Kirish Tijorat banklari foiz siyosati va uning tuzilishi Kredit bahosi va uning shakllanish mexanizmi. Banklarning aktiv va passivlari bo’yicha foiz siyosatining

Tijorat banklarining afzalliklari

Tijorat banklari o'z mijozlariga ko'plab imtiyozlarni taqdim etadi. Tijorat banklari katta xarid qilish yoki o'z biznesini boshlash uchun pulga muhtoj bo'lgan odamlarga kreditlar va boshqa moliyaviy mahsulotlar taklif qiladi.
Banklarshuningdek, odamlarga pullarini tejash va oqilona sarflashga yordam beradigan qo'shimcha bonuslar va kommunal xizmatlar bilan ta'minlanishi mumkin bo'lgan tekshirish va jamg'arma hisoblarini taklif qiling. Misol uchun, ba'zi tijorat banklari oddiy kompakt disklarga qaraganda yuqori foiz stavkalarini to'laydigan kirish disklarini taklif qilishadi. Shuningdek, ular o'z filiallarida muhim hujjatlar va qimmatbaho narsalarni xavfsiz joyda saqlash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan seyflarni taklif qilishadi.
Tijorat banklari, shuningdek, depozit sertifikatlari (CD) va investitsiya fondlari kabi asosiy investitsiya xizmatlarini taklif qiladi, bu esa odamlarga mustaqil ravishda investitsiya qilish imkonini beradi. Bankdagi moliyaviy maslahatchi yordamida ushbu xizmat sizning investitsiyalaringiz professionallar tomonidan boshqarilishini bilib, sizga xotirjamlik beradi.

Tijorat banklariga misollar

Tijorat banklari va tijorat banklari faoliyati bilan shug'ullanuvchi banklar dunyodagi eng yirik moliya institutlari hisoblanadi. Ushbu muassasalarning aksariyati Buyuk Britaniyada joylashgan.


Banklarning aktiv va passivlari bo‘yicha foiz siyosatining xorij tajribasi va undan O‘zbekiston amaliyotida ijodiy foydalanish imkoniyatlari
Rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini shakllantirish bankning jalb qilingan resurslari qiymati, kredit riski darajasi, kredit amaliyoti xarajatlari, Markaziy bankning pul-kredit siyosati, kreditga bo‘lgan talab va taklif, raqobat kabi omillar tahliliga asoslanadi. Xorijiy mamlakatlarda foiz siyosatining shakllanishi borasidagi orttirilgan tajriba va amaliyotni o‘rganish natijasida mamlakatimiz tijorat banklarida foiz siyosati shakllanishini takomillashtirishda foydalanish imkoniyatlarini tahlil qilamiz.
Rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini belgilash turli bosqichlarda va chuqur tahlillar asosida olib boriladi. CHunki foiz siyosatini bunday chuqur tahlil qilishdan asosiy maqsad bank kredit operatsiyalarining samaradorligiga erishish va bankning strategik maqsadlarini amalga oshirish hisoblanadi.
Xorijiy mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini belgilashda bir qancha modellar qo‘llaniladi. Bu modellar bank faoliyatining xususiyatlari, kreditlash usullari, mijozlarni toifalarga ajratish va boshqa jihatlari asosida amalga oshiriladi. Biz tadqiqot ishimizda asosan AQSH tijorat banklari amaliyotida foiz siyosatini belgilashda foydalaniladigan metodlar va modellarga to‘xtalib o‘tamiz. Kredit tizimi rivojlangan mamlakatlarda foiz siyosatini belgilashda quyidagi modellardan keng foydalaniladi:

• 
  «Qiymat plyus» modeli;
  
• 
  «Baho etakchiligi» modeli; – «Qiymat – foyda» modeli.
  

«Qiymat plyus» modeli. Tijorat banklarida foiz siyosati shakllanishining oddiy modeli «Qiymat plyus» bo‘lib, bunda bank tomonidan jalb qilinadigan mablag‘lar va kredit amaliyoti bo‘yicha bankning operatsion xarajatlari hisobga olingan holda foiz siyosati shakllantiriladi. Mazkur model bo‘yicha foiz siyosatining shakllanishida quyidagi komponentlar hisobga olinadi va ularning yig‘indisi sifatida umumiy qiymat aniqlanadi:

• 
  bank uchun qarz oluvchini kreditlash maqsadida jalb qilingan mablag‘lar qiymati;
  
• 
  bank operatsion xarajatlari, shu jumladan kredit boshqarmasi xodimlarining oylik ish haqlari, kreditni rasmiylashtirish, hisobvaraq ochish, kredit monitoringi va kreditni so‘ndirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar;
  
• 
  bajarilmasligi mumkin bo‘lgan majburiyatlar riski darajasiga to‘lov (bankning risk ustamasi);
  
• 
  kredit bo‘yicha bank marjasi yoki bankning oladigan minimal daromadi.
  

Buni quyidagi formula orqali ifodalaymiz:
Kreditlash uchun Bankning Kredit jalb qilingan operatsion risk foiz
bahosi mablag‘lar xarajatlari ustamasi marjasi qiymati
Ko‘rsatilgan komponentlardan har biri kredit summasiga nisbatan yillik foiz shaklida aks ettirilishi mumkin. «Qiymat plyus» modeli oddiyligi va tezkorligi bilan ajralib turadi. Lekin «Qiymat plyus» modelining kamchiliklari sifatida bank o‘z xarajatlarini aniqlash jarayonining texnik jihatdan murakkabligi va boshqa kreditorlar tomonidan taklif qilinadigan foiz stavkalar, ya’ni raqobat omilining hisobga olinmasligi hisoblanadi. Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasiga yuqorida keltirib o‘tilgan komponentlarning mos foizlarini qo‘shish orqali keltirib chiqariladi. Masalan, bank o‘z mijozidan 10 mln. so‘mlik kredit buyurtmasini oldi va bazaviy stavka 14 foizni tashkil qildi. Kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish bo‘yicha operatsion xarajatlar tahlil natijasida kredit summasining 2 foizini tashkil qilishi aniqlandi. Kredit boshqarmasi kredit riski bo‘yicha 2-6 % miqdorida ustama o‘rnatilishini belgilib qo‘ygan. Bank esa o‘z foiz marjasini 2 % qilib o‘rnatdi. SHundan kelib chiqib, tijorat banki kreditining bahosi 20 foizni, ya’ni (14%+2%+2%+2%) ni tashkil qilishini ko‘rishimiz mumkin.
«Baho etakchiligi» modeli. «Qiymat plyus» modelida keltirilgan kamchiliklar foiz siyosatini shakllanishining boshqa bir modelini, ya’ni «Baho etakchiligi» (baho liderligi) modelining paydo bo‘lishiga olib keldi. 1930 yillardagi buyuk depressiya davrida AQSH ning eng yirik banklari «Praym-rayt» (gohida u bazaviy yoki ma’lumot stavkasi deb ataladi) nomi bilan mashhur bo‘lgan kreditlar bo‘yicha unifikatsiyalashgan foiz stavkasini hamda qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha kreditga layoqatliligi yuqori ishonchli mijozlarga taklif qilinadigan eng past stavkani o‘rnatish tartibini joriy etdilar.
Hozirgi vaqtda AQSH da «praym-rayt» stavkasi tijorat banklari amaliyotida etakchi stavka bo‘lib, kredit bo‘yicha o‘z stavkalarini doimiy ravishda e’lon qilib boradigan yirik banklarning, ya’ni «pul markazlari» tomonidan e’lon qilinadigan stavkasi hisoblanadi. Ko‘p yillar davomida ushbu stavka barqaror bo‘lgan, ammo qimmatli qog‘ozlar bozori va inflyasiyaning shiddatli rivojlanishi sharoitida «praym-rayt» suzib yuruvchi stavkasi qo‘llanila boshlandi. Har qanday qarz oluvchiga beriladigan kredit bo‘yicha haqiqatdagi foiz stavka quyidagi formula asosida aniqlanadi:
КсБсУРм ; (5)