Kirish. “Jahon adabiyoti” fanining predmeti va mazmuni

Deni Didro XVIII asr fransuz faylasuflari, ma’rifatparvarlari orasida eng ko’zga ko’ringan, qamrovdor olim, jamoat arbobi edi. Didro1751-1780 yillar mobaynida nashr qilingan, fan, hunar-texnika, san’at va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining keng sohasini qamrab olgan ensiklopediyannig asoschilaridan, bosh muharrirlaridan biri edi. Ensiklopediyani nashr qilishda deyarli barcha

ma’rifatparvarlar ishtirok etdilar. Yolg’iz Didroning o’zi qomus uchun mingdan ortiq maqola yozdi. Ammo buyuk faylasufning faqat ensiklopediya bilan cheklanib qolmasdan, u bir qancha badiiy asarlar: «O’gay o’g’il» (1757), «Oila boshlig’i» (1758) dramalarini, «Monaxinya» (1760) romanini, «Ramoning jiyani» (1762), «Jkak fatalist» (1773) qissalarini ham yozdi. San’at sohasida yangilik bo’lgan estetikaga oid risolalar yaratdi. «Nikohsiz o’g’il haqida suhbatlar» (1757), «Dramatik adabiyot to’g’risida» (1758), «Tasviriy san’at haqida tajribalar» (1765), Parij ko’rgazmalari haqida yozgan«Salonlar» (1761-1781) kabi asarlari shular jumlasidandir.

Didro boy falsafiy meros qoldirdi. «Tabiatni tushuntirish haqida fikrlar» (1754),

«d’ Alamberning tushi» (1769), «Materiya va harakatning falsafiy prinsiplari» (1770) va boshqa asarlari shular jumlasidandir. Deni Didro 1713-yili Fransiyaning Langr shahrida hunarmand oilasida tug’ildi. U Parijdagi Garkur kollejini tamomlab, ruhoniy bo’lishi kerak edi. Ammo uni din qiziqtirmadi. SHu tufayli otasidan moddiy yordam ololmagan Didro bir necha yil mobaynida qiyin kun kechiradi. Bo’lajak olimning birinchi asari «Falsafiy fikrlar» (1746) edi. Asar Parij parlamentining qarori bilan yoqib tashlanadi. «Ko’zi ochiq kishilarga ko’rlar haqida vasiyatnoma» asari (1749) uchun Didroni qamoqqa tashlaydilar. Didroning badiiy iste’dodi va badiiy mahorati, ayniqsa, uning nasriy asarlarida yaqqol namoyon bo’ladi. San’atkorning falsafiy qissalari o’zining realistik yo’nalishi bilan ajralib turadi. Bu asarlarning hayotbaxshligi falsafiy mulohazalarning chuqurligi, ma’rifat g’oyalari bilan sug’orilganligidadir.

Didroning«Monaxinya» romani 1760-yilda yozilgan bo’lsa-da, uning vafotidan keyin bosilib chiqdi va mashhur bo’ldi. Yosh va go’zal qiz Syuzannani ota-onasi zo’rlab ayollar ibodatxonasiga beradi. Ammo bu ibodatxona inson sha’niga dog’ tushiradigan buzuqliklar, yaramasliklar makoni edi. Bu yerda sotqinlik va ifloslik hukmron, barcha ibodatxona xodimlari razil va munofiq. Syuzanna bu ahvolga qarshi norozilik bildiradi. O’zining hayotga, yashashga, baxt, erkinlikka bo’lgan huquqlarini talab qiladi. Ammo ilojsiz. Unga hech kim yordam bermaydi. Ayollar ibodatxonasining boshlig’i Syuzannaga ham ko’z olaytiradi. Xullas, bu yerda hamma narsa sodda qizning tabiiy axloqiga zid. Qizning qalb iztiroblari, alamli ichki kechinmalari ishonarli tasvirlangan. Syuzannada paydo bo’lgan norozilik va nafrat tuyg’usining asta-sekin isyonga aylanish jarayoni haqqoniy chizib beriladi. Ayol shaxsini tahqirlash, inson erkining oyoq osti qilinishi kabi adolatsizliklar yig’ilib qizni asab kasaliga duchor etadi. Ibodatxonadagi«hur qizlar» Syuzannaga yordam berish o’rniga uni boshliqlarining oyoqlari ostiga tashlashga urinadilar. Dahshat ichida qolgan Syuzanna ibodatxonadan qochadi. U jamiyatning xiyonatkorona qonunlarini buzib, o’zi jinoyatchiga aylanib qoladi. Qiz o’z nomini o’zgartirib, yashirinib yashaydi.

Uning hayoti hamma vaqt tahlika ostida o’tadi. Muallif Syuzanna timsolida umri xazon bo’layotgan minglab qizlarning og’ir ahvolini ko’rsatadi. «Ramoning jiyani» asari 1762-yilda yozilgan bo’lib, dialog shaklida berilgan. Bu ikki suhbatdoshning biri Ramoning jiyani, ikkinchisi muallifning o’zidir. Har ikkala suhbatdosh ham o’tkir aql egasi. Bosh qahramon real shaxs bo’lib, mashhur kompozitor Ramoning jiyani Jak

Fransua Ramodir. Qobiliyatli bu odam jamiyatning foydali a’zosi bo’lishi mumkin edi. U atrofdagi voqealarni aniqlik bilan kuzatadi, musiqani sevadi. Ammo dangasaligi tufayli, tartibsiz kun kechiradi. U boylar uyida o’z san’atini sotib qornini to’yg’azadi. Ramoning jiyani o’sha zamon qashshoq, daydi ziyolilarining biri. Didro bu obrazdan zamondoshlarining tipik umumlashgan obrazini yaratishda foydalanadi. Jan Jak Russo fransuz faylasufi, yozuvchisi, pedagogi, talantli musiqashunos, ma’rifatparvardir. Jan Jak Russo Shveysariyaning Jeneva shahrida soatsoz oilasida tug’iladi. Moddiy jihatdan qiynalib o’sgan Russo durustroq o’qiy olmadi. U mustaqil mutolaa qilib, musiqa bilimini egallaydi. Musiqadan dars berib, notalar yozib tirikchilik o’tkazadi. Bo’lajak olim va yozuvchi XVIII asrning 50-yillarida o’z asarlari

bilan Parijda dong taratadi.

Russo odamlar o’rtasida ham siyosiy, ham iqtisodiy tenglik tarafdori edi. 1755 yili uning«Odamlar orasidagi tengsizlikning kelib chiqishi to’g’risida mulohazalar», 1762 yilda esa, «Ijtimoiy shartnoma» nomli risolalari bosilib chiqadi. Bu asarlar demokratik g’oyalar bilan sug’orilgan edi.

Fransuz adabiyoti tarixiga Jan Jak Russo sentimentalizm oqimining asoschisi sifatida kiradi. Uning «Yuliya yoki yangi Eloiza» nomli romani zamondoshlari o’rtasida misli ko’rilmagan darajada muvaffaqiyat qozonadi. Russoning bu romani epistolyar (xat) janrida yozilgan bo’lib, unda Richardson ijodining izlari sezilib turadi. Asarda ikki yoshning sevgisi tarannum qilinadi. Boy dvoryan qizi Yuliya qalbida o’z o’qituvchisi, Sen-Prega muhabbat uyg’onadi. Sen-Pre ham qizni qaynoq ehtiros bilan sevadi. Ammo Yuliyaning otasi baron d’ Etanj bundan g’azabga keladi. Chunki otaning nazarida bu harakat zodagoniy tushunchalarni oyoq osti qilar edi. Dvoryanlar muhiti«sivilizatsiyalashgan» tuzum sevishganlar yo’liga g’ov bo’ladi. Yuliya, oilasi xohishiga bo’ysunib, eski tartib talablariga binoan Volmar ismli boy dvoryanga turmushga chiqadi. Romanda«tabiiy axloq» bilan soxta odat an’analari o’rtasidagi ziddiyat ko’rsatiladi. Bu ziddiyatning asl mohiyati sevishganlar o’rtasidagi ijtimoiy tengsizlikdir. O’sha zamon odatiga ko’ra, dvoryan qizi Yuliyaning quyi tabaqa vakili Sen-Prega turmushga chiqishi qonunga xilof hisoblangan. Shu sababli Yuliya o’zining qalb javhariga zid ish tutib baxtli bo’la olmaydi. Uning bevaqt o’limi ichki azoblariga chek qo’yadi.

Roman qahramonlari Yuliya bilan sen-Pre obrazlarini muallif psixologik

jihatdan asoslashda katta mahorat ko’rsatdi. Jan Jak Russoning pedagogik qarashlari ifodasi bo’lgan «Emil yoki tarbiya to’g’risida» romani 1762-yilda yozilgan. Russo inson tug’ilishida har qanday illatlardan xoli bo’ladi, lekin undagi barcha yaramas odatlar tengsizlikka asoslangan jamiyatning ta’sirida yuzaga keladi, deb hisoblaydi. Faylasufning fikricha, pedagogning vazifasi insonning tabiiy fazilatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi lozim.

Russoning ajoyib asarlaridan biri «Iqror» 1770-yilda yozilgan. Bu asar«YUliya yoki yangi Eloiza» romanidan farq qilib, o’z hayotini kengroq qamrab oladi. «Iqror» buyuk, oddiy odam faoliyatining chuqur realistik kechinmalarini ifodalab bergan. Asar keng hayot haqiqati, butun bir davrning urf-odati, oddiy insonning yashashi uchun olib borgan kurashi tarixini hikoya qiladi. «Iqror» tor biografik kitob bo’lib

qolmasdan, keng hujjatli, badiiy asar hamdir. Unda XVIII asr Shveysariya, Italiya va Fransiya hayotining manzarasi chizib beriladi.