Kitobxonlik madaniyatini yanada rivojlantirishchora tadbirlari

3.O’qish asnosida uqishga ta‘sir ko’rsatuvchi faktorlar quyidagilar.
ma‘lum axborotga ega bo’lish;
matnning kompozitsion tuzulishini ilg‗ash;
matnga xos til xususiyatlarini farqlash;
mantiqiy va emotsional ifodalarni tushunish;
matndagi ma‘lumotlarning leksik va grammatik xususiyatlari,
ifoda uslubining o’quvchi nutq uslubiga, leksik va grammatik
bilimdonlik darajasiga yaqinligi;
4.Metodik adabiyotlarda o’qishning umumlashtirilgan turlari.
1) analitik va sintetik o’qish (psixologik xususiyatlarga tayanish);
2)tarjimali va tarjimasiz o’qish (o’qilayotgan matnni anglashda
ona tilning ishtiroki darajasi);
3)lug‗at bilan yoki lug‗atsiz o’qish (o’quvchilarga yordami
darajasi oldindan belgilab qo’yilgan);
4)individual, frontal, sinfda va uyda o’qish (o’quv ishlarini
tashkil etish shakliga ko’ra);
5)ko’rish, kuzatish, izlanish, tanishuv (ko’zda tutilgan maqsadga
muvofiqligi va jarayonning borishiga ko’ra).
5.Boshlang’ich adabiy ta‘limda o’qishning quyidagi turlari ustuvor ahamiyat kab etadi:
1)sinfda o‘qish o’quv ishlarini tashkil etish shaklining ma‘lum joyga asoslangan turidir. Biror matnni sinfda o’qish ishlari darsda
o’qituvchi yoki o’quvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Matn ustida
ishlash, ya‘ni uning tahlili o’qituvchi va o’quvchilarning
hamkorligida amalga oshiriladi;
2)to‘g‘ri o‘qish xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qishni nazarda
tutadi, ya‘ni to’g‗ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik
shakllarni buzmasdan, so’zdagi tovush yoki bo’g‗inni tushirib
qoldirmay, boshqa tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay,
aniq talaffuz qilib, so’zga urg‗uni to’g‗ri qo’yib o’qish hisoblanadi.
To’g‗ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, leksik ma‘nosining
qanchalik o’zlashtirilganligiga, bo’g‗in hamda morfemik tarkibi bilan
birga o’quvchining so’z boyligiga ham bog‗liq. O’qituvchining
tuzilishi murakkab bo’lgan so’zlarni oldindan xattaxtaga yozib
qo’yishi, har xil texnika vositalar ko’magida jadval ko’rinishida
ekranda namoyish qilishi, ularni o’quvchilarga ovoz chiqarib
birgalikda o’qitishi yaxshi natija beradi.
O’qish jarayonida o’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g‗ri
o’qiganda, -ning va –ni qo’shimchalarini aralashtirib yuborganda uni
o’qishdan to’xtatmasdan xatosini yo’l-yo’lakay aytib to’g‗rilab ketish
mumkin. Lekin xato o’qish asnosida gap mazmuniga putur etganda
esa qayta o’qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan
matnning xatoga yo’l qo’yilgan o’rni yuzasidan savol berilib diqqati
qaratilsa, o’quvchi o’z xatosini payqaydi va e‘tiborli bo’lib qayta
o’qiydi;
3)tez o‘qish me‘yoriy tezlikdagi o’qish bo’lib, bunda o’qish
sur‘ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak.
O’qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib
borishi lozim. O’qilayotgan asar mazmunini o’zlashtirishni, matn
mazmunini ongli idrok etishni ta‘minlaydigan o’qish tez o’qish
deyiladi.
O’qish tezligi to’rt yil davomida to’g‗ri va ongli o’qish bilan
bog‗liq holda asta ortib boradi. O’qish tezligini tekshirganda
o’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya‘ni g‗oyaviymavzuviy murakkabligini, so’z va gaplarning tuzilishini, ularning
bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o’qishning to’g‗ri va ongli
bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish tezligi har xil
bo’ladi, albatta. O’qituvchining vazifasi boshlang‗is sinflardagi har
bir o’quvchining o’qish tezligini standart talablarga moslashtirishdan
iboratdir. O’qish sur‘atini oshirishda tez aytishlar, she‘rlar, maqollarni
yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar
samarali usullardan hisoblanadi;
4)ifodali o‘qish badiiy-obrazli matnning xususiyatlarini anglagan
holda adabiy talaffuz qoidalariga rioya qilib o’qishni nazarda tutadi.
Ifodali o’qish intonatsiya – ohang yordamida asarning g‗oyasi va
jozibasini to’g‗ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay
bilishdir. Ohang og‗zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi
elementlari: urg‗u, nutq tezligi, to’xtam (pauza), ovoz pastbalandligining yig‗indisidir.
Asarlarning, ayniqsa nazmiy bitiklarning badiiy-didaktik tahlili
ularni ifodali o’qishga o’rgatish bilan bog‗lab olib boriladi. Ifodali
o’qishga o’rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya
qilgan voqealarga o’z munosabatini bildirish asosiy vazifa
hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish
uchun asarni o’qituvchining o’zi ifodali o’qishi muhim ahamiyatga
ega;
5)ongli o‘qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli
o’qish o’qilgan matnning mazmunini anglash, asardagi yetakchi
qarashlarni ajratish, undagi muhim bilan nomuhimni farqlash,
obrazlar va badiiy vositalarning asardagi o’rni hamda ahamiyatini
tushunib etish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z
munosabatini ifodalay olish demakdir;
6)ovoz chiqarib o‘qish o’qilayotgan har qanday matnni baland
ovozda, talaffuz me‘yorlariga, ifoda qoidalariga rioya qilgan holda, til
xususiyatlari, o’qish ritmi, to’xtamlar va bq.larga amal qilgan holda
o’zi yoki boshqalar uchun o’qishni nazarda tutadi. Bunga
boshlang‗ich sinflar o’qituvchisining darslarda biror matnni
o’quvchilar uchun ifodali o’qib berishi yoki o’quvchilarning o’qish
ko’nikmalarini mustahkamlash uchun amalga oshirgan mutolaasini
kiritish mumkin;
7)jamoa bo‘lib o‘qish asosan, boshlang‗ich sinflarning o’qish darslarida matnlarni o’qituvchi bilan birgalikda barcha
o’quvchilarning ovoz chiqarib mutolaa qilishlari nazarda tutiladi.
Bunda o’qituvchi har qanday matnni avval o’zi ifodali o’qib beradi.
O’quvchilar eshitish orqali badiiy bitikning ifodali o’qilish ohangini
o’zlashtirib olganlaridan so’ng birgalikda amalga oshiriladi;
8)individual o‘qish har qanday matnning bir kishi tomonidan
o’qilishini nazarda tutadi. Bunday o’qish sinfda, mustaqil tarzda,
sinfdan tashqari o’qishlarda amalga oshiriladi. Individual o’qishning
ovoz chiqarib o’qish, ichdan o’qish singari turlari mavjud. O’qirman
ichdan o’qiganda asarning mohiyatiga kirishi engil kechadi. Ovoz
chiqarib o’qiganda o’quvchining diqqatining bir qismi ifodali o’qish
talablariga rioya qilishga qaratiladi. Individual o’qishga xos bo’lgan
har ikkala sifat ham o’quvchi uchun foydalidir;
9)mustaqil o‘qish o’quvchining o’z tashabbusi bilan amalga
oshiriladigan o’qish turidir. O’qishning bu turi o’qish texnikasining
avtomatlashganligi, leksik-grammatik ko’nikmalarning yuqori
darajada shakllanganligi bilan xarakterlanadi. Bu xususiyatlar
mustaqil o’qishda diqqatning shaklga emas mazmunga
yo’naltirilganligi bilan izohlanadi. Zamonaviy metodik adabiyotlarda
mustaqil o’qish ma‘lumotni tanlab o’qish, asl mazmunni tushunib
o’qish hamda matn mazmunini to’liq anglagan holda o’qish singari
turlari keng tarqalgan. Mustaqil o’qishning sanalgan birinchi varianti
zamirida izlanuvchi o’qish, ikkinchisida tanishuv o’qish va
uchinchisida esa tadqiqiy-tahliliy o’qish nazarda tutiladi. Mustaqil
o’qishning bu turlari o’qish maqsadidan kelib chiqqan holda ta‘limiy
o’qishlarning har xil variantlari sifatida xarakterlanadi;
10) uyda o‘qish ham o’qish shakllarining bir turi bo’lib,
o’quvchilar tavsiya etilgan yoki o’zlari ixtiyor etgan matnlarni uyda,
xohlagan vaqtlarida o’qiydilar. O’quvchilarning bunday
o’qishlarining natijalariga o’qituvchi darsda yoki sinfdan tashqari
vaqtlarda e‘tibor qilgan maqsadga muvofiqdir. Uyda o’qish uchun
maxsus xrestomatiyalar, sinfdan tashqari o’qish uchun mo’ljallangan
qo’llanmalar tavsiya etiladi.
O’qishning yana bir qator turlari mavjudki, ular ta‘limning
boshqa bosqichlari uchun bevosita ahamiyatlidir:
1)analitik o‘qish ham o’qishning ta‘limiy turlaridan biri
hisoblanib o’qirman faoliyati matnning mohiyati, mazmuni va
tuzilishini ochishga yo’naltiriladi. Analitik o’qishda o’quvchining
205
diqqati matnning til xususiyatlari, tuzilishi va nutq komponentlarini
aniqlashga qaratilgan holda jo’ngina qabul qilinishini nazarda tutadi.
O’qishning bu turi sintetik o’qishga qarama-qarshi qo’yiladi.
Kommunikativ ta‘limda o’qishning har ikkala (analitik va sintetik)
turi bir-birini to’ldirib keladi;
2)sintetik o‘qish tez, yugirik o’qish demakdir. Sintetik o’qish tez
o’qish bilan birga leksik va grammatik bilimlarning puxta
egallanganligini, matndagi notanish so’zlarning mazmunini yo’lyo’lakay anglab olinishini, har xil mayda tushunchalardan yaxlit bir
fikr chiqara bilishni taqozo etadi. Analitik va sintetik o’qish bir-biri
bilan uzviy bog‗liq bo’lib, biri ikkinchisini taqozo etadi. O’qilganlarni
uqish sintetik o’qishning har bosqichida muhim ahamiyatga ega.
Ta‘lim amaliyotida sintetik o’qishdan foydalanish uchun
o’quvchilar grammatik materiallarni, o’qish ko’nikmasini, notanish
so’zlarni matnning umumiy mazmunidan kelib anglab olish
ko’nikmalarini yaxshi egallagan bo’lishlari lozim. O’quvchilarda
sintetik o’qish ko’nikmalarini shakllantirish uchun hamisha uyga
o’qishga berilgan matnning ma‘lum qismi sinfda tahlilga tortilgan
bo’lishi va uzluksiz ravishda ularning mustaqil o’qishlarini amalga
oshirish maqsadga muvofiqdir. Sintetik o’qish samaradorligini
ta‘minlashning asosiy shartlaridan biri matndir. Matn
o’zlashtiriluvchan, ma‘lumotlarga boy va mazmundor bo’lishi shart.
Sintetik o’qish uchun taqdim etilgan matn analitik o’qishga berilgan
matndan engilroq, grammatik qoidalarga to’liq amal qilingan va
o’zida kam miqdordagi yangi leksikaga ega bo’lishi kerak va hk.
O’quvchilarning sintetik o’qishlari nazorat qilinganda asosiy e‘tiborni
matnning o’qilishi va o’qilganlarning tushinilganlik darajasiga
qaratish masadga muvofiqdir;
3)tanlab o‘qish ma‘lum maqsad yo’nalishiga qaratilgan o’qish
turidir. Bu o’qishda nazarda tutilgan biror masala yuzasidan zarur
ma‘lumotlarni aniqlash, bu borada umumiy tasavvur olish maqsadida
o’qish tushuniladi. Olingan ma‘lumotlarga tayangan xolda o’qirman
shu matn unga kerak-kerakmasligini aniqlaydi. Bunda o’quvchi
matnning sarlavhasiga, ichki sarlavhalarga, alohida xatboshilar yoki
ayrim jumlalarni o’qish bilan kifoyalanadi. Tanishuv o’qishi,
izlanuvchi o’qish va tadqiqiy o’qishlar ham shu maqsad va faoliyatga
asoslanadi;
4)diskursiv o‘qish ham analitik o’qishga xos xususiyatlar asosida
amalga oshiriladi. Diskursiv o’qishda ham xuddi analitik
o’qishdagidek o’quvchining diqqati matnni til shakli, tuzilishi va nutq
komponentlarini aniqlashga qaratilgan holda qabul qilinishini nazarda
tutadi. O’qishning bu turi ham sintetik o’qishga qarama-qarshi
qo’yiladi. Kommunikativ ta‘limda o’qishning har ikkala turi bir-birini
to’ldirib keladi;
5)tanqidiy o‘qish ham kommunikativ o’qishning bir turi bo’lib,
matn mazmunidagi qarashlar bilan o’qirmanning shaxsiy qarashlari,
bilimi va hayotiy tajribalariga tayangan holda baholashi nazarda
tutiladi.
O’qishning bunday turi matnni to’liq va aniq tushunilishi
asnosida amalga oshiriladi. O’qishning bu turi o’qish malakasining
yuqori darajada shakllanganligi, matn mazmuni, uslubi, til shakllarini
tahlil qila bilish, o’qilganlarga tanqidiy nazar bilan qarash
ko’nikmalarining shakllanganligini taqozo etadi. Tanqidiy o’qish
filolog talabalarning adabiyotshunoslik va matnshunoslik darslaridagi
amaliy faoliyati hisoblanadi;
6)lug‘at bilan o‘qish begona tilda yaratilgan matnlarni lug‗atlar
yordamida o’qish va mazmun-mohiyatiga kirishni nazarda tutadi.
O’qishning bunday turi tarjimonlar, chet tilni o’rganayotgan
qiziquvchilarga xosdir. Bunday o’qishda o’qirman o’rganilayotgan
tilga xos bo’lgan izohli lug‗atlardan, ba‘zan ikki yoki uch tillik
lug‗atlardan foydalanadi;
7)filologik o‘qish esa filologik yo’nalishdagi oliy o’quv yurtlari
talabalarining, adabiyotshunos-sinchilarning filologik yoki pedagogik
yo’nalishdagi bilimlarni o’zlashtirish, biror badiiy asrni tahlilga
tortish maqsadida amalga oshiriladigan o’qishlaridir;
8)ekstensiv o‘qish ham ta‘limiy o’qishning bir turi. U lotincha