Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

Moos qattiqlik shkalasi
Minerallar
Kimyoviy tarkibi
Moos qattiqlik ko‘rsatkichi
Talk
ZMgO·4SiO
2
·N
2
O
1
Gips
SaSO
4
·2 N
2
O
2
Kalsiy
SaSO
3
3
Eruvchan shpat
SaF
2
4
Apatit
Sa
5
(R0
4
)
3
·FS1
5

---

---

Ortoklaz

K
2
O·A1
2
O
3
·6SiO
2
6
Kvars
SiO
2
7
Topaz
A1
2
·[SiO
4
] ·(F
1
ON)
2
8
Korund
A1
2
0
3
9
Olmos
S
10
Nazorat savollari 
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
4.Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik sig‘imi nima?
5.Material mustahkamligi nima va u qanday omillarga bog‘liq?
6.Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik nima?
7.Qattiqlikni aniqlash usullarini keltiring.
8.Material xossalarining uning mikro va makrostrukturasiga bog‘liqligini aytib bering.

QURILISH MATERIALLARINING ASOSIY XOSSALARI 

3. 
Qurilish 
materiallari 
va 
buyumlarining 
nano, 
mikro 
va 
makrostrukturasi 

Qurilish materiallarining xossalari ularning tarkibiga va tuzilishiga bog‘liq

bo‘ladi. Materiallarning kimyoviy, mineral va fazaviy tarkiblarini tekshirmasdan,
ular asosida tayyorlangan buyum va konstruksiyalarni muayyan muhitda
ishlatishga tavsiya etilmaydi.
Materiallarning kimyoviy tarkibi elementlar va oksidlar orqali ifodalanib,
ular xossalarining-mustahkamligini, korroziya muhiti va olovga bardoshliligini,
suvga munosabati kabilarni belgilaydi. Material tarkibida kimyoviy elementlar va
oksidlar erkin xolda bo‘lmasdan o‘zaro minerallarga birikkan bo‘ladi.
Materiallarning mineral tarkibi ularning qanday minerallardan qancha
miqdorda tashkil topganini bildiradi. Giltuproq, ohaktosh, gips toshi va sh.k.
larning mineral tarkibi ulardan olingan keramik materiallar havoyi va mineral
bog‘lovchilarning mustahkamligini va turli muhitlarga chidamliligini belgilaydi.
Materiallarning fazaviy tarkibi qattiq, suyuq va gazsimon xolatda bo‘lib,
ularni muayyan shaklda ushlab turuvchi, devorlar hosil qiluvchi (karkas) qattiq
fazadan, devorlar orasida hosil bo‘lgan g‘ovaklar ichidagi suvdan, havodan yoki
suv-havo aralashmasidan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, material g‘ovaklarida
suvning muzlashi pirovardida uning buzilishiga olib kelishi mumkin; yopiq

---

---

g‘ovaklardagi havo materialga issiqsovuqdan, tovushdan izolyasiyalovchi

xususiyat beradi.
Material strukturasini uch darajada tushunish zarur-molekulyar-ion,
mikrostruktura va makrostruktura.
Molekulyar-ion darajasi materiallarning element, oksid, mineral, oligomer,
polimer va sh.k. kimyoviy moddalardan hosil bo‘lishini belgilaydi. Materiallarni
bu darajada o‘rganish differensial-termik, rentgenfazaviy, elektron mikroskopik,
infraqizil spektroskopik va sh.k. tekshirish usullari bilan amalga oshiriladi.
Mikrostruktura materialning tuzilishi va undagi g‘ovaklarning o‘ta
kichikligini (1-2
.
10
-7
sm gacha) bildiruvchi ko‘rsatkich. Materialda mikrog‘ovaklar
buyumning kirishishi natijasida hosil bo‘ladi va ular o‘zaro tutash yoki har
tomonlari berk bo‘lishi mumkin. Materialni tashkil etuvchi bog‘lovchi
(portlandsement, gips, bitum, polimer), o‘ta mayda to‘ldiruvchi (qum kukuni,
andezit) mineral yoki polimer qo‘shimchalar, suv va sh.k. komponentlardan iborat
majmuadir. Qurilish buyum va konstruksiyalarning barcha xossa va xususiyatlari
mikrostrukturaga, uning hosil bo‘lish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Mikrostruktura
xossalariga bog‘lovchining aktivligi, dispersligi, mikrog‘ovakligi, o‘ta mayda
to‘ldiruvchilarning yuza tabiati katta ta’sir etadi.
Makrostruktura materiallarning tuzilishi va undagi g‘ovaklar-yirik, ko‘zga
ko‘rinadigan xolatdagi ko‘rsatkich bo‘lib, u mikrostruktura, maydayirik
to‘ldirgichlar va boshqa to‘ldiruvchi yoki armaturalovchi komponentlar
majmuasidan ibratdir. Makrostruktura kompozit (konglomerat), uyachali, mayda
g‘ovakli, tolasimon, qatlamli, donador shakllarda bo‘lishi mumkin.
Kompozitlarga betonlar, qurilish qorishmalari, keramika, silikalsitlar,
polimerbetonlar va sh.k. kiradi. Bunday materiallar sun’iy konglomeratlar ham deb
yuritiladi.
Mayda g‘ovakli materiallarga suv yoki yonuvchi qo‘shilmalar aralashtirilib
kuydirilgan keramika, plastmassalarning ba’zi turlari kiradi.
Uyacha strukturali materiallarga gazbetonlar, ko‘pikbetonlar, ko‘pik
plastmassalar, maxsus qog‘ozdan yasalgan turli shakldagi bo‘shliqli buyumlar
kiradi.
Qatlamli strukturaga o‘rama, listli, taxtasimon, qatlamli to‘ldiruvchi
asosidagi plastmassalar (tekstolit, shishaplast, qog‘ozplast) kiradi.
Donali struktura beton, qorishma, polimerbeton va sh.k.lar uchun mayda va
yirik to‘ldiruvchilar (qum, chaqiq tosh) kiradi.
Tolali struktura yog‘och, shisha tolali va mineral tolali materiallar uchun
xosdir. Materiallar xossalari (mustahkamligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi) tolalari
bo‘ylab va ko‘ndalang yo‘nalishlarda turlicha bo‘ladi.

---

---

Materiallar tuzilishi kristall, amorf va kristall-amorf holda bo‘ladi. Kristall

tuzilishli materiallar yuqori mustahkamlikka, turli muhitlarga chidamlilikka ega.
Odatda ko‘pchilik materiallar amorfdan kristall tuzilishga o‘tadi. Bir material ham
kristall (kvars), ham amorf tuzilishda bo‘lishi mumkin. Materialning tuzilishi
holatiga qarab bu materiallarning kimyoviy birikishlarida ishtirok etishi turli
tezlikda va sharoitda bo‘lishi mumkin. Kristall tuzilishdagi materiallar o‘zgarmas
bosimda muayyan erish haroratiga ega bo‘ladi. Kristall panjarani neytral atomlar,
ionlar, molekulalar hosil qilishi mumkin. Murakkab kristallar (kalsiy, dala shpati)
kovalent va ion bog‘lanishlarda bo‘lganliklari sababli ularning hossalari
turlichadir. Qurilish materiallarining asosiy jins hosil qiluvchi minerallari-silikatlar
murakkab tuzilishga ega bo‘lib, tetraedrlardan tuzilgan va hajmiy panjara
tuzilishiga ega. SHu sababli silikatlar noorganik polimerlar deyilishi ham mumkin.
4. Qurilish materiallarining fizik xossalari
Zichlik (g sm
3
, kg m
3
)- absolyut zich materialning hajm birligidagi
massasidir. Agar materiallar massasini m, zich xolatdagi hajmini V
a
deb
belgilasak, unda:
P m V
a
Absolyut zich materiallar juda kam bo‘lib, ularga kvars, shisha, po‘lat,
plastmassalarning ba’zi turlari kiradi. Amaliyotda bunday qattiq materiallarning
zichligi tarozilar va hajm o‘lchash asboblari yordamida aniqlanadi. Suyuq
xolatdagi materiallar (suyuq shisha, moyli bo‘yoqlar, polimerlar) zichligi
piknometr yoki areometrlar yordamida topiladi. Ayrim
qurilish materiallarining zichligi (g sm
3
) quyidagichadir:
Bitum.................................................................. 0,9-1,2
Suv (4
0
S da)...................................................... 1,0
Granit ............................................................... 2,6-2,9
SHag‘al ................................................................. 2,7-2,9
YOg‘och .................................................................... 1,35-1,6
Sopol g‘isht ...................................................... 2,5-2,8
Kvars qumi ....................................................... 2,6-2,7
Portlandsement .............................................. 2,9-3,1
SHisha ................................................................. 2,5-3,0
Po‘lat .................................................................. 7,8-7,9