Kirish. 1-bob. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi

 
zid.
 
Shu bilan birga ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan 
iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o‘tayotgan mamlakatlaming o‘zi o‘tish 
sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari bilan 
bir-birlaridan farqlanadi. 
Hozirda uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo‘jalikni ma’muriy buyruqbozlik prinsiplari 
asosida yuritib kelgan, keyinchalik ularga bozor mexanizmlarini uyg‘unlashtirish 
orqali o'ziga xos o
’
tish yo’lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham alohida ko'rsatish 
mumkin. Jumladan, Xitoy, Vetnam kabi ilgari faqat ma’muriy-buyruqbozlik 
iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar orqali samarali 
bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli muvaffaqiyatlarga 
erishmoqdalar. Bulaming barchasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo’llarining o‘ziga xos 
xususiyatlaridir. 
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo’l bilan, ya’ni 
jadal usulda yoki evolyusion yo’l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o‘tish mumkin. 
Birinchi holda, tub islohotlami o‘tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy 
munosabatlarni birdaniga va batamom sindirish ya’ni, to‘ntarish yasash talab etilib, « 
karaxt qilib davolash » usuli (« shokovaya terapiya ») deb nom oldi. Eski iqtisodiy 
munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, 
larzalarsiz, shikastsiz samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mumkin. 
Islohotlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, evolyusion yoi kamroq ijtimoiy larzalarga olib 
keladi, ancha izchil va muqarrardir. 
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo’llarigina emas, balki uning 
andozalari ham xilma-xildir. Eng avvalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga 
keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlaming milliy xususiyatlari va an’analari 
bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma’lum andozalari ularni amalga 
oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubligiga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, 
Janubiy Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo. 
Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga 
o‘tishning zarurligi iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillaridan foydalanish 
imkoniyatlarining tugab borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining 
pasayishi orqali ifodalanadi. 
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkila muhim kamchilikka ega: 
1)
uning moslashuvchan emasligi, ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga juda sekinlik bilan 
moslashib borishi; 
2)
mehnatkashlarda moddiy qiziqish va xo‘jalik yuritish tashabbuskorligining 
yo‘qligi oqibatida samaradorlikning o‘ta darajada pasayib ketganligi. 
Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ko‘plab 
mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, 
chuqur institutsional (eng avvalo, mulkchilik munosabatlarida) tub o‘zgarishlami o‘z 
ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o‘zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini 
amalga oshirilishini taqozo etadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimini o‘zgartirish mazkur 
tizim asosining o‘zgarishim hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga 
almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o’zgarishlami tizimiv islohotlar deb 
atash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
O’tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo‘lib 
quyidagilar hisoblanadi: 
1.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo‘jalik hayotining barcha 
sohalaridagi to‘siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda 
qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltiriIgan chora-tadbirlar tizimidan iborat.