’ni ionlarni topishda:
   

CoCl₂ + 4NH ₄OH = (NH ₄ )₂ [Co(SCN )]₄ + 2NH ₄Cl

2. 
   ionlarni, masalan, Fe³⁺ va SO²⁺ ni bir-biridan ajratishda:
   

Fe³⁺ + 3NH OH = Fe(OH ) ↓+3NH ⁺
4 3 4


Co²⁺ + 6NH OH = [Co(NH ) ]²⁺ + 6H O
4 3 6 2

4. 
   cho‘kmalarni eritishda:
   

PbJ ₂ + 2KJ = K₂ [PbJ ₄ ]

4. 
   xalal beradigan qo‘shimcha ionlarni niqoblashda, masalan, tarkibida Cu²⁺ va Cd²⁺ ionlari bor moddaga H₂S ta’sir ettirilgan- da Cu²⁺ ionni eritmada qoldirish uchun CN^– ioni qo‘shiladi. U Cu²⁺ bilan barqaror kompleks ionlar holida bog‘lanadi:
   

4
Cu²⁺ + 4CN ⁻ = [Cu(CN ) ]⁻²
Shundan keyin Cd²⁺ ionini H₂S ta’sirida topish mumkin. Ba’zi parchalanish reaksiyalarida gaz ajralib chiqadi:

H SO
t ^oC
H O + SO ↑

_{2 3} → _{2 2}
Bunday reaksiyalardan xalal beradigan ionlarni ajratishda, metall bo‘lmagan ionlarni topishda va miqdoriy aniqlash (volyu- metriya)da keng foydalaniladi.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi elementlarni topish va miq- doriy aniqlash usullarining asosini tashkil qiladi. Bunday reaksi- yalar biror atom, molekula yoki ionning elektron qabul qilishi, ik- kinchi atomning elektron yo‘qotishi bilan sodir bo‘ladi:
2H₂S + H ₂CO₃ = 2S ↓+3H ₂O +CO₂

¹⁾ H ₂CO₃ + 4H ⁺ + 4e =CO₂ + 3H ₂O
(qaytarilish)

2
²⁾ H S − 2e = S ²⁻ + 2H ⁺ (oksidlanish)