Kimyoviy texnologiya

Karbon kislotalar – tarkibida karboksil guruh saqlovchi organik birikmalar. Karboksil guruh bilan bogʻlangan radikalga qarab alifatik (toʻyingan, toʻyinmagan), alitsiklik, aromatik va geterotsiklik boʻlishi mumkin. Karboksil guruhning soniga qarab bir, ikki va koʻp asosli yoki molekulasiga —OH, =CO, H, kabi guruhlar kirishiga qarab oksi-, keto- va amino- kislota deb ataladi. Kislotalar koʻpincha, anʼanaviy (trivial) nom bilan ataladi: sirka, salitsil, moy, kapron valerian kabi kislotalar kuchsiz boʻlib, dissotsialanish konstantasi 1,410 atrofida. Lekin karboksil guruhi elektrofil radikal bilan bogʻlangan boʻlsa, uning kislotalik kuchi ortadi, mas, benzoy kislota (C₆H₅CO-OH), propiol kislota (HC=C-COOH) va b.
Kislotalar kimyoviy faol boʻlib, karboksil guruhining gidroksilini boshqa guruhlarga almashtirishi mumkin, mas, Kislotalarspirtlar taʼsirida, mineral kislotalar ishtirokida) murakkab efirlar, RC₁₅, tionil xlorid, sulfuril xlorid taʼsirida esa xlorangidridlar, suv tortib oluvchi vositalar ishtirokida esa angidridlar (RCO₂)₂O hosil qiladi. Kislotalaramidlarini xlor angidridlarga ammiak, aminlar taʼsir ettirib olish mumkin. Kislotalarradikal qismi boʻyicha ham turli xil reaksiyalarga kirisha oladi.
Kislotalar tabiatda erkin va birikma holida keng tarqalgan. Ular yogʻ, efir moyi, hoʻl mevalar tarkibiga kiradi. Kislotalar tabiiy birikmalardan (yuqori yogʻ kislotalari, limon kislotasi va b.) yoki sintetik usulda, mas, spirtlar, aldegidlarni oksidlab olinadi. Achitish (moy kislotali, sut kislotali, sirka kislotali achitish) yoʻli bilan Kislotalar olish ham keng tarqalgan. Kislotalar va ularning hosilalari xalq xoʻjaligida keng qoʻllaniladi. Mac. paxta moyidan olinadigan distillangan yogʻ kislotalari asosida turli xil sovunlar tayyorlanadi. Telomerizatsiya usulida olingan yuqori tarmoqlangan yogʻ kislotalar (VIK) asosida lok, emallar i.ch. yoʻlga qoʻyilgan.
Organik kislota kislotali xususiyatlarni ko'rsatadigan organik birikmalar uchun ishlatiladi. Organik kislotalarning tuzilishi uglerod skeletiga asoslangan. Eng keng tarqalgan organik kislotalar: buturik, fumarik, formik, probionik, sorbik, ketik, limonli va molik kislotalar va ularning tuzlari. Organik kislotalar sof holda o'simlik va hayvon organizmlarida uchraydi. Biroq, u tabiiy ravishda ham olinadi. Organik kislotalar hayvon organizmida ishlatilib, metabolizmga uchraganda, karbonat angidrid va suv ajralib chiqadi. Ushbu xususiyatga asoslanib, bugungi kunda organik kislotalar hayvonlarni oziqlantirish va aralash ozuqa ishlab chiqarishda himoya va mahsuldorlikni oshiruvchi qo'shimchalar sifatida ishlatiladi. So'nggi yillarda antibiotiklarni taqiqlash bilan organik kislotalar hayvonlarning ovqatlanishida o'z o'rnini egalladi.
Umuman olganda, organik kislotalar kuchsiz kislotalar guruhiga kiradi. Ular kuchli mineral kislotalar singari suvda to'liq erimaydi. Molekulalarida kichikroq bo'lgan formik va sut kislotasi kabi organik kislotalar suv bilan aralashtiriladi. Ammo ko'plab organik kislotalar organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Shuning uchun u organik kimyoda keng qo'llaniladi.
To‘yinmagan bir asosli karbon kislotalar. Bitta qo‘shbog‘ tutgan to'yinmagan bir asosli karbon kislotalarning tarkibini C_nH_n+1COOH umumiy formula bilan ifodalash mumkin. Turli bifunksional birikmalarga o‘xshab, ular ham kislotalar va ham olefinlar uchun xarakterli bo'lgan reaksiyalarga kirishadi. a,p-to‘yinmagan karbon kislotalarning kuchliligi tegishli to‘yingan karbon kislotalardan ancha yuqori, chunki qo‘shbog‘ karboksil guruh bilan yonmayon joylashgan, bu esa uning kislotali xossalarini kuchaytiradi.
Karbon kislota tarkibidagi gidroksil guruhini spirt qoldig‘i bilan — RO almashingan hosilalariga murakkab efirlar deyiladi. Odatda, murakkab efirlar karbon kislotalariga kislotali muhitda spirt ta’sir ettirib olinadi. Reaksiya qaytar bo'lgani uchun reaksion mahsulotdagi hosil bo‘lgan suv haydab turilishi lozim.