Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

2. Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash, sertifikatlash 
va sifat nazorati 
Qurilish materiallarining har bir turi o‘ziga xos fizik, mexanikaviy,
kimyoviy va maxsus xossalarga (radiatsiyaga munosabat, texnologik ishlov) ega
bo‘ladi. Materiallarning tarkibi, strukturasi fizik-kimyoviy va texnologik jarayonlar
ta’sirida o‘zgarishi bilan ularning barcha xossa va xususiyatlari o‘zgaradi.
Qurilish materiallari kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va sun’iy bo‘ladi.
Ular xossalariga nisbatan plastik (bitum, giltuproq) elastik (yog‘och, po‘lat,
rezina), mo‘rt (sopol, shisha, beton, cho‘yan), material mustahkamligiga qarab-
mustahkamligi yuqori (po‘lat, granit, shisha, shishaplast, sitall, beton-polimer),
mustahkam (beton, yog‘och, polimerbeton, pishiq g‘isht) va mustahkamligi kichik
(gips, ohaktosh, xom g‘isht, ko‘pikbeton, gazbeton) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallarini texnik xossalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘lish
mumkin:
plastik materiallar - kuch, temperatura yoki suv ta’sirida qayta ishlanish
xususiyatiga ega bo‘lgan materiallar (gil, bitum, mis, qo‘rg‘oshin va x..k.)
elastik materiallar - unga ta’sir etayotgan kuch olingandan so‘ng o‘z
shakliga qaytadigan materiallar (rezina, po‘lat, yog‘och) mo‘rt materiallar 
— ta’sir etayotgan kuch natijasida o‘lchami va shaklini o‘zgartirmaydi, buzilish
hossasiga ega bo‘lgan materiallar (shisha, cho‘yan, g‘isht va x,.k.)
A) Mustahkam — granit, temir, yog‘och
B) Mustahkamligi past — chig‘anoqtosh, somon, xom g‘isht
a) Qattiq - cho‘yan, shisha, granit
b) YUmshoq. - yog‘och, qo‘rg‘oshin, bitum *
Suv, kislota, ishqor, issiq-sovuq hamda fizik-kimyoviy jarayonlar ta’sirida
chidamli- (klinker, plastmassalar) va chidamsiz (xom g‘isht) materiallar;
Izolyasiya materiallari-issiqlik o‘tkazmaydigan (mineral paxta, jun,
g‘ovakli asbest buyumlar)
Tovushni yutuvchi- (pemza, qatlamli shisha paxta, fibrolit) gidroizolyasion- 
(bitum, ruberoid, tol) elektroizolyasion- (rezina, chinni, marmar) xossalarga ega
bo‘lgan materiallar.
Materiallarning ishlatilish sharoitiga ko‘ra konstruktiv (tabiiy tosh
materiallari, beton, qorishma, sopol, yog‘och, polimerbeton, plastmassa va h.k.) va
maxsus (issiqlik va tovush izolyasiyasi, gidroizolyasiya, bezak, korroziyaga
chidamli, olovga bardoshli, radiatsiyadan himoyalovchi, biologik muhitga chidamli
va x.k.) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallari xossalarini raqamlar bilan baholash maqsadida
Respublika standarti (RSt), Tarmoq standarti (TSt), Korxona standarti (KSt),
Davlatlararo standart (DSt) lar joriy etilgan. Qurilish materiallari standartlari

---

---

Davlat standarti qo‘mitasi bilan O‘zR Davlatarxitektqurilish tomonidan

tasdiqlanadi. Bunday standartlar texnik shartlar; texnik talablar; buyum turlari va
o‘lchamlari; qabul qilish qoidalari; tamg‘alash, o‘rash va tashish qoidalari va sh.k.
xollarda bo‘lishi mumkin.
Qurilish materillaridan foydalanib bino va inshootlar qurish “Qurilish
me’yorlari va qoidalarida” (QMQ) belgilangan bo‘lib, barcha tashkilot va
muassasalar uchun majburiydir. Qurilish materiallarining 1947 yilda tashkil topgan
“Standartlash halqaro tashkiloti (MOS)” talablariga javob beruvchi xillari ham
mavjud. MOS qurilish materiallarini davlatlararo tashish va ishlatishga qulaylik
tug‘diradi.
Issiqlik yutuvchanlik.
Q=C·m(t
1
-t
2
) ; kJ
Bu erda: S- issiklik, yutuvchanlik koeffitsienti
Q- issiqlik miqdori M- namunaning massasi t
1
-t
2
temperaturaning farqi
Zarbga qarshilik. Materialning zarbga qarshilik ko‘rsatuvchanligi, standart
namunani buzish uchun sarf etilgan ish miqdori yoki hajm birligiga sarflangan
solishtirma ish bilan ifodalanadi.
Ishqalanishga qarshilik. Materialni ishqalash doirasida ming marta
aylantirganda namunaning 1sm
1
yuzasidan yo‘qotgan og‘irligiga ishqalanish
deyiladi.
Plastiklik. Material kuch ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirsa va kuch
olinganda avvalgi shakliga juda oz muddatda qaytsa, bunga plastiklik deyiladi.
(qo‘rg‘oshin, pulat, loy).
Qattiqlik. Materiallarga o‘zidan qattiq, jism botirilgandagi qarshilik
ko‘rsatuvchanlik xususiyati uning qattiqligi deyiladi.
Mo‘rtlik. Materialning kuch ta’sirida sezilarli deformatsiyalanmagan holda
buzilib ketishi uning mo‘rtligi deyiladi. (shisha, chuyan, beton)
2
.
1-jadval